Ыам ыйын 26 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонугар саҥа тиэкистэри уонна балаһыанньалары киллэрэр 236-6 №-дээх конституционнай сокуон барыла бастакы ааҕыыга ылылынна.

РЛДП лиидэрэ боломуочуйатыттан босхолонно

Мунньах бастакы түһүмэҕэр Ил Түмэн дьокутааттара Гаврил Парахин болдьоҕун иннинэ боломуочуйатыттан босхолонорун туһунан дьаһалы көрдүлэр. Бу боппуруоһу Мандат уонна регламент хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Андрей Николаев билиһиннэрдэ. Кини ыам ыйын 19 күнүгэр хамыыһыйа тустаах дьаһалы ылыммытын иһитиннэрдэ. Санаттахха, Гаврил Парахин РЛДП Саха сиринээҕи салаатыттан РФ Госдуматын дьокутаатынан талыллыбыта. Онон, Гаврил Павлович “Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун дьокутаатын статуһун туһунан” сокуон 3 ыст. 3 чааһын 2 пуунугар олоҕуран, болдьоҕун иннинэ Ил Түмэн дьокутаатын боломуочуйатыттан босхолонно.

Гаврил Парахин Госдума таһымыгар Саха сирин интэриэстэрин, сокуону оҥорууга бырайыактарын уонна көннөрүүлэрин көмүскүүргэ бэлэмин туһунан бэйэтин тыл этиитигэр бэлиэтээтэ уонна өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар, Ил Түмэн дьокутааттарыгар махталын биллэрдэ.

Историческай докумуон ылылынна 

Муус устар 30 күнүгэр СӨ Ил Дархана Айсен Николаев Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонун көннөрүүлэрин уонна эбиилэрин 236-6 №-дээх конституционнай сокуонун барылын Ил Түмэн көрүүтүгэр таһаарбыта. Ити кэмтэн ыла өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн араас таһымнаах уопсастыбаннай дьүүллэһиилэр бардылар.

Норуот дьокутааттара бу бырайыагы өйөөтүлэр. Парламент спикерэ Петр Гоголев уопсастыбаннай дьүүллэһии кэмигэр элбэх этии киирбитин бэлиэтээтэ. Сокуон барылын кытта СӨ Ил Дарханын уонна Бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын салайааччы Афанасий Владимиров билиһиннэрдэ. Кини Төрүт сокуон саҥа тиэкистэрин уонна балаһыанньаларын сиһилии сырдатта.

Ил Дархан Айсен Николаев кэлэр 2022 сылга өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонун 30 сыла бэлиэтэнэрин туһунан эттэ. “Бу кэм устата өрөспүүбүлүкэҕэ Төрүт сокуоҥҥа харыстабыллаах сыһыан олохтонно. Конституционнай нуормалар уопсастыба уонна судаарыстыба эволюциятын сокуонунан уларыйаллара сөптөөх. Онуоха киһи уонна гражданин бырааба, социальнай өттүнэн сиэрдээх буолуу – тулхадыйбат тулааһыннар”, – диэн Айсен Сергеевич бэлиэтээтэ. Ил Дархан бүгүҥҥү мунньах кыттыылаахтара Саха сирин аныгы историятын оҥорсоллорун туһунан эттэ.

Төрүт сокуон сүбэтэ

Норуот дьокутааттара “Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонун сүбэтин туһунан” конституционнай сокуон барылын ылыннылар.

Бу докумуонунан Төрүт сокуон сүбэтин (Конституционный совет) статуһун уонна судаарыстыбаннай уорган быһыытынан боломуочуйаларын, сүрүн өйдөбүллэрин бигэргэттилэр. Онно этиллэринэн, Төрүт сокуон сүбэтэ Ил Түмэн иһинэн тэриллэр. Бу уорган Саха Өрөспүүбүлүкэтин конституционнай сокуоннара, нормативнай-правовой аахталара Төрүт сокуоҥҥа сөп түбэһэллэрин эбэтэр утаралларын быһаарар буолуоҕа.

Төрүт сокуон суута тохтуур 

“Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонун суутун көтүрэр туһунан” 241-6 №-дээх конституционнай сокуон барыла бастакы ааҕыыга ылылынна.

Сүрүн дакылааты Ил Түмэн бүддьүөккэ, үпкэ-харчыга, нолуокка уонна сыана бэлиитикэтигэр сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев оҥордо. Кини бу сокуон барыла өрөспүүбүлүкэ сокуонун РФ Төрүт сокуонун 118-с ыстатыйатын киэбигэр киллэрэрин бэлиэтээтэ. Онон 2021 сыл от ыйын 1 күнүттэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонун суута үлэтин тохтоторун туһунан иһитиннэрдэ. Онуоха диэри суут бырасыаска сылдьар дьыалалары көрүүтүн бүтэриэхтээх.

Ил Түмэн спикерэ Петр Гоголев бүгүҥҥү уонна урут үлэлии сылдьыбыт Төрүт сокуон суутун судьуйаларыгар махталын биллэрдэ. “Бүгүн биһиги СӨ Төрүт сокуонун суутун үлэтин тохтоттубут. Онон өрөспүүбүлүкэ конституционнай сайдыытын биир түһүмэҕэ ааста. Мантан ыла сайдыы саҥа кэрдиис кэмэ саҕаланыа”, – диэн Петр Васильевич бэлиэтээтэ.

Ил Дархан үлэтэ биһирэннэ

СӨ Ил Дархана ситэриилээх былаас 2020 сыллаах отчуотун билиһиннэрдэ. Айсен Николаев хамсык тиэмэтиттэн саҕалаата. Хас куойка-миэстэ, обсерватор, анаалыс оҥоһуллубутун, эминэн хааччылыыга төһө үп-харчы көрүллүбүтүн сырдатта. Айсен Сергеевич билигин коронавируһу күргүөмнээх вакцинация эрэ тохтотуон сөптөөҕүн бэлиэтээтэ.

Хамсык кэмигэр бырамыысыланнас уонна олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар тэрилтэлэр үлэлэрин тохтоппотохтор. Нэһилиэнньэҕэ үгүс социальнай өйөбүллэр оҥоһуллубуттар. 9,2 млрд. солк. суумалаах көмөнөн 160 тыһ. оҕолоох дьиэ кэргэн, 57,7 тыһ. үлэтэ суох киһи туһаммыт. Уопсайа экэниэмикэ бары салааларын өйөбүлүгэр 34 млрд. солк. көрүллүбүт. Онтон 23 млрд. солк. федеральнай хааһынаттан кэлбит.

Хамсык уустук кэмигэр АЛРОСА хампаанньа өрөспүүбүлүкэ хааһынатын 23 %-нын толорбут. Ол курдук, 138 млрд. солк. суумалаах дивидени төлөөбүт. Маны сэргэ Ил Дархан социальнай хайысха ситиһиилэрин сырдатта. 2020 сылга өрөспүүбүлүкэҕэ 1763 элбэх оҕолоох ыал учаастактарын инженернэй ситимнэргэ холбообуттар. Сунтаар уонна Ньурба хайысхатынан уоту күүһүрдүүгэ “Русгидро” ПАУо-ну кытта дуогабар түһэрсиллибит. 2021-2025 сылларга “Газпром” ПАУо-ну кытта Өлүөхүмэ, Ленскэй, Алдан уонна Нерюнгри нэһилиэктэригэр гаас утаҕын тардар туһунан бырагыраама оҥоһуллубут. 

Былырыын “Колмар” хампаанньа саамай улахан “Инаглинская” диэн шахтата үлэҕэ киирбит. Өлүөнэ муостатын тутуута Уһук Илин сайдыытын Национальнай бырагырааматыгар киллэриллибит. Мииринэй улууһугар Аччыгый Ботуобуйа үрэҕи, Ньурба улууһугар Түүкээн үрэҕи, Сунтаар улууһугар Улахан Муҥур уонна Саһар Үрэх үрэхтэри туоруур муосталар тутуллубуттар. Уопсайа 534,9 км усталаах саҥа суоллар оҥоһуллубуттар.

Ситэриилээх былаас уорганнарын былырыыҥҥы үлэлэрин туһунан быһа тардан билиһиннэрдэххэ, итинник. Отчуот сүнньүнэн дьокутааттар элбэх боппуруоһу көтөхтүлэр уонна үлэни  биһирииллэрин биллэрдилэр.

Кэккэ сокуоннар уларыйдылар

Пленарнай мунньах бэбиэскэтигэр уопсайа 21 боппуруос киирэн, ыам ыйын 26-27 күннэригэр көрүлүннэ. Мунньах иккис түһүмэҕэр өрөспүүбүлүкэ сокуоннарыгар үгүс уларыйыы уонна эбии киирдэ. Олору кытта быһа-ото тутан билиһиннэриэххэ.

“Саха Өрөспүүбүлүкэтин куорат иһинээҕи тутууга бэлиитикэтин туһунан” сокуон барыла бастакы ааҕыыны ааста. Бу докумуон үрдүкү ситэрилээх былаас уорганнарын куорат архитектуратыгар уонна тутуутугар боломуочуйаларын быһаарар, юридическай ымпыктары-чымпыктары чопчулуур.

235-6 №-дээх сокуон барыла бастакы ааҕыыга бигэргэннэ. Бу сокуон гражданнар быыбардыыр бырааптарыгар көннөрүүлэри киллэрэр. Ил Түмэн спикерэ Петр Гоголев норуот дьокутааттарыгар бэс ыйын 12 күнүгэр диэри тустаах этиилэрин оҥорон киллэрэллэригэр санатта.

“Саха Өрөспүүбүлүкэтин суолун пуондатын туһунан” сокуон 2-с ыстатыйатыгар көннөрүү киирдэ. Бу көннөрүү суол пуондатын үбүн-харчытын Өлүөнэ муостатын тутуутугар туттулларын көҥүллүүр. Докумуону СӨ тыраапыспарын уонна суолун хаһаайыстыбатын миниистирэ Владимир Сивцев билиһиннэрдэ. Иван Данилов, Виктор Федоров, Петр Аммосов суол пуондатын үбүн төһө бырыһыана ити сыалга барарын сурастылар. Миниистир 2021 сылга – 10 % тиийэ, 2022 сылга – 15 %, 2023 сылга – 17 % ороскуоттанарын туһунан хоруйдаата.

Кэккэ категория гражданнар (тыыл уонна үлэ бэтэрээннэрэ, чэпчэтиилэринэн туһанар гражданнар) социальнай өйөбүллэрин туһунан сокуону көннөрдүлэр. Ол курдук, 2021 сыл от ыйын 1 күнүгэр диэри хомунаалынай өҥөлөргө суутунан бигэргэммит 3 сыл устата иэстээх гражданнарга социальнай төлөбүрдэри тохтотор туһунан көннөрүү киирдэ. 

Саҥа федеральнай сокуонунан РФ уонна субъектар ситэриилээх былаастарын, олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын, тустаах тэрилтэлэр официальнай саайтарыгар экология туругун туһунан иһитиннэриилэр булгуччу тахсыахтаахтар. Онон “СӨ тулалыыр эйгэ харыстабылын туһунан” сокуоҥҥа саҥа эбии пуун киирэн биэрдэ.

Салгыы сэлии муоһун хостооһунун, култуура пааматынньыктарын харыстааһынын, бибилэтиэкэ дьыалатын туһунан сокуоннарга көннөрүүлэр киирдилэр. Маны таһынан, Ааҕар-суоттуур палаата, урбаанньыттар бырааптарыгар боломуочуйалааҕын, Ил Түмэн хонтуруоллуур кэмитиэтин отчуоттарын, Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин, сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа баайыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин парламентскай истиилэрин эрэкэмэндээссийэлэрин дьаһалларын бырайыактарын көрдүлэр.

Ил Түмэн Мандатын уонна регламенын хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Андрей Николаев Ил Түмэн сис кэмитиэттэрин уонна хамыыһыйаларын састаабын туһунан дьаһал барылын билиһиннэрдэ. Ону сэргэ дьокутааттар федеральнай сокуон барылларын көрдүлэр уонна тустаах быһаарыыныылары ылыннылар.

***

Бу пленарнай мунньах Саха сирин историятыгар киирэр. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ кэскилин түстүүр суолталаах сокуоннар ылылыннылар.