2021 сыл сэтинньи 4 күнүнээҕи чахчынан, өрөспүүбүлүкэбитигэр 104 хаһаайыстыбаҕа 175 198 төбө таба баар эбит. Элбэх тыл этилиннэ, отчуот оҥоһулунна, мин баар хартыынаны кырдьыгынан ойуулаары, табаны иитиини кытта быһаччы ситимнээх дьон санааларын болҕомтоҕо ыларга быһаарынным.

Дууһа кыланыытын тэҥэ иһилиннэ...

Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар ассоциацияларын бэрэсидьиэнин солбуйааччы Вячеслав Шадрин таба иитээччи ахсаана сыллата аҕыйыы турарыттан долгуйарын уонна дьиксинэрин биллэрдэ. 2014 сыллаахха 2060 таба иитээччи (чуум үлэһитин ааҕан туран) баар эбит буоллаҕына, 2020 сылга 1295 эрэ киһи хаалбыт. Бу көҕүрүүр көстүү саҥа өйөбүл «дьайыытын» түмүгэ эбит: көмө харчыны, урукку курдук, таба төбөтүн аайы буолбакка, уопсай быһыллыбыт сууманы биэрэр буолбуттарыттан. Ол иһин таба иитээччилэр, ол кыра харчыны үллэстии күчүмэҕэйиттэн сылтаан, аҕыйах буолан үлэлииргэ күһэллибиттэр. Бэл диэтэр, табаһыттар оҕолоро төрөппүттэрин дьыалаларын салҕаабат буолбуттар. «Бу боппуруоһу болҕомтоҕо ыллаххытына эрэ, аныгы ыччат өбүгэтин үгэс дьарыгын утумнуо, симэлиппэккэ салҕыа», – диэн Вячеслав Шадрин «төгүрүк остуол» кыттыылаахтарыгар туһаайда.

Анаабыр улууһун баһылыгын солбуйааччы Иосиф Васильев этиитигэр олоҕурдахха, табаһыттар хамнастара 45 тыһыынча солкуобай эбит. Баҕар, атын улуустарга арыый үрдүк эбэтэр төттөрүтүн намыһах буолуон сөп. Ол эрээри ити хамнас хас эмэ бүк ыарахан сыаналаах хотугу кыраайга туохха тиийиэй?! Судургутук эттэххэ, Дьокуускайга көтөн кэлэр билиэттэрин төлөбүрэ эрэ. Ону ол диэбэккэ, 2021 сыл сэтинньи 1 күнүнээҕи туругунан, анаабырдар табаларын ахсаанын 22 463 төбөҕө диэри элбэппиттэр.

Өлөөн улууһун таба иитээччилэрэ бүтэһик 30 сыл устата наар кутталга олороллор эбит: иитэр табаларын дьиикэй табалар илдьэ барыахтара диэн. Ити туһунан оройуон дьокутааттарын сүбэ мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Марина Николаева кэпсээтэ. Ол иһин аҕыйах ахсааннаах эбэҥки табатын (боруодатын аата) элбэтэр инниттэн, саҥа технологияны туһаныы эрэйиллэр эбит. Улуус дьокутаата бэлиэтииринэн, кэнники кэмҥэ спутниковай моойторук көдьүүстээҕин көрдөрбүт. «Ол эрээри ити аныгы тэрил үтүмэн үпкэ турар. Хаһаайыстыба бэйэтэ атыылаһар кыаҕа суох. Аны, аккумулятора биир эрэ сыл барар, онон сыллата уларытыахтааххын. Бу абыраллаах спутниковай моойторугу атыылаһыы ороскуотун өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр көрөргө, итиэннэ Өлөөн улууһугар туруору көтөр беспилотнигы туһаныыны пилотнай бырайыак быһыытынан киллэрэргэ туруорсабыт», – диэтэ.

Булуҥ улууһуттан Владимир Алексеев табаны иитиигэ идэтийбит каадырдар тиийбэттэригэр болҕомтотун уурда. Кини: «Билигин табаны иитиинэн аҕам саастаах эрэ дьон дьарыктанар, оттон ыччат өттө олорорго уустук усулуобуйалаах уһук хотугу оройуоннартан киин сиргэ талаһар. Хамнас бүтэһигин 2018 сыллаахха үрдээбитэ. Ол кэнниттэн сыана хас эмэ бүк ыараата. Оччотооҕу кэминэн быһыллыбыт кыра хамнаһынан эдэр исписэлииһи Аартыкаҕа сатаан угуйбаккын. Баар да дьоммутун тутарбыт саарбах буолла, көһөн бара тураллар. Ону кытта үгэс дьарыкпыт сыыйа симэлийэн, умнуллан иһэр... Судаарыстыба улахан өйөбүлэ эрэ өрүһүйэр кыахтаах», – диэтэ.

Оҥоһуллубут сыыһаны көннөрүөххэ сөп

Марина Николаева бэтэринээриийэни уларытан тэрийии боппуруоһун сытыытык туруорда:

– Билигин «Киһиэхэ саамай күндүтэ доруобуйа» диэн этии элбэхтэ туттуллар буолла. Оттон чэгиэн буолуу төрдө аһыыр аспыт хаачыстыбатыттан быһаччы тутулуктаах. Ол эппит, үүппүт барыта сүөһүттэн, сылгыттан, табаттан кэлэр. Ол иһин бэтэринээр, эмиэ быраас курдук, нэһилиэнньэ доруобуйатын харыстыыр киһи буоларын умнуо суохтаахпыт. Онон бары оройуоннарга бэтэринээрийэ управлениета баар буолуохтаах! Сарбыйыа, бөдөҥсүтүө, киинниэ суохтаахтар! Биһиги билбэппит – сарсын туох куттал суоһуурун, ханнык ыарыы тарҕаныаҕын, дьаҥ туруоҕун... Оттон табаһыттарга саамай чугас, наадыйар, сүбэлэттэрэр, кыһалҕаларын быһаарар киһилэрэ – бэтэринээр. Оҥоһуллубут сыыһалары көннөрүөххэ наада.

Аны туран, биһиги киэҥ иэннээх улууспутугар сир баайын хостууллар. Бырамыысыланнас хамнаһа үчүгэйэ биллэр, ол иһин олохтоохтор онно талаһаллар. Ол тэҥэ, төрүт дьарыгы сүтэрбэт туһуттан, табаһыттар хамнастарын эмиэ үрдэтиэххэ баара. Оччоҕо эрэ ыччат төрөөбүт дойдутугар олохсуйуо, таба иитэн, балыктаан, норуот тыынын үүнэр көлүөнэлэргэ тиэрдиэ, иҥэриэ. «Сүтэрэн баран ытаабат баҕайыта» диэн өс хоһооно баар. Кэбис, оннук буолумуох, өссө барыта сүтэ-симэлийэ илигинэ хамсаныах, сөптөөх дьаһалы ылыныах.

Сир баайа хаһан эмэ бүтүө, айылҕа киртийиэ, ыһан-тоҕон, алдьатан-айгыратан барбыттарын кэннэ, олохтоох дьон ол «бэйэлээххэ» олоро хаалабыт... Хотугу норуоттар үйэлэр тухары сирбитинуоппутун харыстаан, өрүстэрбитин, күөллэрбитин ыраастык тутан кэлбиппит. Табаһыттар пограничник курдуктар, кинилэр айылҕабытын барыбыт туспутугар араҥаччылыыллар. Өскөтүн аан дойду дьоно бары кинилэр суруллубатах сокуоннарынан олороллоро эбитэ буоллар, тыһыынчанан кыыл-сүөл, көтөрсүүрэр, үүнээйи уонна харамай көрүҥнэрэ сүтүө суохтара этэ. Оннук харыстабыллаах сыһыаннаах дьон....» – диэн Марина Николаева киһини уйадытар, дириҥник толкуйдатар күүстээх тыллары эттэ.

Иитэн муҥнаммыттара халтайга хаалбатын

Алдан улууһа, төһө да Саха сирин соҕуруу өттө буоллар, онно эмиэ табаны иитэллэр. Хатыыстыыр бөһүөлэгэр эбэҥкилэр түөлбэлээн олороллор. Манна аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар «Хатыыстыыр» диэн аахсыйалаах тэрилтэлээхтэр. Ол салайааччыта Иван Илистяров сиэмэх кыыллары бултууру көҥүллүүр сокуону бигэргэтэллэрин көрдөстө. Кэнники кэмҥэ тыатааҕы ахсаана элбээбитэ дьиксиннэрэр эбит. «Дьон эһэни бултуурун туттунар, тоҕо диэтэххэ ыстарааба 300  000 солкуобай. Аны туран, аарыма адьырҕабыт соруйан кыра табаны тырыта тыытар. Ол курдук, 7-с №-дээх ыстаада табатын үөрүгэр 150 тугут баара, күһүн иккитэ эрэ тыыннаах хаалбыта», – диэн кэпсээн соһутта.

Манна даҕатан эттэххэ, Өймөкөөн улууһугар таба иитиитинэн дьарыгырар «Үчүгэй» ФГУП дириэктэрэ Павел Сивцев бу күһүн эмиэ итиннэ майгылыыр кыһалҕаны кэпсээн турардаах:

– 2008 сылтан биһиэхэ бөрө мэнээгэ элбээн, улахан хоромньуну таһаарар. Биһиги хайалаах-ойуурдаах зона буоламмыт, сиэмэх кыыллары бултаһарга сүрдээх уустук. Уопсайынан, бөрөнү дьаатынан бултааһын бобуллуоҕуттан, бу кыыл адьас көҥүл барда, атын туохха да кыайтарбат буолла. Арыт саныыбын ээ, дойдубут Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин «норуоттар икки ардыларынааҕы сокуоннар судаарыстыбабыт үрдүнэн туруо суохтаахтар» диэн Төрүт сокуоммутугар уларытыыны киллэрбитин  туһунан. Мин, чэ баҕар, кыараҕас толкуйбунан буолуо, итини бөрөҕө сыһыаннаан, ол омуктар ылыммыт сокуоннарын билинимиэхпин баҕарабын. Ону РФ саҥардыллыбыт Конституцията мэктиэлиир курдук. Кырдьыга да, ханна эрэ Францияҕа дуу, Германияҕа дуу бэйэлэрин сокуоннарын тутустуннар, оттон биһиэхэ Сахабыт сиригэр атын олох-дьаһах. Кинилэр түүллэригэр түһээн да көрбөт ыарахан усулуобуйаларыгар иитэн муҥнаммыт табабыт бөрө сэймэгэ буолан хаалара абата баар эбээт! Кинилэр адьырҕаны харыһыйар үтүө сүрэхтэммиттэригэр биһиги толук буолан хаалыахтаах үһүбүт дуо?

***

Бу «төгүрүк остуолга», кэпсэтииттэн санаам түстэ уонна табаһыттары олус аһынным. Кылгас сайыннаах хоту сир оҕолорун лааҕырдарын сабыыттан саҕалаан, табаны иитээччи хамнаһа кыратыгар тиийэ үтүмэн кыһалҕа баар эбит! Бэл диэтэр, улууска бэтэринээрийэлэрэ сарбыллыбыт, 3-4 оройуоҥҥа биир управлениены тэрийбиттэр. Ол кэнниттэн таба хайдах дэлэйиэй? Аны, онто да суох бэйэтэ аччыы турар табаларбытын эһэбит-бөрөбүт тардара үгүһүн! Саатар, сокуон ол сиэмэхтэри бултуурга көҥүл биэрбэтэ кыһыытын!

Балаһыанньаны иһиттэн дьиҥнээхтик билэ сылдьар дьон этиитин тустаах министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр үлэһиттэрэ, Ил Түмэн дьокутааттара бары болҕойон иһиттилэр. Бүтэһигэр эрэкэмээндээссийэ оҥордулар уонна салгыы бу туруорсуулары үөрэтэн, дьүүллэһэн, сөптөөх миэрэлэри, сокуон барылларын ыларга соруннулар. Ол эрэннэрии уталыппакка туоллар...