Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -14 oC

Сүрүн сонуннар

Бүгүҥҥү сонуннар

Бэлиитикэ

Тутуу туһунан сытыы сэһэргэһии

Кулун тутар 19 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аартыкатыгар социальнай эбийиэктэри уонна чааһынай дьиэлэри тутуу боппуруостара» төгүрүк остуол буолан ааста.
21.03.24 18:51

Экэниэмикэ

Пилота суох пуойастар

Ааспыт нэдиэлэҕэ Судаарыстыбаннай Дуумаҕа «Арассыыйа тимир суоллара» АУо генеральнай дириэктэрэ, бырабылыанньа бэрэссэдээтэлэ Олег Белозеров хампаанньа үлэтин түмүгүн, инники былааннарын билиһиннэрдэ уонна дьокутааттар, фракциялар ыйытыктарыгар…
24.03.24 10:24

Уопсастыба

Терактан эмсэҕэлээбит дьону өйүүргэ сокуон барылын киллэрдилэр

Судаарыстыбаннай Дуумаҕа терактан эмсэҕэлээбит Арассыыйа олохтоохторун өйүүр туһунан сокуон барылын киллэрдилэр. Бу докумуону Судаарыстыбаннай Дуума бүддьүөккэ уонна нолуокка сис кэмитиэтин чилиэнэ Оксана Дмитриева көҕүлээтэ. Ол туһунан «Парламентская газета»…
27.03.24 09:39

Култуура

Дьааҥылар артыыстары тыыннаах тойугунан көрүстүлэр

"Артыыстар иhэллэр үhү",- диэн үтүө сурах дьааҥыларга өссө тохсунньу ыйга иhиллибитэ. Онон өр күүппүт артыыстарын көрсөөрү олохтоохтор кэлэр - барар күннэрин эрдэттэн аттаран, астарын-таҥастарын бэлэмнээбиттэрэ ыраатта. Болдьохтоох күн үүммүтүгэр күндү…
07.03.24 11:40

Түһүлгэ

Сааскы саарбах кэмҥэ

Аламай маҥан күн абыралын, үтүөкэн үрүҥ күн үтүөтүн билэргэ үүммүт күнү үөрэ - көтө, сүргэ көтөҕүллэ көрсөр дьоллоох түгэн, саҕаламмыт саҥа күнү айхаллыыр астык түгэн тосхойдо. Кубулҕаттаах кулун тутар ыйбыт кубулуҥ - дьибилиҥ буолар, күлэн иһэн дьэбин…
27.03.24 09:44

Тыа сирэ

Андрей Находкин: Дьон күннээҕи кыһалҕаны эрэ буолбакка, тыа сирин сайдыытыгар кэскиллээх этиилэри туруоруста

Ил Түмэн сиргэ сыһыаннаһыыга, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин бу күннэргэ бэйэтин уоукургар - Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар үлэлиир. Кини улуус баһылыга Дмитрий Тихоновы кытта улуус нэһилиэктэринэн сылдьан…
03.02.24 09:00

Дойдуга бэриниилээх буолуу сыла

Эһиил Пионерия төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиэхпит

Бүгүн, алтынньы 1 күнүгэр, Москуба куоракка «Кыайыы» түмэлигэр Норуоттар икки ардыларынааҕы «СПО-ФДО» оҕолор уопсастыбаннай түмсүүлэрин сойууһун ассамблеята ыытылла турар. Арассыыйа эригийиэннэриттэн уонна СНГ дойдуларыттан кэлбит делегаттар сайдар саҕахтары…
01.10.21 23:59

Устуоруйа

Устуоруйа

Стамбулга мунан хаалбыппар Таҥара көмөлөспүтэ

2000 сылларга дуоллар 24-25 солк. этэ, онон Сочига барардааҕар Турцияҕа сынньаммыт быдан чэпчэки буолара. Сылаас, ыраас муораҕа күөлэһийэ сөтүөлээн, үгүс-үтүмэн аквапаркаҕа хатааһылаан, бассейнҥа сөрүүкээн, рестораҥҥа төһөнү кыайаргынан ас арааһын амсайан,…
31.08.23 20:56

Саха сиригэр 1993 сыллаахха Үрдүкү (Верховнай) Сэбиэт уурайбытын кэннэ, маҥнайгы Бэрэсидьиэн М.Е. Николаев ыйааҕынан Сокуону оҥорор мунньах (Законодательное собрание) тэриллибитэ. 1994 сыллаахха Төрүт сокуоҥҥа көннөрүү киллэрэн, сокуону оҥорор Судаарыстыбаннай Мунньах (Государственное Собрание) диэн  буолбута.

Саха сиригэр 1993 сыллаахха Үрдүкү (Верховнай) Сэбиэт уурайбытын кэннэ, маҥнайгы Бэрэсидьиэн М.Е. Николаев ыйааҕынан Сокуону оҥорор мунньах (Законодательное собрание) тэриллибитэ. 1994 сыллаахха Төрүт сокуоҥҥа көннөрүү киллэрэн, сокуону оҥорор Судаарыстыбаннай Мунньах (Государственное Собрание) диэн  буолбута.

Икки палааталаах эрдэҕинэ

ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт ыһыллыытыгар билигин да  мөккүһүүлэр бааллар. Үрдүкү Сэбиэти ыһымыахха диэн. Мин толкуйдуурбунан, оччотооҕу ыһыллыы, үгүс сокуоннар үлэлээбэт буолбут, Арассыыйаҕа бэрэсидьиэн уонна парламент утарыта турсууларын кэмигэр тактическай өттүнэн сөп буолбутун олох көрдөрдө. Ырыынак уонна  капиталистическай сыһыаннаһыыларга киириинэн сибээстээн, былааһы үс көрүҥҥэ: толорор (ситэриилээх), сокуону оҥорор, суут -- тыырыы барбытынан, парламентаризм саҥа көрүҥэ олохтоммута. К.Е. Иванов: “Парламентаризм саҥа көрүҥүн олугун ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт  уурсубута”, -- диирэ оруннаах дии саныыбын. Парламент иккис официальнай аата Ил Түмэн диэн. Маҥнайгы ыҥырыылаах мунньаҕа икки палааталааҕа: Өрөспүүбүлүкэ палаатата уонна Бэрэстэбиитэллэр палааталара.

Ырыынак саҥа сыһыаннаһыытыгар сокуоннары оҥоруу ыраас илиистэн саҕаламмыта. Оччолорго мин Бэрэстэбиитэллэр палааталарын сокуоннаска кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ этим. Палаата бастайааннай профессиональнай төрүккэ үлэлиир буолан, үгүс үлэ сокуоннас кэмитиэтин нөҥүө барара. Бэрэстэбиитэллэр палааталарыгар Афанасий Илларионов, Александр Власов, Александр Жирков, Александр Уаров, Валентина Боровикова, Анатолий Чомчоев, Ирина Бояринова, Варвара Андреева, Платон Ощепков, Афанасий Иванов, Виктор Николаев уо.д.а. дьокутааттар бааллара. Өрөспүүбүлүкэ палаататыгар спикер Егор Ларионов, үгүстэрэ тэрилтэ салайааччылара, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-көстөр дьон этэ.

1999 с. алтынньы 6 күнүттэн «Об общих принципах организации представительных и исполнительных органов в субъектах Федерации» сокуон ылыллыар диэри өрөспүүбүлүкэлэр, уобаластар, кыраайдар Арассыыйа сокуоннарын урутуур эрэгийиэннээҕи сокуоннары ылаллара көҥүл этэ. Онон Саха сирин парламена олус таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Дэлэҕэ даҕаны Татарстан, Башкирия, Бурятия уо.д.а. өрөспүүбүлүкэлэр, уобаластар дэлэгээссийэлэр биһиэхэ кэлэн, уопут атастаһан барыахтара үһү дуо?.. Бастайааннай төрүккэ үлэлиир дьокутааттар, күн аайы атах тэпсэн олорон, биир сокуон барылын 3-4 күн илдьиритэн көрөллөрө.

Икки палааталаах парламент, Өрөспүүбүлүкэ палаатата үлэлиир эрэсиимигэр кыбыттаран, бытаан буолан барбыта. Ол иһин үһүс ыҥырыыттан биир палааталаах парламеҥҥа көспүттэрэ. Икки палааталаах парламеннааҕар үлэтэ түргэтээбитэ, ол да буоллар, Арассыыйа Госдуматын үлэтин таһымыгар баттаспат буолбута.        

Хаачыстыбата хайдах буолуой?

Билигин дьокутааттар ыксал бөҕөнөн балтараа күн иһигэр 60 боппуруоһу көрөллөр. Хайдах хаачыстыбалаах буоларын сэрэйэр инигит... Манна даҕатан эттэххэ, сокуон үгүс барыла (барытын да кэриэтэ диэххэ сөп) ситэриилээх былааска, министиэристибэлэргэ оҥоһуллан, Бырабыыталыстыба көрүүтүгэр киирэр. “Бырабыыталыстыба чааһа” нэдиэлэҕэ биирдэ буолар. Онно эмиэ үгүс элбэх боппуруос киирэр. Ол быыһыгар сокуон барылын көрүүгэ 10-15 мүнүүтэ барар, онтон бигэргэтэн баран, Ил Түмэҥҥэ ыыталлар. Онон эмиэ Ил Түмэҥҥэ үчүгэй хаачыстыбалаах сокуон киирэр диэҕи тардынабын...

Ил Түмэҥҥэ кэмитиэккэ 1-2 дьокутаат үлэлиир. Онно атын кэмитиэттэртэн кэлэн холбоһоллор. Кэмитиэттэн Ил Түмэн пленарнай мунньаҕар киирэр. Эппитим курдук, балтараа күҥҥэ ортотунан 60 боппуруоһу көрөллөр. Дьокутааттар үксүлэрэ тэрилтэ салайааччылара, бизнесменнэр эҥин буолаллар. Олор тэрилтэлэригэр бэйэлэрэ түбүктээх буолан, ити баһаам боппуруоһу сирийэн үөрэтэ охсубаттар. Куоластаатахтарына да сөп курдук буолан тахсар. Сүрүн үлэлэрэ диэн, министиэристибэлэргэ, Бырабыыталыстыбаҕа, Ил Дархаҥҥа киирэн, оройуоннарын туһатыгар тутууну, үбү кэпсэтэ сатааһын. Онтукабыт да атын улуус киэниттэн сарбыйан. Ити барыта ситэриилээх былаас боломуочуйатыгар кыттыһыы, буккуһуу...     

Бэрэстэбиитэлистибэнэн куоһурданан

Аҕыйах хонуктааҕыта киирбит «Об общих принципах публичной власти в субъектах федерации» сокуон барылын быһыытынан, субъектар РФ Госдуматын сокуоннарын барылын 15 күн иһинэн көрө охсон, ырытан, бэйэлэрин эппиэттэрин, позицияларын ыытыахтаахтар. Ити олус ыгым болдьох. Бастайааннай профессиональнай төрүккэ эрэ үлэлиир парламент эппиэттэһиэн сөп. Ону даҕаны таһаарыылаахтык үлэлиир буоллахтарына. Дьэ, ол да иһин буолуо, Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаев 2019 с Ил Түмэҥҥэ туһаайбыт илдьитигэр “профессиональнай парламеҥҥа киириэххэйиҥ” диэн этии оҥорбута. Дьиҥинэн, РФ Бэрэсидьиэнэ В.В. Путин уонна Ил Дархан А.С. Николаев Анал этиилэрэ дьүүллэһиллибэккэ да толоруллуохтаахтар. Ону Ил Дархан профессиональнай парламент туһунан этиитигэр мөккүөр бөҕө күөдьүйэн турда. Билиҥҥи үлэлии олорор дьокутааттар ахсааннарын олох аччатыахтарын баҕарбаттара көһүннэ. Бэтэрээн дьокутааттары, уопсастыбаннай диэйэтэллэри туһаныы буолла. Хаһыаттарга араас ыстатыйалар таҕыстылар. Дьокутааттар бэйэлэрин истэригэр хайдыһыы үөскээтэ. 48 дьокутаат диэҥҥэ тохтоон сылдьыбыттара да, ол хайдах да профессиональнай парламент буолбат. Василий Васильевич Филиппов сөпкө этэр: «Профессиональнай парламент диэн тугун ситэ өйдөөбөттөр», -- диэн. Холобура, 12 мөлүйүөннээх Москва куоракка бастайааннай профессиональнай төрүккэ 35 дьокутаат көдьүүстээхтик үлэлиир. Кинилэр Москва куорат нэһилиэнньэтин бэрэстэбиитэллэрэ буолаллар. РФ Бэрэсидьиэнэ дьаһалтатын дуоһунастаах үлэһиттэрэ үөһэттэн хам баттаабыттара иһиллибэт.

Дьокутааттар сүрүн куоһурдара: “Парламент бэрэстэбиитэллээх уорган, онон оройуон аайыттан бэрэстэбиитэл баар буолуохтаах”, -- диэн. Кырдьык, ордук хотугу оройуоннар ыарахан балаһыанньалаахтар, олохторун уустуктара элбэх. Биллэрин курдук, сокуон хас биирдии улуус туһатыгар эрэ ылыллыбат, өрөспүүбүлүкэ бары интэриэһин көмүскүүр гына оҥоһуллар. Ол оройуон бэрэстэбиитэллэрэ, дьиҥинэн, Бырабыыталыстыба да, Ил Дархан да боломуочуйатыгар буккуһаллар. Ити лоббизм диэн ааттанар. Атын дойдуларга холуобунай эппиэтинэс, оттон Арассыыйаҕа “кумовствоҕа”, “фаворатизмҥа”, “непотизмҥа” административнай да, дисциплинарнай да эппиэтинэс суох. Ол кэриэтин профессиональнай төрүккэ үлэлиир дьокутааттар арааһынай арктическай бырагыраамалары оҥорсууга, хотугу сиргэ туһалаах сокуоннары ылыыга, Арассыыйа да, өрөспүүбүлүкэ да таһымыгар тутаах боппуруостары быһаарыыга ылсыа этилэр, кинилэр син биир нэһилиэнньэ бэрэстэбиитэллэрэ буолаллар.

 Интэриниэт, сибээс, көмпүүтэр үйэтигэр Бырабыыталыстыба да,  Ил Дархан дьаһалтата да хас оройуон кыһалҕатын барытын көрө-билэ олороллор. Ону ааһан, хас улуус аайы олохтоох дьаһалта, баһылык диэн баар ээ. Ол дуоһунастаах дьон хас күн аайы оройуон олоҕун тупсарарга мөхсүбүт дьон, күн аайы үрдүкү салалтаны кытта сибээстэһэллэрэ чахчы. Онон бэрэстэбиитэлистибэнэн куоһурданар тутах буолуо дии саныыбын.

ил тумен4

 Таһымы ахсаан быһаарбат

Иккис улахан куоһурдара – “дьокутаат ахсаана аҕыйах буоллаҕына, Москва хам баттыы олоруо” диэн. Тоҕо диэтэххэ, Саха сирин парламенын дьокутаата баһыйар үксэ «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа чилиэннэрэ буолан, үөһэттэн кэлэр, Саха сирин норуотугар сөбө суох Москва сорудахтарын толоро олоруохтара диэн буолар. Куоһур оруннаах курдук. Ол гынан баран, профессиональнай төрүккэ үлэлиир дьокутааттар идэ гынан үлэлиир буоланнар, таһымнара улахан буолар. Күн аайы аан дойду парламеннарын үлэлэрин билэ-көрө олорор, Арассыыйа уобаластарын, өрөспүүбүлүкэлэрин сокуоннарын үөрэтэ олорор үрдүк таһымнаах дьокутааттар Саха сирин патриоттара буолуохтара дии саныыбын. Сахалар былыр-былыргыттан бэйэлэрин өйдөрүнэн сылдьар омуктар этэ. Профессиональнай парламеҥҥа билиҥҥи курдук балтараа күн иһигэр ыксал бөҕөнөн 60 боппуруоһу көрөн баран ыстаҥалаһан хаалыы төрдүттэн суох буолуоҕа. Ити мин Саха да сиригэр, ССРС-ка да профессиональнай парламеҥҥа үлэлээбит уопуппуттан суруйабын.

Профессиональнай парламеҥҥа киирии түбэлтэтигэр, тэрилтэ салайааччылара, бизнесменнэр профессиональнай парламеҥҥа киирбэт кутталланаллар. Тоҕо диэтэххэ, салайан олорор дуоһунастарын талаллар буоллаҕа. Дьиҥинэн, кинилэр бары «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа чилиэннэрэ уонна үлэлэрэ-хамнастара ситэриилээх былаастан олус сибээстээх. Тутулуктаах, үөһэттэн хамаанданы истээччи дьокутааттар кинилэр буолаллар. Можаритарнай систиэмэнэн да дьокутаат буолбатахтарына, баартыйа испииһэгинэн син биир дьокутаат буолан хаалаллар.

         “Бастайааннай төрүккэ үлэлээбэт буолан, Ил Түмэн бүддьүөтүгэр хоромньубут суох”, -- дииллэр. Оттон “представительскэй” харчылара? Ил Түмэн суотугар командировкалара? Гараастара?.. Профессиональнай парламеҥҥа Ил Түмэн аппараатын үлэһиттэрэ лаппа аҕыйыа, бүддьүөтэ эмиэ аччыа, гараас массыыната оптимизацияланыа. Мин толкуйдуурбунан, профессиональнай төрүккэ үлэлиир дьокутааттар ахсааннара 25-тэн элбэҕэ суох буолуо этэ. Ол иһигэр 25 % баартыйа испииһэгинэн. Уокуругунан арааран быһыыны Быыбар киин хамыыһыйата (ЦИК) оҥорор. Биирдии дьокутаат хамнаһа миниистир хамнаһыгар тэҥнэһэр, ол иһин  профессиональнай төрүккэ үлэлиир 35 дьокутаат бүддьүөккэ хоромньулаах. Итиэннэ күн аайы бииргэ түмсэн олорон, сокуону хара сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри ырытарга элбэхтэр. Этэллэр: “Билигин да бастайааннай төрүккэ сүүрбэччэни чугаһатар дьокутаат үлэлиир”, -- диэн. Биллэрин курдук, кэмитиэт бэрэссэдээтэллэрэ бастайааннай төрүккэ үлэлииллэр. Олор профессиональнай парламент курдук, күн аайы сарсыарда 9 чаастан киэһэ хойукка диэри биир саалаҕа мустан, сокуон барылын ырыппаттар. Хас биирдии бэйэлэрэ көҥүл кыраапыкка сылдьан, туспа үлэлииллэр. Билигин кэмитиэт ахсаана тоҕо элбэҕий? Үлүннэрэн оҥоруунан (искусственно) элбэх, тоҕо диэтэххэ, хас биирдии кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ персональнай массыыналаах буолар. Өссө үрдүк үөрэхтээх, квалифицированнай исписэлиис сыһыарыллар. Ол иһин кэмитиэттэр сүрүн чилиэннэрин ахсаана аҕыйах буолар. Профессиональнай парламеҥҥа блоктарынан 4-5 кэмитиэт баар буолуон сөп этэ. Мин санаам ити курдук.

          Макар Яковлев,

ССРС норуодунай дьокутаата,

ССРС Үрдүкү Сэбиэтин сокуоннаска хос кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ,

Ил Түмэн маҥнайгы ынырыытын норуодунай дьокутаата,

сокуоннас кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ.

 

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением