Ити саргылаах санаанан салайтаран, Арассыыйа Төрүт сокуонугар “Дети являются важнейшим приоритетом государственной политики России” диэн бигэргэттилэр.

 Саха сиригэр оҕоҕо уонна кини киһи быһыытынан иитиллэр эйгэлэригэр -- дьиэ кэргэнигэр, уһуйааныгар, оскуолатыгар – болҕомто 90-с сыллартан үчүгэйдик ууруллар. Оннооҕор сокуонунан көмүскэлин сүрүннүүр соруктаах 2018 сыл күһүнүгэр, Ил Түмэн VI ыҥырыылаах мунньаҕа үлэтин саҕалаатын кытта, дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалаларыгар туһуламмыт сис кэмитиэт тэриллибитэ. Бэрэссэдээтэлинэн Алена Атласова талыллан, таһаарыылаахтык үлэлии сылдьар.

--Алена Николаевна, былырыын РФ Конституциятыгар оҕоҕо уонна дьиэ кэргэҥҥэ сыһыаннаах уларытыылар киирбиттэрэ. Холобура, 72-с ыстатыйаҕа: «… защита семьи, материнства, отцовства и детства; защита института брака как союза мужчины и женщины; создание условий для достойного воспитания детей в семье” диэн.

   -- РФ Конституциятыгар көннөрүүлэр киирэннэр, СӨ Төрүт сокуонун онно сөп түбэһэр гына уларытарга анаан, Ил Дархан дьаһалынан, оробуочай хамыыһыйа тэриллибитэ. Мин социальнай блокка үлэлэспитим. Ааспыт сыл сайыныттан бэлэмнээммит, элбэхтэ дьүүллэһэммит, бу ыам ыйын 26 күнүгэр ол саҥардыллыбыт Төрүт сокуоммутун ылынныбыт. Ол курдук, оҕо сударыыстыба бэлиитикэтин сүрүн хайысхата буоларын бэйэбит Төрүт сокуоммут 11.1 ыстатыйатыгар бигэргэттибит. Урут оҕо аймах, ийэ көмүскэлин эрэ туһунан этиллэр эбит буоллаҕына, билигин 11-с ыстатыйа аҕаҕа эмиэ харысхаллаах сыһыаны мэктиэлиир. Бу уларытыы толору дьиэ кэргэни, аҕа эппиэтинэһин уонна статуһун үрдэтэргэ туһуланар. Ийэ уонна аҕа төрөппүт быһыытынан тэҥҥэ тутуллар буоллахтарына, арахсыы да аҕыйыа, оҕо иитиитигэр болҕомто да күүһүрүө этэ дии саныыбын.

--РФ Конституциятыгар этиллибит сорох түгэннэри, чэ холобура, “дети являются важнейшим приоритетом...” эҥин диэн өйдөбүллэри бэйэбит Төрүт сокуоммутугар тоҕо хос киллэрдибит?

--Тоҕо диэтэххэ, эрэгийиэн боломуочуйатыгар быһаарыллар бырагырамаалары сүрүннүүргэ ол бигэргэтии олус суолталаах. Холобура, ийэ хапытаала Арассыыйатааҕы диэн баар, ону таһынан өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн үбүлүнэр 100 тыһ. солк. кээмэйдээх эрэгийиэннээҕи ийэ хапытаала 2011 сыллаахха үһүс оҕоҕо олохтоммута. Бу төлөбүрү бүтэһигин 2017 сыллаахха 139 тыһ. 716 солк. 68 кэппиэйкэҕэ диэри улаатыннарбыттар. Онтон ыла ити таһымҥа уларыйбакка турар. Оттон сыана күн-түүн ыарыыр. Онон, дьэ, билигин Төрүт сокуоммутугар тирэҕирэн, сууматын индексациялыырга туруулаһабыт.

 --Элбэх оҕолоохторго билигин баҕас өйөбүл син баар курдук дии.

-- Нэһилиэнньэ ахсаана эбиллиитинэн Саха сирэ Арассыыйаҕа 7-с, Уһук Илиҥҥэ 1 миэстэ. Ол эрээри 90-с сылларга төрөөбүт оҕолорбут ийэ буоларга соччо ыксаабаттар, өргө диэри сулумах сылдьаллар. Былырыын өрөспүүбүлүкэбитигэр кэлиҥҥи 6 сыллаах дааннайы куоһарар элбэх оҕо төрөөбүтэ. Олор 40%-ра барыта элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ күн сирин көрдүлэр. Ол аата демографиябытын элбэх оҕолоохторбут тупсараллар эбит, онон кинилэри өйүүрбүт булгуччулаах.

  --Кэмитиэккит элбэх оҕолоохторго туһуламмыт ханнык сокуона олоххо киирэн үлэлээн эрэрий?

  --Бастан туран, элбэх оҕолоох ыал статуһун туһунан. Элбэх оҕолох ыал диэн кимин чопчу ыйар федеральнай сокуон суох, эрэгийиэннэр бэйэлэрэ быһаараллар. Ол курдук, Саха сиригэр урукку өттүгэр оҕо18 сааһын туолла да, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн оҕотун ахсааныгар киирбэт буолара. Итинтэн сылтаан үгүс ыал федеральнай да, өрөспүүбүлүкэтээҕи да бырагыраамаларга хапсыбакка, туһаммакка хаалбыт түгэннэрэ элбэх. Оттон, дьиҥэр, бу оҕо үлэһит буолуор диэри син биир төрөппүттэригэр иитиллэрэ чуолкай. Ол иһин сокуон оҥороммут, билигин 23-гэр диэри сааһын уһаттыбыт. Онуоха оҕо булгуччу аармыйаҕа сулууспалыы сылдьар эбэтэр күнүскү үөрэххэ үөрэнэр устудьуон буолуохтаах. Ити көннөрүүнү киллэрээппитин кытта, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэммит ахсаана эбиллэ түстэ. Өскөтүн 2019 сыл саҕаланыыта 27 116, оттон 2020 с. тохсунньутугар 29 385 эбит буоллаҕына, 2021 сылга -- 31 562. Олор бары араас чэпчэтиилэринэн толору туһаналлар. Холобура, сөмөлүөккэ субсидиялаах билиэтинэн көтөллөр, о.д.а.

Иккиһинэн, аҕа статуһун үрдэтиигэ сыһыаннаах уларытыыны киллэрдибит. Ол курдук, билигин элбэх оҕолоохтор дастабырыанньаларыгар аҕа аата эмиэ суруллар буолла. Оҕо икки төрөппүттээх, онон иккиэн тэҥ бырааптаныахтаахтар.

 Үсүһүнэн, нолуок хамыыһыйатын кытта ыкса ситимнээхтик үлэлээммит, элбэх оҕолоохторбутун 2020 с. сэтинньититтэн тырааныспар нолуогуттан босхолоотубут. Маныаха СӨ Бырабыыталыстыбата бастаан сокуон барылыгар “тимир көлө 200 ат күүһүттэн улахан кыамталаах буолуо суохтаах” диэн хааччахтаабыта. Ону биһиги, үс  норуот дьокутаата, көннөрүү киллэрдибит: биир тырааныспардара, кыамтатыттан тутулуга суох, нолуоктан олоччу босхолонор диэн.

Төрдүһүнэн, өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэ хапытаала туттуллар эйгэтин кэҥэттибит. 2020 сылтан ыла ийэ оҕотун өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр көрдөрө, ВМП (высокотехнологическая медицинская помощь) эмтэтэ барарыгар, айанын төлөбүрүгэр ийэ хапытаалын туһаныан сөп.

  --Бэрт эбит. Оттон билигин ханнык сокуоннарга үлэлэһэ сылдьаҕыт?

  -- Өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэ хапытаалын дьиэ инженернэй коммуникациятын тардыыга туһанар сокуон барыла бастакы ааҕыыны ааста. Билигин үлэлии турар сокуон ирдэбилэ -- элбэх оҕолоохторунан ылбыт учаастактарыгар туттар эрэ дьиэлэригэр уот, гаас киллэртэрэргэ ийэ хапытаалын туһаныахтаахтар диэн. Сокуон бигэргэннэҕинэ, аны мантан ыла бэйэлэрэ ханна баҕарар ылбыт дьиэлэригэр туһанар кыахтаныахтара.

 Элбэх оҕолоохторго сир биэрэллэр да, үксэ туга да суох көннөрү ырааһыйа хонуу эрэ. Ол иһин инфраструктуратын сайыннарыыга үлэлэһэр оробуочай хамыыһыйаны тэрийэн эрэбит. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта салалталаах. Үбүлээһинигэр олох атын ньыманы толкуйдуохпутун наада. Билигин муниципалитеттар куонкуруска көхтөөхтүк кыттыбаттар даҕаны, тоҕо диэтэххэ, бырайыагын оҥоруу эҥин барыта харчылаах. Быраабылатын уларытыахпытын наада.  

Эдэр ыал диэҥҥэ хапсар дьон сааһын 30-тан 35-кэ диэри уһатан биэриигэ сокуон барыла бастакы ааҕыытын ааста. Ылыллар түгэнигэр, элбэх оҕолоохторбут өссө аны эдэр ыал быһыытынан судаарыстыба көмөтүн туһаныахтара.

РФ Конституциятыгар “проведение в Российской Федерации единой социально ориентированной государственной политики в области... поддержки, укрепления и защиты семьи, сохранения традиционных семейных ценностей...» диэн көннөрүү киирбитэ. Дьэ, биһиги эмиэ бигэ туруктаах дьиэ кэргэн холобурун ыччакка пропагандалыыр туһуттан 50 сыл бииргэ олорбут кэргэнниилэргэ 50 тыһ. солк. суумалаах биир кэмнээх төлөбүрү туруорсабыт. Ол барылбытын Ил Дархаҥҥа киллэрбиппит. Кини Бырабыыталыстыба көрүүтүгэр ыытыахтаах.

--Аҕа статуһун Төрүт сокуонунан бигэргэтии, элбэх оҕолоохторго чэпчэтиилэр, уһуннук бииргэ олорбуттары чиэстээһин – ити барыта ньир бааччы олохтоох ыалга туһуланар. Оттон кыһалҕаахтарбытыгар туох көмө оҥоһуллар?

--Кэлиҥҥии кэмҥэ социальнай тулаайахтар элбээтилэр. Аныгы үйэ үөскэппит кыһалҕата буолла. Урут сэбиэскэй кэмҥэ оҕо дьиэтигэр туҥ тулаайахтар эрэ олороллор дии саныырбыт. Оттон билигин интэринээккэ тиийдэххэ, улахан аҥаара тыыннаах ийэлээх, аҕалаах тулаайахтар: аккаастаммыт, быраҕыллыбыт кырачааннар, төрөппүт быраабыттан быһыллыбыт дьон оҕолоро... Бу проблемаҕа хаста да “төгүрүк остуолу” тэрийбиппит. РФ Конституциятыгар “Государство, обеспечивая приоритет семейного воспитания, берет на себя обязанности родителей в отношении детей, оставшихся без попечения” диэн этиллэр. Онуоха бачча сайдыылаах аныгы олоххо хаһыанай дьиэҕэ барыларын симэн олордубакка, ийэ-аҕа тапталын, алаһа дьиэ сылаас эйгэтин билэ улааталларын курдук, ыалга ииттэрэ биэриини күүһүрдүөхпүтүн наада. Нууччалыы эттэххэ, приемнай дьиэ кэргэн институтун сайыннарыахтаахпыт. Онуоха маннык үлэҕэ толору эппиэттиир идэтийбит төрөппүттэри бэлэмниэхтээхпит. 2020 с. дааннайынан,  өрөспүүбүлүкэбитигэр 4338 тулаайах оҕо баар. 2016 сыллаахха оҕолору иитэр 221 дьиэ кэргэн баар эбит буоллаҕына, 2020 сылга 228 буолбут. Олор уопсайа 640 оҕону көрө-харайа сылдьаллар. Биллэн турар, хас иитэр оҕолорун иһин төлөбүр ылаллар. Ол эрээри туруорсаллара син биир элбэх. Ол этиилэрин  быһаарар суолу көрдүүбүт. СӨ Бырабыыталыстыбатын кытта үлэлэһэбит, дьиэ кэргэн, оҕо аймах олоҕун хаачыстыбатын тупсарарар этиилэри киллэрэбит.

  -- Өссө биир улахан кыһалҕа – ыарыһах, доруобуйатынан хааччахтаах инбэлиит оҕо ахсаана элбээн иһэрэ. Күн аайы кэриэтэ эпэрээссийэлэнэ барарга харчы хомуйаллар. Аны, уойуу национальнай проблемаҕа кубулуйан эрэр дии.

   --Оҕо доруобуйата – ийэтиттэн. Ол иһин кыргыттарбытыгар болҕомтобутун ууруох тустаахпыт. Соторутааҕыта биһиги кэмитиэппит көҕүлээһининэн Ил Түмэҥҥэ «Женское здоровье: о мерах по сохранению здоровья девочек, беременных женщин и кормящих матерей в рамках демографической политики РС(Я)» диэн “төгүрүк остуол” буолбута. Хомойуох иһин, өрөспүүбүлүкэбитигэр сылаас туалет диэн суох  оскуолалара бааллар. Ийэ буолуохтаах кыргыттарбыт кыһынын 50 кыраадыс тымныыга таһырдьа тахсан киирэллэр. Ол кэнниттэн төрүүр-ууһуур уорганнара тымныйыылаах буолара чахчы буоллаҕа дии. Ол иһин чэгиэн ыччаты иитэн таһаарар туһуттан бастаан сөптөөх усулуобуйаны тэрийиэхтээхпит. Үөрэх министиэристибэтигэр суруктары бэлэмнээтибит ити чааһыгар. Аны, ити уойуу диэтиҥ. Бастатан туран, ол аспыт-үөлбүт уларыйбытыттан. Саҥа төрөөбүт оҕолорбутугар ол-бу эбииликтээх булкааһыгы (сухой смесь) сиэтэн саҕалыыбыт. Үүт куукуната киин куораппытыгар суох буолбута хаһыс да сыла. Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин аатыгар эрэкэмэндээссийэлэри киллэрдибит, онно “молочнай кухняны” үлэлэтэ охсоллоругар көрдөстүбүт. Уонна, уопсайынан, эдэр ийэлэр оҕолорун эмтэрэллэригэр ыҥырар, ийэ үүтүн туох да солбуйбатын өйдөтөр үлэни ыытыахпытын наада эбит.

Оҕо эт-хаан өттүнэн эрэ чэгиэн буолара кыра, өссө кини ментальнай доруобуйата, ол эбэтэр уйулҕатын туруга бөҕө, кута-сүрэ чөл эмиэ буолуохтаах. Холобура, ыйааһына эбиллэ турарын гормональнай кэһиллиигэ, буортулаах аһылыкка эрэ балыйар сыыһа. Баҕар, дьиэ ис эйгэтэ тыҥааһыннааҕа, оҕо онтон күрэнэн, бэйэтигэр бүгэн, күнү быһа көмпүүтэргэ, төлөпүөҥҥэ олороро, уоскуйаары дэлби аһыыра буолуо. Оннук араас төрүөт элбэх буоллаҕа дии. Ол гынан баран, бу ыраахтан (дистанционнай) үөрэх, биллэн турар, онно эмиэ дьайда.

--Кырдьык, пандемиянан хааччахтааһын киириэҕиттэн букатын да гаджеттартан тутулуктаах буоллулар. Бу дьаҥ тарҕаммыт уустук кэмигэр дьиэ кэргэттэргэ өйөбүл хаһааҥҥытааҕар да наада курдук.

--Былырыын харантыын саҕаланаатын кытта, кыаммат ыаллар оҕолоро үөрэнэллэригэр ноутбугунан хааччыйары, оҕо иитэр дьиэ кэргэттэр оҕолоругар “сухой паек” биэрэллэрин, Арассыыйаттан көрүллүбүт 10 тыһ. солк. көмөҕө хапсыбатах 16-рыттан үөһэ саастаах оҕолорго харчы аныылларын туруорса сылдьыбыппыт да, үбүлээһинэ кыаллыбатынан табыллыбатаҕа. Үчүгэйэ диэн, уустук кэмҥэ ЕГЭ туттарар бүтэрээччилэрбитигэр 5-тии тыһ. солкуобайы бэрдэрбиппит. Итинник үптээх-харчылаах бырайыактарбытын, сокуоннарбытын Ил Дархан өйүүрүгэр олус махтанабыт.

--Эйигин дьон-сэргэ “Праздник жизни” диэн аһымал пуонданы тэрийбиккинэн билэр. Ол пуондаҥ быйыл номнуо 20 сыла буолбутунан эҕэрдэлиибин!

--Оччолорго 2001 сыллаахха итиннник аһымал тэрилтэлэр төрүт суохтара. Саҥа суолу солооччу этибит. Интэриниэт да, сибээс да мөлтөҕө. Онон барытын бэйэбит сүүрэн-көтөн, үтүө санаалаах дьон көмөлөһөн, мэдиссиинэ национальнай киинигэр “Күннээх куорат” сынньалаҥ саалатын, храмы туттаран, үлэбитин саҕалаабыппыт.

Кырдьыга да, онкологическай ыарыылаах оҕолоох дьиэ кэргэн олус ыарахан балаһыанньаҕа түбэһэр. Бэйэм ону ааспыт буолан билэбин... Оҕо реанимацияҕа сытар кэмигэр төрөппүт аттыгар баар буолара, көрсөрө көҥүллэммэтэ. Инньэ гынан, оҕолорун тиһэх мүнүүтэлэрин көрбөккө, тыыннааҕын баттаспакка хаалаллара... Ол иһин 2015 с. Норуот уопсастыбаннай фронун (ОНФ) форумугар мин ити боппуруоһу – реанимацияҕа чугас дьоно киирэллэрин – туруорсубутум. Бу этиим федеральнай бэбиэскэҕэ киирэн, Бэрэсидьиэн В.В.Путин бэйэтинэн ааҕан иһитиннэрбитэ. Онтон 2019 сыллаахха ити туһунан федеральнай сокуон ылыллыбыта. Биһиэхэ эмиэ ити туруорсуум Ил Дарханынан өйөннө, 188-с №-дээх “Нэһилиэнньэ доруобуйатын харыстабылын туһунан” сокуон 22-с ыстатыйатыгар уларытыы киирдэ. Арассыыйа киэниттэн уратыта диэн, федеральнай сокуоҥҥа ону мэдиссиинискэй тэрилтэ эбээһинэһигэр киллэрбит этилэр. Оттон биһиэнэ дьиэ кэргэн быраабын быһыытынан бигэргэннэ.

 Уопсайынан, бу пандемия көрдөрдө, бар дьоҥҥо өйдөттө – киһиэхэ саамай күндүтэ доруобуйата буоларын. Ол иһин кэнчээри ыччаппыт чэгиэн-чэбдик буоларын туһугар үлэбитин хайысхалыыбыт.

 --Алена Николаевна, СӨ Ил Түмэн Судаарыстыбаннай Мунньаҕын иһинэн эн салайар дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалаларыгар сис кэмитиэтиҥ дойду ыытар самаай сүрүн бэлиитикэтин соругун толорор -- кэлэр кэскили түстүүр аналлаах сокуоннары бэлэмнээн киллэрэр. Чахчыта да, дьиэ кэргэн бигэ туруктаах буоллаҕына, судаарыстыба бөҕө тирэхтэнэр, кэнчээри ыччат бары өттүнэн чөл буолар. Онон эппиэтинэстээх үлэҕэр ситиһиини!