—РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин «О национальных целях развития Российской Федерации на период до 2030 года» диэн Ыйааҕа бу от ыйын 21 күнүгэр таҕыста. Бу туһунан кэмэнтээрийдэ биэр эрэ.

— Дойду сайдыытыгар сүҥкэн суолталаах Ыйаахха чугастааҕы кэмҥэ ситиһиллиэхтээх соруктар чопчу ыйыллыбыттар. Сүрүн сыалынан нэһилиэнньэ дьадайыытын тохтотуу, дохуотун үрдэтии буолар. Мин өрүү этэбин – Саха сирин хас биирдии олохтооҕо байылыаттык уонна дьоллоохтук олорорун ситиһиэхтээхпит диэн. Бу чааһыгар Ыйаах соруктара уонна өрөспүүбүлүкэ 2032 сылга диэри стратегията сөп түбэһэллэр. Онон бу сыл бүтүөр диэри коронавирус дьаҥа экэниэмикэҕэ оҥорбут хоромньутун туоратар үлэни ыытыахпыт. Онтон 2021 сылтан Ыйаах соруктарын толорорго күүскэ үлэлэһиэхпит – дьон олоҕун таһымын үрдэтиигэ, доруобуйатын тупсарыыга, талаанын арыйарыгар, дьоҕурун сайыннарарыгар кыаҕы биэрэн, куттала суох табыгастаах эйгэҕэ олорор усулуобуйатын тэрийэн, көдьүүстээх үлэни көҕүлээн, ситиһиилээх урбааны тэнитэн, цифровой сайдыыны тэтимирдэн.

Улахан болҕомто киһи хапытаалын хаҥатыыга ууруллуоҕа. Ол курдук, киһи олоҕун уһуна ортотунан 79 сааска тэҥнэһэрин ситиһиэхтээхпит. Билиҥҥи туругунан сүрэх, тымыр, искэн ыарыыларыттан өлүү көрдөрүүтэ намтаата, ол оннугар арыгылааһынтан, саахалтан, бэйэҕэ тиийинииттэн, о.д.а араас куһаҕан тас дьайыылартан суорума суолланыы элбэх. Ол да буоллар, урукку сылларга тэҥнээтэххэ, арыгылааһын аччаабыта үөрдэр. Ыччат чөл олоҕу тутуһар буолла.

Дьону дьиэнэн-уотунан хааччыйыыга букатын улахан былааны туруорабыт: сылга хас биирдии киһиэхэ 1 кв. м. тиксэр гына тутуохтаахпыт, ол эбэтэр барыта холбоон 960 тыһ. кв. м. Итинник көрдөрүүнү 2016-2017 сс. ситиһэ сылдьыбыппыт. Биир мөлүйүөнтэн тахса кв. м. иэннээх хаарбах дьиэ көтүрүллүөҕэ,  хаһаайыннара саҥа кыбартыыраларга көһүөхтэрэ. Маныаха киин эрэ сирдэргэ буолбакка, кытыы нэһилиэктэргэ, Арктика оройуоннарыгар барыларыгар олорорго табыгастаах усулуобуйаны тэрийиэхтээхпит, уопсастыбаннай миэстэлэрин  тупсарыы, суолу-ииһи өрөмүөннээһин, сынньанар сирдэрин оҥоруу үлэтин ыытыахтаахпыт. Дьон-сэргэ бэйэтэ эмиэ тупсаҕай оҥоһуулаах нэһилиэккэ, куоракка олорорго дьулуһар. Ол туоһутунан Бэрдьигэстээх сэлиэнньэтигэр Кыайыы 75 сылынан аһыллыбыт “Эйэ” скверигэр олохтоох рационализатор Захар Павлов бэйэтин баҕатынан Т-34 тааҥканы оҥорбута буолар. Кини курдук, бары уопсастыбаннай сирдэрбит үчүгэй көстүүлээх буолалларын туһугар кыһаллыахтаахпыт. Билигин Тиксиини аныгылыы тииптээн, Арктика эҥэр суох үчүгэй бөһүөлэк гына саҥардар соруктаахпыт. Түмүктээн эттэххэ, РФ Бэрэсидьиэнин бу Ыйааҕа хас биирдии киһи, дьиэ кэргэн олоҕун тупсарыыга туһуланар.

—Пандемиянан биллэриллибит хаач­чахтааһын бүттэҕинэ, экэниэмикэни чөлүгэр түһэрии былаана торумнаммыта дуо?

— Бүтэһик дааннайынан, аан дойду үрдүнэн 16,8 мөлүйүөн киһи коронавирустаабыт. Итинтэн 600 тыһ. тахсата өлбүт. Саха сиригэр дьаҥмыт син намыраан эрэр курдук. Күҥҥэ 40-60 киһи ыалдьар. Ол эрээри букатын бүтэ-сүтэ илик. Билигин да географията кэҥии турар – улуустарга тарҕанан эрэрэ хомолтолоох. Арай, пандемия муҥутуур чыпчаалын аһартыбыт быһыылаах диэн уоскутунабыт. Онуоха кэмигэр хааччахтааһыны киллэрбиппит көмөлөстө. Ол эрээри социальнай ситимнэртэн аахтахха, биһиэхэ эрэ маннык буойуу-хаайыы баарын курдук суруйаллар эбит. Оннук буолбатах. Оннооҕор улахан куораттар харантыыҥҥа сабыллан турдахтарына, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр тыын суолталаах тэрилтэлэр үлэлэрин тохтоппотохторо. Төттөрүтүн, балаһыанньатыттан көрөн, арыый көҥүл соҕустук дьаһаммыппыт. Билигин хааччахтааһыҥҥа 10 тыһ. кэриҥэ киһи олорор. Үксэ култуура эйгэтиттэн. Тоҕо диэтэххэ, култуурунай тэрээһиннэр бобуллан, тыйаатырдар сабыллан тураллар. Саамай бүтэһик түһүмэҕинэн аһыллыахтара. Ону сэргэ спорт уонна аһылык эйгэтин үлэһиттэрэ хааччахтааһыҥҥа сылдьаллар. Ыалдьааччы ахсаана аччаан иһэр буоллаҕына, атырдьах ыйыттан сымнатыы сыыйа барыаҕа.

Бу пандемия аан дойду экэниэмикэтигэр сүҥкэн хоромньуну таһаарда. Ол курдук, чуолаан алмаас бырамыысыланнаһа улахан охсууну ылла. Ыам ыйыгар, бэс ыйыгар букатын да алмаас атыыламматаҕын тэҥэ эбит. Ол иһин оннооҕор “De Beers” курдук бөдөҥ хампаанньалар собуоттарын, рудниктарын сабан эрэллэр. Онно тэҥнээтэххэ, “АЛРОСА” балаһыанньата арыый бэтэрээнэн соҕус. Владимир Путин көрдөһүүбүтүн ылынан, РФ Бырабыыталыстыбатын сорудахтаата — “АЛРОСА” хостообут алмааһын сорох чааһын Арассыыйа Гохранатыгар атыылаһан ылалларыгар. Бу дьаһал “АЛРОСА” 2020 сылы этэҥҥэ туорууругар, итиэннэ бүддьүөккэ харчы киирэригэр улахан көмө буолуоҕа. Ол эрээри бүддьүөккэ аҥаардас “АЛРОСА” хампаанньатыттан эрэ харчы түһэр буолбатах, “Газпромтан” 8 млрд., РФ Бырабыыталыстыбатыттан 5 млрд.  кэлэрэ бигэргэннэ. Өссө да атын көмөлөрү ыларга үлэлэһиэхпит.

—Уһук Илиннээҕи биир сомоҕо авиа-хампаанньаны тэрийии боппуруоһа  олохтоохтору долгутар.

—Маннык биир улахан хампаанньаны тэрийэр хаһан баҕарар сэрэхтээх. Бастакытынан, итинник бөдөҥсүтүү өрөспүүбүлүкэбит иһинэн көтөр аччыгый авиа-хампаанньаларга содуллаах буолуон сөп. Биһиэхэ уматык да сыаната, ыарахан, аэропортар ылар төлөбүрдэрэ да үрдүк, түһэр-көтөр балаһалар да эргэлэр, айаннааччыбыт да аҕыйах, о.д.а. Ити төрүөттэри барытын учуоттуох тустаахтар. Ол иһин бу тэриллэр авиа-альянска федеральнай үптэн субсидия көрүллэрэ тоҕоостоох. Ол үп аҥаардас сырыыны хааччыйыыга эрэ туһуламмакка, Арассыыйа сөмөлүөттэрин оҥорон таһаарарга уонна атыылаһарга эмиэ тыырыллыахтаах. “Ил-14” курдук көтөр ааллар кэллэхтэринэ, Черскэйгэ диэри холкутук тохтообокко эрэ тиийэр буолаҕын. Өскөтүн, Уһук Илиннээҕи биир сомоҕо авиа-альянс тэриллэр түгэнигэр, биһиги “Полярные авиалинии”, “Якутия” хампаанньаларбыт бу альянс иһинэн үлэлииллэрин туруорсабыт. Тоҕо диэтэххэ, кыһыҥҥы тымныы халлаанынан хоту көтөр ылбычча сатанара манан дьыала буолбатах. Итинник тыйыс усулуобуйаҕа улахан уопуттаах эрэ хампаанньалар үлэлии үөрүйэхтэр. Бу биир сомоҕо альянсы тэрийэр боппуруоһу быһаарарга бириэмэ биэрбиттэрэ үчүгэй,  ыксаабакка туох үчүгэйин-куһаҕанын, сөбүн-сыыһатын сыныйан ырытан баран, дьэ, биирдэ быһаарыныы ылыныахпыт.  Маныаха  Саха Өрөспүүбүлүкэтин аатыттан РФ Бэрэсидьиэнин көмөлөһөөччүтэ Игорь  Л???????? ????? ??????????. ???? ???????????, ????????????, ???? ??? ??????????? ???????????????? ??????? ???????????? (?????) ???????. ?????????, ??????????? ????????? ???????????? ??????????????. ????????, ???? ???? ???? ???? ?????????????? ???????? ???? ??? ??????? ???????. ??????????, ??????????? ????? ???????? ?????, ??????????? ???????????? ?????? ???????? ???? ????? ??????????. ???, ?? ?????? ???, ??????????? ????????? ???????????? ?????? ????.

евитиҥҥэ сурук суруйдубут. Онно көрдөстүбүт, бастакытынан, хоту сир аэропортара хампаанньалартан хомуйар төлөбүрдэрин (сборы) соторго. Иккиһинэн, Арассыыйаҕа оҥоһуллар сөмөлүөттэри субсидиялыырга. Үсүһүнэн, Уһук Илин бары кыра аэропортарыгар уматыкка биир тэҥ сыананы быһарга. Төрдүһүнэн, федеральнай үптэн субсидия көрөн, арктическай оройуоннарга билиэт сыанатын икки төгүл чэпчэтэргэ. Дьэ, ол буолуо этэ, табыгастаах авиацияны сайыннарыыга сүҥкэн көмө.

— Амма маһын кэрдии дьыалата хайаста?

—“Амма өрүс баһыгар үлүгэрдээх элбэх маһы кэрдэн эрэллэр үһү” диэн сурах тарҕаныыта, мин санаабар, кирдээх бэлиитикэ оонньуута. Быыбардар чугаһаабыттарынан быһыылаах. Ис дьиҥэр балаһыанньа оннук иэдээннээх буолбатах. Мин урут да, билигин да этэбин: Амма сүнньүнэн ойууру оннук айылаах бырамыысыланнай “масштабынан” кэрдиэ суохтара. Буолаары буолан, ураты харыстанар сирдэргэ. Ону хонтуруоллуохпут. Урут сэбиэскэй кэмҥэ Саха сирэ сыл аайы  5,5 мөл. куб. м. маһы бэлэмниирэ.  Билигин оттук маһы ааҕан туран, баара-суоҕа 1 мөл. куб. миэтэрэҕэ тиийбэти соҕотуопкалыыр.  Ол түмүгэр үйэттэн уһун кэм устата үүммүт мастар кууран-хатан, куруҥ буоллулар, онон баһаар тахсыыта элбээтэ. Оттон Иркутскайдааҕы хампаанньалар  т????????? ???? ?????????, ????? ??????? ???????????. ?????? ??????? ?? ???? ?? ??????? ????. 

устарынан этэр буоллахха, биирэ Алдаҥҥа үлэлиэхтээх. Иккиһэ букатын да тугу да биллэрэ илик. 

— Бэйэтэ да намчы оттоох-мастаах хоту сир быйыл баһаартан улаханнык эмсэҕэлээтэ.

— Былырыын-быйыл хоту улуустарга хаһааҥҥытааҕар да өҥүрүк куйаас сатыылаата. Омуннаабакка, 40 кыраадыска чугаһыыр сылыйда. Ол түмүгэр, биллэн турар, баһаардар турдулар. Ону бохсууга “Авиалесоохрана”, “Лесресурс”, ЫБМ тэрилтэлэрин үлэһиттэрэ, доброволецтар-волонтердар, нэһилиэк олохтоохторо туруулаһа сылдьаллар. Орто Халымаҕа, Муомаҕа, Томпоҕо, Уус Маайаҕа балаһыанньа хайдаҕын күннэтэ баһылыктарыттан ыйыталаһа, тустаах министиэристибэлэр салайааччыларын кытта кэпсэтэ-билсэ олоробун. РФ Бырабыыталыстыбата уоту умуруорууга диэн 480 мөл. солк. сууманы өрөспүүбүлүкэҕэ биэрдэ. Кырдьыга да, биһиги уонна Красноярскай кыраайга гектар сири умуруорууга 6 солк. эрэ көрүллэр, оттон атын эрэгийиэннэргэ 28-100 солк. Маннык суоттааһыны уларытарга туруорсабыт. Саха сирэ 3 мөл. кв. км. иэннээх. Ол улахан аҥаара – тайҕа. Умайан хааллаҕына — иэдээн. Онон сыананы улаатыннаран быһалларын ситиһиэхтээхпит.

—Оттооһун хаамыыта хайдаҕый?

—Киин уонна илин эҥээр улуустарыгар быйыл  курааннаан, от үүнүүтэ мөлтөх. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн уопсайа  471,5 тыһ. туонна оту бэлэмниир былаан баар. Ааҕарбытынан, ити былаан 90 эрэ %-на туолар чинчилээх. Ону да мобильнай биригээдэлэр көмөлөрүнэн. Үрэхтээх сирдэргэ ыытан, 20 тыһ. туоннаны бэлэмнэтиэхпит. Үүнүүлээх улуустар былааннарын таһынан эбии 20 тыһ. туоннаны оттуохтара. Оччоҕо эрэ кыстыгы туоруубут. Тоҕо диэтэххэ, быйыл хаһааҥҥытааҕар сүөһү, сылгы ахсаана элбээн турар.

— “Куттала суох уонна хаачыстыбалаах суоллар” национальнай бырайыагы толоруу бытаарда”, — дииллэр. Төһө оруннаах сураҕый?

—Эрэгийиэннээҕи суоллары оҥоруу былаанынан баран иһэр. Дьокуускай суолларын өрөмүөннээһин бытаарда. Былырыыҥҥы курдук, хаардаахха диэри соспотторун хонтуруоллуохпут. Ол оннугар куорат таһынааҕы нэһилиэнньэлээх пууннарга “РИК Автодор” АУо түргэн тэтиминэн оҥорон, соругун урутаан ситиһэн эрэр.

— Ыраахтан үөрэтии үөрэх хаачыстыбатын мөлтөттө дуо?

—Дистанционнай үөрэх хаачыстыбаҕа дьайбата. Скептиктэр: “Сымыйа үөрэх, туох да билиини биэрбэт”, — диэн кириитикэлээбиттэрэ. Ол эрээри быйыл БКЭ-ҕэ 100 бааллаахтар элбэхтэр курдук. Өссө сорох эксээмэннэр түмүктэрэ биллэ илик, оччоҕуна биирдэ чопчу этиэхпит. Манна даҕатан эттэххэ, дистанционнай үөрэхтээһиҥҥэ Саха сирэ Арассыыйаҕа 5 бастыҥ иһигэр киирдэ. Өскөтүн, Арассыыйаҕа электроннай көрүҥүнэн үөрэтиини  учуутал 20 %-на эрэ сатыыр эбит буоллаҕына, биһиэхэ ити көрдөрүү 60  %-ҥа тэҥнэһэр. Уопсайынан, интэриниэт ситимин нөҥүө ыраахтан үөрэтиини салгыы күүскэ сайыннарыахпытын наада. Бу киэҥ билиини ыларга көдьүүстээх. Холобур, ыраах хоту оскуолатын үөрэнээччитэ дистанционнай ньыманан  соҕурууҥҥу учууталларга уһуйуллуон сөп.  

—Эһиил Горнайга ыытыллыахтаах Манчаары оонньууларыгар бэлэмнэнии туһунан сырдат эрэ.

—Бэлэмнэнии үлэтин көрө-истэ, соторутааҕыта Бэрдьигэстээххэ баран кэллим. Стадион,  спортивнай, интэринээттээх тир саалалара, олорор дьиэлэр тутулла тураллар, суол аспаалланар, гаас ситимэ тардыллар. Ол иһин маннык спортивнай күрэхтэһиилэри ыытар көдьүүстээх. Улуус сайдар, тупсар, киэркэйэр. Онон эһиил от ыйыгар саҥалыы тупсубут Горнайга тиийиэхпит.

— Билигин СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин эбээһинэһин ким толоро сылдьарый?

—  Билэрбит курдук, СӨ Бырабыыталыс­тыба­тын бэрэссэдээтэлэ В.В. Солодов муус устар 3 күнүттэн Камчатка кыраайын губернаторын эбээһинэһин толорооччунан анаммыта. Ол иһин СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин эбээһинэһин толорооччунан 1-кы солбуйааччы Алексей Колодезниковы тута анаабыппыт. Ол эрээри пандемия туран, коронавирус тарҕаныытын, эмтэниитин, үбүлээһинин барытын бэйэм хонтуруоллуур буолбутум, онон бэрэссэдээтэлгэ улаханнык наадыйбатахпыт. Оттон билигин ыарыы арыый намыраан, стратегическай, инвестиционнай бырайыактарбытын үлэлэтэн саҕалыахпытын наада. Өлүөнэни туоруур муоста, авиация, тырааныспар, тутуу, о.д.а. боппуруостары быһаарарга Бырабыыталыстыбабыт бэрэссэдээтэллэнэрэ уолдьаста. Онон бу күннэргэ кими аныырбытын сүбэлэһэн баран биллэриэхпит.