Ил Дархан Анал этиитэ

2020 сыл ахсынньы 24 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Николаев Ил Түмэҥҥэ уонна өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһыгар үгэскэ кубулуйбут Анал этиитин оҥорбута. Бу сырыыга Айсен Сергеевич бүгүҥҥү парламены кэлэр VII ыҥырыылаах мунньахтан уларытан, идэтийбит сокуону оҥорор уоргаҥҥа көһүү боппуруоһун толкуйдуулларыгар эппитэ. Итиэннэ уларыйыы сүрүн оҥкулун ыйбыта. Ол курдук, идэтийбит уонна сирэй (биир мандааттаах) дьокутааттар ахсааннарын элбэтиэххэ, баартыйалар дэлэгээттэрин аҕыйатыахха диэбитэ.

Бу уларыйыы – кэм ирдэбилэ диэххэ сөп. Былырыын РФ Төрүт сокуона тупсарыллыбыта. Балысханнык сайдар, дьалхааннаах аныгы үйэ ирдэбиллэригэр сөп түбэһиннэриллибитэ. Итинэн сиэттэрэн уонна глобальнай бэлиитикэ сабыдыалынан, федеральнай таһымҥа сокуону оҥоруу тэтимэ биллэ күүһүрдэ, ньымса үлэлээх буолла. Онуоха эбии хамсык үлэҕэ-хамнаска ыар баттык буолан, эрэгийиэннээҕи парламеннар киин бэбиэскэни кытта тилэх баттаһалларыгар үгүс күчүмэҕэйдэри үөскэтэр. Онон Ил Дархан идэтийбит парламеҥҥа көһүү – сокуону оҥорууну инники күөҥҥэ таһаарыа диэн эрэнэр.

Саҥа парламент оҥкула

Мунньах саҕаланыытыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев саҥа идэтийбит парламент хайдах көрүҥүнэн тэриллиэн сөбүн туһунан билиһиннэрдэ. Алексей Ильич федеральнай сокуонунан 500 тыһ. 1 мөл. диэри нэһилиэнньэлээх субъект сокуону оҥорор уоргана 25-тэн итэҕэһэ суох уонна 70-тан элбэҕэ суох дьокутааттаах буолуохтааҕын эттэ. Билигин СӨ Ил Түмэнэ 70 норуот итэҕэллээҕиттэн турар. Балартан 35 киһи биир мандааттаах уокуруктартан, атыттар – быыбарга элбэх куолаһы ылбыт бэлитиичэскэй баартыйалартан талыллаллар. Парламент хас биирдии ыҥырыылаах мунньаҕа 5 сыл устата үлэлиир.

Ил Дархан А.С. Николаев Анал этиитигэр сирэй дьокутаат ахсаанын элбэтэргэ ыйбыта. Онон Алексей Еремеев сирэй бэрэстэбиитэллэр ахсааннарын 36 киһиэхэ тиэрдиэххэ сөп диэн эттэ. Онуоха Дьокуускайга өссө эбии биир саҥа уокурук тэриллиэн сөп. Баартыйалар испииһэктэринэн 12 дьокутаат киирэрэ табыгастаах диэтэ. Бу түмүгэр кэлэр ыҥырыылаах мунньах састааба 48 дьокутааттаах буолуон сөп. Оччоҕо парламент ороскуота үрдээбэт. Даҕатан эттэххэ, идэтийбит дьокутаат диэн хамнастаах үлэһит. Ону кытта кини көмөлөһөөччүлэрэ, аппараат хамнастаналлар. Манна дьиэ-уот көрүүтэ-истиитэ, командировка, о.д.а. бытархай ороскуоттар эбиллэллэр. Онон Алексей Ильич толору идэтийбит парламеҥҥа көһүү кыаллыбат курдук диэн эттэ.

Маныаха Ил Дархан бэйэтэ эмиэ уларыта тутуу түмүгэр ороскуот билиҥҥи кээмэйиттэн элбиэ суохтааҕын бэлиэтээбитэ. Итинэн буоллаҕына, саҥа парламент эмиэ булкаас көрүҥнээх буолар чинчилээх. Ол оннугар хамнастаах дьокутаатын ахсаана эбиллэн биэрэр.

Хас балааталаах буолуой?

1993 сыл ахсынньы 12 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Ил Түмэн аан бастакы быыбара буолан ааспыта. Бастакы ыҥырыылаах мунньах икки балааталааҕа. Манна 56 парламентарий талыллыбыта. Өрөспүүбүлүкэ Балаататыгар – 35, Бэрэстэбиитэллэр Балааталарыгар – 21 киһи киирбиттэрэ. Ити быыбартан ыла өрөспүүбүлүкэ парламентаризмын устуоруйата саҕаламмыта.

Мунньах кэмигэр Алексей Еремеев икки балааталаах парламены тэрийииттэн аккаастанабыт диэн иһитиннэрдэ. Итинник уорган өссө бытаан үлэлээҕин бэлиэтээтэ. Кинини кытта РФ үтүөлээх юриһа, бэрэпиэссэр, 90-с сыллардааҕы Ил Түмэн Бэрэстэбиитэллэр Балааталарын сокуоннаска уонна тас сыһыаннаһыыларга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Макар Яковлев сөбүлэстэ.

– Мин Ил Түмэн бастакы ыҥырыылаах мунньаҕар бастайааннай төрүккэ үлэлиир дьокутаат этим. Уруккуттан идэтийбит парламеҥҥа көһүөххэ диэн этэбин. Онуоха дьон: «Оччоҕо бэрэстэбиитэлэстибэтэ суох буолуоҕа. Көҥүл тутулун сүтэриэҕэ. Үөһэттэн тугу ыйаллар да, ону эрэ толоро олоруохтара», – диэн утарсаллар. Мин итиннэ сөпсөспөппүн. Парламены икки балааталаах да гынарга этэллэр. Оннук буола сылдьыбыта. Онтубут үлэтэ олус бытаан этэ, – диэн Макар Макарович эттэ.

Кырдьык, уларыта тутуу түмүгэр Ил Түмэн үлэтэ тэтимириэхтээх. Ол курдук, сылга кыччаабыта 14-15 пленарнай мунньах буолуохтаах.

Алексей Ильич 2019 сылтан Арассыыйа 8 эрэгийиэнэ идэтийбит парламеҥҥа көспүтүн туһунан кэпсээтэ. Холобур, Алтаай, Мэрий Эл Өрөспүүбүлүкэлэригэр, Приморскай уонна Хабаровскай кыраайдарга, Тула, Кострома, Липецкай уобаластарга уларыта тутуу барбыт. Амур уобалаһыгар 36 дьокутааттан 27-тэ хаалбыт. Билигин ити уобаласка быыбардыыр систиэмэ чопчулана сылдьар.

Мунньах сүнньүнэн сүрүн санаалар

Ырытыһыы кэмигэр үгүс ыйытыы киирдэ. Холобур, уопсастыбанньык, Ил Түмэн V ыҥырыылаах мунньаҕын дьокутаата Иван Шамаев «идэтийбит дьокутаат» диэн өйдөбүлү сиһилии быһааралларыгар көрдөстө. Онуоха Алексей Еремеев «бастайааннай төрүккэ үлэлиир дьокутаат идэтийбит дьокутаат» дэнэр диэн быһаарда.

Ил Түмэн вице-спикерэ Виктор Губарев бу боппуруоһу уопсастыбаннай дьүүллэһиитэ суох ылынар сыыһа диэн бэлиэтээтэ. Алексей Ильич билиҥҥитэ сокуон барыла оҥоһулла илигин эттэ. Итиэннэ сокуон барыла оҥоһуллар түгэнигэр уопсастыбаннай дьүүллэһиини хайаан да ааһыаҕа уонна Конституционнай хамыыһыйа үлэлиэҕэ диэтэ.

Норуот дьокутаата Павел Ксенофонтов парламент уларыйыытын туһунан көннөрүү СӨ Төрүт сокуонугар хаһан киириэн сөбүн ыйытта. Онуоха үбүлүөйдээх 2022 сылга Төрүт сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэртэн туттунабыт диэн хоруйдаатылар.

Маны таһынан Павел Валериевич уларыта тутууну ыксаабакка, кичэллээхтик үөрэтэргэ, толкуйдуурга этии киллэрдэ.

Елена Голомарева саҥардыллыбыт парламеҥҥа хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар бэрэстэбиитэллэрэ инникитин хайаан да баар буолалларын ыйда.

«Сиэрдээх Арассыыйа» фракциятын салайааччы Юрий Григорьев: «Билиҥҥи парламент үлэтин көдьүүһүн уонна тэтимин күүһүрдэр тоҕо кыаллыбатый?» – диэн ыйытта. Кини уларыта тутуу наадата суох, VI ыҥырыылаах мунньах да көдьүүстээхтик үлэлиэн сөп диэн этиннэ. Кинини кытта РЛДП лиидэрэ Гаврил Парахин уонна хомуньуус Виктор Губарев сөбүлэстилэр. Ол курдук, Виктор Николаевич «аныгы тэхиньиичэскэй сириэстибэлэр» көмөлөрүнэн сокуону оҥоруу уонна көрүү үлэтин биллэ тэтимирдиэххэ сөп диэн бэлиэтээтэ.

Норуот дьокутааттара Юрий Николаев, Владимир Прокопьев, Виктор Федоров, Матвей Евсеев, Александр Кошуков, Елена Голомарева биир мандааттаах уокуруктар ахсааннарын оннунан хаалларары өйөөтүлэр. Владимир Прокопьев Алексей Ильич иһитиннэрбит парламенын мадьыала ордук табыгастааҕын эттэ. Онон уопсастыбаннай истиилэри саҕалыырга этии киллэрдэ.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин иһинэн Уопсастыбаннай-консультативнай сэбиэт чилиэнэ, САССР Үрдүкү Сэбиэтин XII ыҥырыылаах мунньаҕын дьокутаата, Ил Түмэн I, II ыҥырыылаах мунньахтарын дьокутаата, Ил Түмэн I ыҥырыылаах мунньаҕын Өрөспүүбүлүкэ Балаататын бэрэссэдээтэлэ Егор Ларионов уларыта тутуу боппуруоһун иҥэн-тоҥон толкуйдуурга, нэһилиэнньэни кытта сүбэлэһэргэ ыҥырда. Кини ыксаабакка РФ Госдуматын күһүҥҥү быыбарын уонна федеральнай сокуоннар уларыйыыларын күүтэргэ этии киллэрдэ. Кинини Ил Түмэн дьокутаата Юрий Григорьев уонна Ил Түмэн I, III, IV ыҥырыылаах мунньахтарын дьокутаата Георгий Артемьев өйөөтүлэр.

Биллэр учуонай, социологическай билим дуоктара, Ил Түмэн I, II ыҥырыылаах мунньахтарын дьокутаата Ульяна Винокурова уларыта тутуу сүрүн ирдэбиллэрин быһааралларыгар уонна нэһилиэнньэни кытта сүбэлэһэллэригэр ыҥырда.

Ил Түмэн вице-спикерэ Антонина Григорьева сис кэмитиэт көҕүлээһинин өйөөтө уонна билиҥҥиттэн VI ыҥырыылаах мунньах үлэтин көдьүүһүн үрдэтэргэ күүһү-күдэҕи уурарга этии киллэрдэ.

Иван Шамаев баартыйалар бэрэстэбиитэллэрин 25 %-нын сарбыйары өйүүрүн биллэрдэ. Ол гынан баран, парламент быыбарданар тутулун сүтэрбэтин туһугар, 70 дьокутаат хайаан даҕаны баар буолуохтаах диэн эттэ.

Киэҥ дьүүллэһии күүтэр

Мунньах түмүктүүр чааһыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламенын уларыта тутуу боппуруоһун салгыы дьүүллэһэр, ырытыһар, толкуйдуур туһунан быһаарыныыны ылыннылар. Онон Саха сирин уопсастыбаннаһын 2021 сылы быһа өрөспүүбүлүкэ кэскилин түстүүр киэҥ далааһыннаах кэпсэтиилэр күүтэллэр диэн сабаҕалыахха сөп.