Валерий Лютайы биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ элбэх киһи билэр буолуохтаах. Афганистан сэриитин бэтэрээнэ, «Афганистан бэтэрээннэрин Арассыыйатааҕы сойууһун» бэрэссэдээтэлэ, билигин Ил Түмэн VI ыҥырыытын дьокутаата буолар. Валерий Алексеевич дьокутаат быһыытынан үлэтин-хамнаһын, санаатын-оноотун биһиги хаһыакка үллэһиннэ.

— Валерий Алексеевич, Ил Түмэн дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалаларыгар кэмитиэтигэр сүрүннээн туох боппуруостарга үлэлэһэҕит?

— Элбэх оҕолоох ыалга сири биэрии билигин инники күөҥҥэ турар. Манна үп-харчы боппуруоһа сытыы кыһалҕанан буолар. Былырыын 400 мөл. солк. тыырылларын ситиспиппит. Ол эрээри анаммыт суума 40 % эрэ туһанылынна. Быйыл муниципалитеттан сайаапка кэмигэр киирбэккэ, ол суума 230 мөл. солк сарбылынна. Бу, мин саныахпар, сыыһа хардыы. Оннооҕор Дьокуускай куоракка инфраструктураны тупсарыыга 5 млрд солк. ирдэнэр.

Соторутааҕыта Дьокуус­кай мэрията бэдэрээлинэй тыа пуондатын сирин – Бүлүү, Маҕан уонна Намсыыр суолунааҕы учаастактары тыа хаһаайыстыбатыгар туттуллар сир аатыгар көһөртөрбүтэ. Бу 458 га иэннээх сири муниципалитекка көһөрөр да түгэҥҥэ, уочаракка турар элбэх оҕолоох ыал барыта тиксэр кыаҕа суох. Онон, билиҥҥи туругунан, сири-уоту бырайыактааһыҥҥа, былааннааһыҥҥа улахан бол­ҕомто ууруллуохтаах, харчы бэриллэр сир-уот инфраструктуратыгар көрүллүөхтээх. Аҥаардастыы сири түҥэтии тутах. Ыал туруктаахтык олороругар хаачыстыбалаах дьиэнэн хааччыллара наада. Онно усулуобуйа тэрийии уу-хаар, гаас киллэриитэ эрэ буолбатах, ититэр систиэмэҕэ холбооһун, сылаас да, тымныы да уу быыстала суох кэлиитэ, канализация, суол-иис, автобус тиийимтиэтэ, оҕо саада, оскуола чугаһа уо.д.а. – барыта учуоттаныахтаах. Ону бырайыактааһын билиҥҥэттэн саҕаланыахтаах. Уулусса, кыбартаал, уот, гаас ситимин бырайыага дьэҥкэ оҥоһулуннаҕына, тутааччы хампаанньалар, инвестордар бэйэлэрэ сэргээн кэлиэхтэрэ.

Бэдэрээлинэй сири сөптөөх­түк туһаннахха, уочаракка турар элбэх оҕолоох ыалларбытын, бэтэрээннэрбитин дьиэнэн-уотунан хааччыйарга хамсааһын тахсыаҕа. Уопсайынан эттэххэ, Дьокуускай куорат кэҥиэн наада. Ыга симсэн олорору уруккаттан утарабын. Куораппытыгар оҕо былаһааккалара, сквердэр, массыына турар сирдэрэ тиийбэттэр. Киһи олороругар сөптөөх усулуобуйа хайаан да наада дии саныыбын.

— Дьокутаат быһыытынан өссө ханнык соруктары туруо­раҕыт?

— Бастатан туран, дьиэ кэргэн, оҕо инники күөҥҥэ тахсыахтаах. Онтон атын боппуруостары кэлин да сыыйа быһаарыахха сөп. Оҕо аймах, дьиэ кэргэн олоҕор туһуламмыт үбү-харчыны сарбыйыыны төрүт утарабын. Ханнык эмэ бырагыраама, механизм сатаммата да, үбү кыччатан барар сатаммат. Саҥа ньымалары арыйарга, баары көннөрөргө үлэлэһэр оруннаах.

Ил Түмэн дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалаларыгар кэмитиэтэ чопчу, толору ис хоһоонноох сокуон барылын оҥорон киллэрэргэ дьулуһуохтаах. Холобур, байыаннай дьайыылар бэтэрээннэрин туһунан сокуон барылын бэлэмнии сылдьабын. Хас биирдии регион бэйэтин сокуонун киллэрэн турар. Онон биһиги эмиэ бэйэбит тустаах сокуоннаах буолуохтаахпыт. Бу сокуоҥҥа бэтэрээннэрбитигэр туох көмөнү хайдах оҥорорбут чопчу ыйыллар. Бүддьүөт туруга ыгым да буоллар, бу сокуоҥҥа көрүллэр этиилэри уйунар кыахтаахпыт дии саныыбын. Кэнники өттүгэр көннөрүүлэри, уларытыылары киллэрэн иһиэхпит.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев бу этиибин өйөөбүтэ. «Биир ньыгыл Арассыыйа» эмиэ өйүүр. Атын да фракциялар, дьокутааттар эмиэ өйүөхтэрэ диэн эрэнэбин.

— Үлэҥ таһынан сын­ньалаҥҥар тугунан дьарыктанар буолаҕын?

— Балыктыырбын сөбү­лүүбүн. Кэлиҥҥи кэмҥэ олох соло булбакка, айылҕаҕа тахсарым кэмнээх. Ааспыт сайын устата иккитэ эрэ балыктыы тахса сырыттым. Онон ааттаах балыксыт ахсааныгар киирсибэппин.

Оҕо сылдьан Жатайга олорбуппут. Эмдэй-сэмдэй уолаттар буолан, Спир диэн ааттаах сиргэ бэлисипиэтинэн балыктыы барааччыбыт. Онно балык үчүгэйдик хабааччы, дьиэбитигэр илии тутуурдаах, өттүк харалаах кэлээччибит.

Ийэбин кытта Саха сиригэр 1975 сыллаахха, уон биир саастаахпар көһөн кэлбиппит. Ийэм повар этэ. Ол саҕана ким баҕарбыт манна кэлэр, олохсуйар кыаҕа суоҕа. Үлэҕэ анаан ыҥырдахтарына эрэ кэлэллэрэ. Саха сиригэр үлэлии кэлэн баран букатын олохсуйа хаалааччы үгүс этэ – булт-алт, балык дэлэй. Миэхэ эргэ да буоллар «казанка» оҥочолоох этим. Сааскы халаан уутун кэнниттэн уу анныттан булан ылбыттааҕым. Хостоон таһааран, сууйан-сотон, «Вихрь» мотуору олордубутум. Онтубунан балыктыы диэн элбэхтэ сылдьыбытым. Ийэбэр булпун куруук киэн тутта аҕалан биэрээччибин. Өрүс киэҥ ньуура, балык оонньуура, тулалыыр айылҕа олоҕум суолун тэлэрбэр төһүү буолбута саарбахтаммат. Оскуола кэннэ Дьокуускайдааҕы речной училищеҕа киирэн, техник-судоводитель идэтин ылбытым.

— Хаптарбыт саамай улахан балыгыҥ?

— Балыксыттар үксүн бултарын туһунан кэпсииллэригэр илиилэрин быластыы быраҕаллар: «Манны-ы-ык улахан!» (күлэр). Кырдьык, биирдэ сүүнэ балыгы хаптаран турардаахпын. 9 киилэ 700 грамм ыйааһыннаах сордоҥ этэ! Манна биири бэлиэтиэм этэ, сорох балыксыттар төһө кыалларынан элбэх балыгы баһа сатыыллар, дьиэлэригэр илдьэн астаан-үөллээн, дьиэ кэргэннэрин аһаталлар. Мин буоллаҕына, балыкпын хаһан да дьиэбэр илдьэ барбаппын. Көннөрү балыктыырбын, айылҕалыын алтыһарбын ордоробун. Ордук спиннинэн балыктыыр таттарыылаах буолааччы. Айылҕаҕа доҕотторгунаан бииргэ сынньанар, балык миинин буһарар, кутаа кытыытыгар олорон сэлэһэр быдан ордук. Итиэннэ, биллэн турар, ханнык баҕарар балыксыт улахан балыгы хаптарыам диэн санаата, кэтэһэрэ, көһүтэрэ сүрэҕи манньытар.

Балыктааһын туһунан кэпсэппиччэ, балыктаан ииттинэр дьоҥҥо араас хааччахтааһын баара сыыһа дии саныыбын. Балыктааһын туһунан сокуону хаттаан көрүөх баара. Нуорманы таһынан хаптаран тутулуннуҥ да, ыстарааптаан лас гыннарар төрдүттэн сыыһа. Атыыга-эргиэҥҥэ балыктыыр — ол туһа туспа.

— Спордунан төһө дьа­рыктанаҕын?

— Биллэн турар, эти-хааны эрчийэр наада. Урут ыарахан атлетиканан ылсан дьарыктанар этим. Десантник, афганец байыас буоларым быһыытынан эт-хаан өттүнэн бэлэмнээх буоларым ирдэнэр. Билигин «Афганистан бэтэрээннэрин Арассыыйатааҕы сойууһун» бэрэссэдээтэлэ буолабын. Кэлиҥҥи кэмҥэ соло булбакка, спортан тэйэ сылдьабын. Ол да буоллар сарсыардаттан сэрээккэлиибин.

Ирина РОМАНОВА матырыйаалыттан Ирина Ханды тылбааһа