Истиини саҕалыырыгар спикер Алексей Еремеев мунньах кыттыылаахтарыгар болҕомтону ордук чуолаан хамнаһы үрдэтиигэ, Аартыканы сайыннарыы бырагырааматыгар, аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктары өйөөһүҥҥэ, итиэннэ былырыын кэккэ ыстатыйаларыгар харчы көрүллүбэтэх тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын бырагырааматын үбүлээһинин чөлүгэр түһэриигэ уурарга сүбэлээтэ.
Өрөспүүбүлүкэ 2022-2024 сс. социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын билгэлээһинин Экэниэмикэ миниистирэ Майя Данилова билиһиннэрдэ. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин 2022 сылга уонна былааннаах 2023, 2024 сс. судаарыстыбаннай бүддьүөтүн туһунан» сокуон барылын туһунан дакылааты үп миниистирэ Валерий Жондоров оҥордо.

Сыыппаралар сэһэргииллэр

Быйыл өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бүддьүөтүн дохуоттаах чааһа 20 млрд. солкуобайынан үрдэтиллэн, 280,5 млрд. буолара барылланар. Тус (нолуоктанар уонна нолуоктаммат) дохуот 17,8 млрд. солкуобайынан улаатан, 159,8 млрд. солк. буолуохтаах. Федеральнай бүддьүөттэн кэлэр үп (дотация, грант, субвенция, субсидия) 2 млрд солкуобайынан үрдэтиллибит. Уопсай ороскуот кээмэйэ 286,4 млрд. солк., бүддьүөт дэписсиитэ 6,3 млрд. солк. буолара барылланар. Көстөрүн курдук, кэлиҥҥи икки сылга коронавируһунан сибээстээн төһө да үп-харчы кириисиһэ бүрүүкээтэр, өрөспүүбүлүкэ салалтатын сөптөөх дьаһалын түмүгэр, бүддьүөппүт туруга халбаҥнаабатах. Пандемия иннинээҕи 2019 сыл туһааннаах кэмигэр тэҥнээтэххэ, баалабайынан оҥорон таһаарыы кээмэйэ 1,3 %-ынан, бырамыысыланнас көрдөрүүтэ 10,3 %-ынан, бытархай атыы 3,5 %-ынан тупсарыллыбыт.

Кэлэр үс сыллаах бүддьүөт маннык аттарыллан оҥоһуллубут:

2022 сыл                                                    
Дохуот   232 млрд. 243 мөл. солк.        
Ороскуот  233 млрд. 092 мөл. солк.     
Дэписсиит  848 мөл. 500 тыһ. солк.     

2023 сыл

Дохуот  234 млрд. 946 мөл. солк.

Ороскуот 235 млрд. 795 мөл. солк.

Дэписсиит 848 мөл. 500 тыһ. солк.

2024 сыл

Дохуот 192 мөл. 511 мөл. солк.

Ороскуот 193 млрд. 509 мөл. солк.

Дэписсиит 998 мөл. 500 тыһ. солк.

Биллэрин курдук, дохуот сүрүннээн араас нолуоктартан-хомуурдартан, акцизтан, ааспыт сыллардаах иэһи төннөрүүттэн киирэр үбүнэн, итиэннэ субсидия, субвенция харчытынан таҥыллар. Холобур, тэрилтэлэр барыстарын нолуогуттан быйыл 44 млрд. солк. киирэрэ барылланар буоллаҕына, 2022 с. — 45,8 млрд., 2023 с. — 45,9 млрд., 2024 с. — 46,1 млрд. солк. хомуллуохтаах.

Өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыга 10 национальнай бырайыак, 27 тус сыаллаах судаарыстыбаннай бырагыраама чэрчитинэн үлэлиир. Бу хайысханан 2022 с. – 216,6 млрд., 2023 с. – 218,8 млрд., 2024 с. – 172 млрд. солк. көрүллэрэ торумнаммыт.

«Сарбыйарынан дьарыктанымаҥ»

Дьокутааттар миниистирдэргэ үгүс ыйытыылары биэрдилэр, чопчу салааларынан ырытаннар, кэккэ этиилэри киллэрдилэр.

– Улуустар баһылыктарын көҕүлээһининэн, биһиги олохтоох бүддьүөт үбүлээһинигэр «төгүрүк остуолу» ыыппыппыт, хамыыһыйа тэрийбиппит, – диэтэ ыччат дьыалаларыгар, физическэй култуураҕа уонна спорка кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Михаил Гуляев. – Бүддьүөттэр икки ардыларынаҕы трансферт барылын көрдөххө, үп аҕыйатыллан иһэр эбит. Ол курдук, олохтоох бүддьүөт балаансатын хааччыйар дьаһалларга датаассыйа былырыын 1,9 млрд. солк. буоллаҕына, быйыл 1,4 млрд, кэлэр икки сылга 700-түү мөл. солк. буолбут, уопсай уонна оскуола иннинээҕи үөрэхтээһин судаарыстыбаннай ыстандаартыгар, итиэннэ «бүддьүөттэр икки ардыларынааҕы атын трансфертар» ыстатыйаҕа эмиэ итинник. Элбэххэ тэнийбэккэ, билэр эйгэбин ыллахпына, оҕо саадтарыгар физинструктордар хамнас чиэппэригэр эрэ үлэлииргэ күһэлиннилэр. Ити төһө үчүгэй түмүгү биэриэҕэй? Сарбыйарынан дьарыктанар наадата суох, ол оннугар туруктаах үлэни-хамнаһы мэктиэлиир үбүлээһини хааччыйыаҕыҥ.
Дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыаларыгар кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Алена Атласова кэлэр сылга тулаайах оҕолору олорор дьиэнэн хааччыйарга 1 млрд. 184 мөл. солк. көрүллүбүтүн биһириирин, халыҥ уочарат хамсыырыгар эрэнэрин биллэрдэ. Элбэх оҕолоох ыалларга бэриллибит уһаайбаларга инженернэй инфраструктураны оҥорууну үбүлээһин сыллата аччатылларын, холобур, 2020 сыллаахха 203 мөл., быйыл 140 мөл. солк. көрүллүбүтүн, оттон 2022 сылга кэлтэгэй да кэппиэйкэ суоҕун сыыһанан аахта.
Пермь университетыгар тахсыбыт быһылаан кэнниттэн, иитэр-үөрэтэр тэрилтэлэр көмүскэллээх буолууларыгар туруоруллубут 22 пууннаах ирдэбилтэн улуустарга 14 эрэ пууна толорулларын туһунан Амма оройуоннааҕы сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Софья Александрова бэлиэтээн туран, бу хайысханан эбии үбүлээһини туруоруста.
– Быйыл Эҥэҕэ 80 миэстэлээх оскуола-саад дьиэтин бырайыага, симиэтэтэ оҥоһулунна. Барыта 497 мөл. солк. сыаналаах тутууга эһиил 83 мөлүйүөн көрүллэрэ былааннаммыт, хаалбыт харчыны кэлэр сылларга быспакка көрөргө этэбит, – диэтэ Дьааҥы оройуоннааҕы сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Екатерина Ноговицына. Кини «Баатаҕай–Бөтөҥкөс» суолун тутууга улуус утары үбүлээһинэ 2 % буолар диэн баран, тоҕо билигин кэлэн 50 % диэбиттэрин быһаарарга көрдөстө.

Салаанан араарыахха

Хамнас төлөбүрүгэр улахан болҕомто уурулунна. Үлэлээн иитиллээччилэр идэлээх сойуустарын бэрэссэдээтэлэ Николай Дегтярев хамнас алын кээмэйэ 6,4 % үрдэтиллибит кэмигэр, бүддьүөт эйгэтин атын категориятын үлэһиттэрин (37 тыһ. киһи.) хамнастарын 3 % эрэ үрдэтэр сатамматын ыйда.
Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар боппуруостарыгар уонна дьыалаларыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева өрөспүүбүлүкэ үбүн үс гыммыттан биирэ оттугу-уматыгы хааччыйыыга барарын бэлиэтээтэ, итиэннэ Кэҥкэмэҕэ олорор Чомчоевтар холобурдарынан, хотугу улуустарга дьоҕус атомнай ыстаансыйалары туһанар быдан көдьүүстээх буолуоҕун эттэ.
Вице-спикер Виктор Губарев баайы-дуолу кадастр сыанатынан нолуоктуох иннинэ төһө үп киллэриллэр кыахтааҕын уонна тэрилтэлэр барыстарыттан нолуок уларыйыытын үчүгэйдик ырытан көрөргө сүбэлээтэ.
– Ыйдааҕы орто хамнас кээмэйэ 80 тыһыынча солкуобай буолла диэн үрдүттэн этэр табыллыбат, – диэтэ кини. – Тыа хаһаайыстыбатын үлэһитин хамнаһа ити аҥаарын эрэ саҕа, сорох киэнэ өссө намыһах, оттон сир баайын хостооччу 139 тыһыынчаны ылар. Онон салааларынан арааран этиэххэ.

Сайдыы бүддьүөтэ

Юрий Николаев, бүддьүөккэ, үпкэ, нолуокка уонна нолуок бэлиитикэтигэр сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ:
– Федерация Сэбиэтигэр федеральнай бүддьүөт барылын дьүүллэһиигэ үп миниистирэ Антон Силуанов: “Экэниэмикэ таҥнары түһүүтэ тохтотулунна, бары салааларга пандемия иннинээҕи таһым ситиһилиннэ”, -- диэн бэлиэтээбитэ. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит барыһы биэрэр бөдөҥ хампаанньалара үлэлэрин-хамнастарын сааһылаан, быйылгы көрдөрүүлэринэн 2019 сыл таһымын сиппиттэрэ, сорохторо куоһарбыттара бүгүн ырылхайдык көһүннэ. Онон кэлэр 2022 сыллаах судаарыстыбаннай бүддьүөтү сайдыы бүддьүөтүн быһыытынан сыаналыыр сиэрдээх. Тоҕо диэтэххэ, экэниэмикэбит чөлүгэр түһэриллиэҕэ, итиэннэ пандемияҕа ордук оҕустарбыт салаалар, ол иһигэр тыа хаһаайыстыбатын эйгэтэ, дьоҕус уонна орто урбаан тэрилтэлэрэ, ону таһынан хотугу улуустар чорботуллан өйөнүөхтэрэ.
Дьокутааттар сорох салааларга үбүлээһин ситэтэ суоҕун саамай сөпкө бэлиэтээтилэр, ити федеральнай бүддьүөттэн тардыллар үп-харчы кээмэйэ чопчуланнаҕына, ол эбэтэр иккис ааҕыыга хайаан даҕаны учуоттаныаҕа. Билиҥҥи туругунан, федерацияттан кэлэр дотация 70 %-на эрэ тыырыллан турар, хаалбыт 30 %-нын биһиги бүддьүөт хааччыллыытын тэҥнииргэ ылыахтаахпыт. Оччотугар үбүлээһин толору оҥоһуллуоҕа.

Раиса СИБИРЯКОВА.