Ыйаах сорудаҕын толорон, РФ Бырабыыталыстыбата 2018 с. ахсынньытыгар 12 бырайыагы 3 салааҕа арааран бигэргэппитэ: 1. Киһи хапытаала (“Доруобуйа”, “Үөрэхтээһин”, “Демография”, “Култуура”). 2. Олорорго табыгастаах эйгэ (“Куттала суох уонна хаачыстыбалаах суоллар”, “Дьиэ-уот уонна куорат сирэ-уота”, “Экология”). 3. Экэнэмиичэскэй сайдыы (“Наука”, “Аччыгый уонна орто урбаан, итиэннэ урбаанньыттар бачыымнарын өйөөһүн”, “Цифровой экэниэмикэ”, “Көдьүүстээх үлэ уонна дьарыктаах буолуу”, “Аан дойдутааҕы кооперация уонна экспорт”). Кэлин  “Магистральнай инфраструктураны саҥардыы уонна кэҥэтии былаана” диэн 13-с бырайыак эбиллибитэ.

Бу баараҕай бырайыактар сыалларын Владимир Путин: “Главная цель национальных проектов -- поднять уровень благосостояния наших граждан, обеспечить доступность и качество образования, здравоохранения, поддержать семью, снизить уровень бедности», — диэн быһаарар.

Бэрэсидьиэн бэс ыйын 26 күнүгэр РФ Уопсастыбаннай палаататын саҥа VII састаабын кытта онлайн көрсүһүүтүгэр: «Я прошу вас также подключиться к текущей корректировке и мониторингу национальных проектов. Уже не раз говорил: сами проекты должны быть понятны гражданам, приносить им ощутимую пользу, менять жизнь к лучшему. В этом весь их смысл, а значит, их результаты надо оценивать не по обезличенным отчётам чиновников, а исходя из мнения людей. И задача Палаты – обобщать, концентрировать это мнение, тщательно ставить проблемные вопросы перед органами власти всех уровней», — диэн этэн турар.

— Онон Саха сирин Уопсастыбаннай палаататын билиҥҥи сүрүн соруга —  национальнай бырайыактар олоххо киириилэрин хонтуруоллааһын, -- диэн кэпсээн саҕалыыр СӨ Уопсастыбаннай палаататын аппараатын салайааччыта Владимир Аржаков. —  Бу бырайыактарынан үтүмэн үп өрөспүүбүлүкэҕэ кэлэр. 2020 сыл саҕаланыаҕыттан региональнай бырайыактары үбүлээһиҥҥэ федеральнай бүддьүөттэн 20 576,7 мөл. солк. көрүллүбүтэ. Ол эрээри Уопсастыбаннай палаата төһө харчы туттуллубутун кэтиир, онно орооһор боломуочуйата суох, итинэн тустаах министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр дьарыктаналлар. Биһиги үлэ хайдах барарын, төһө хаачыстыбалаахтык оҥоһулларын хонтуруоллуубут, онуоха нэһилиэнньэ санаатын, этиитин эмиэ учуоттуубут.

Онон үлэбит былаанын барытын национальнай бырайыактар толоруллууларын көрөр-истэр, бэрэбиэркэлиир соругунан оҥоробут. Холобур, бу от ыйыгар Уопсастыбаннай палаата чилиэнэ Лариса Панькова “Об основных итогах выполнения реализации республиканской адресной программы “Переселение граждан из аварийного жилищного фонда” диэн тиэмэҕэ киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕы иилээн-саҕалаан ыытта. Хаарбах дьиэттэн көһөрүүгэ сыһыаннаах тэрилтэлэр палаата чилиэннэригэр үлэ хаамыытын билиһиннэрдилэр. Эбэтэр бу соторутааҕыта “Берегиня” оҕо дьиэтин дириэктэрэ Лена Ефремова РФ Уопсастыбаннай палаататын “Участие НКО в период пандемии в государственной политике по защите семьи и детства” диэн “төгүрүк остуолугар” кыттыыны ылла. Манна даҕатан эттэххэ, кини Арассыыйа Уопсастыбаннай палаататын VII састаабыгар Саха сириттэн чилиэн буолла.

— Чахчыта да, бэс ыйыгар РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин РФ Уопсастыбаннай палаататын саҥа састаабын бигэргэппитэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин киэнэ хаһан бигэргэнэр?

— СӨ Уопсастыбаннай палаатата 2011 сылтан үлэлиир. Барыта 66 чилиэннээх. Үс сылга талыллаллар. Балар бары тустаах үлэлээх дьон. Палаатаҕа уопсастыбаннай ноҕурууска быһыытынан хамнаһа суох үлэлииллэр. “Оччоҕуна тоҕо чилиэн буола сатыылларый? Эбии түбүк эрэ эбит”, -- диэччилэр бааллар. Уопсастыбаннай палаата чилиэнэ буолар – статус. Ханнык баҕарар министиэристибэҕэ дуу, тэрилтэҕэ дуу тиийэн, баар кыһалҕаны, итэҕэһи-быһаҕаһы быһаарсар, аһаҕастык этэр, туруорсар бырааптаахтар. Оннук “ыйааһыннаах” дьон. Оннооҕор сокуон көрүүгэ бэриллэ илигинэ, “нулевое чтение” диэнин Уопсастыбаннай палаата бастаан ааҕар. Ол эрээри бу институту кириитикэлиир эрэ уорган курдук саныыр сыыһа. Уопсастыбаннай палаата – былааһы уонна норуоту ситимниир далаһа, дьон-сэргэ уонна салалта биир өйүнэн-санаанан салайтаран, олох тупсарын туһугар үлэлииллэрин-хамсыылларын көҕүлүүр күүс. Сокуон ситэри учуоттаабатаҕын, былаас итэҕэстэрин кыраҕы хараҕынан көрөр уонна ону суох гынарга үлэлэһэр.

Оттон биһиги 5 киһилээх аппарааппыт бу Уопсастыбаннай палаата үлэтин сүрүннүүр эбээһинэстээх. Ол эбэтэр мунньахха кэлэллэрин-баралларын хааччыйабыт, былааннарын оҥоробут,  о.д.а.   

Саҥа састаап талыллар болдьоҕо коронавируһунан сылтаан сэтинньигэ диэри уһаан биэрбитэ. Билиҥҥитэ 22 киһини Ил Дархан Айсен Николаев бигэргэппитэ биллэр. Ити дьон бары Арассыыйатааҕы уопсастыбаннай тэрилтэлэртэн турбуттара. Холобур, Афанасий Алексеев урбаанньыттар Бүтүн Арассыыйатааҕы “Опора России”, Анатолий Бравин Социологтар Бүтүн Арассыыйатааҕы тэрилтэлэриттэн. Аны, иккис түһүмэххэ Ил Түмэн 22 киһини бигэргэтиэхтээх. Олор бары регионнааҕы уопсастыбаннай тэрилтэлэртэн ананаллар. Испииһэги ылан көрдөххө, Дьокуускайга олорор биир дойдулаахтар улуустарын түмсүүтүттэн эҥин турбуттар. Оттон үһүс түһүмэххэ өрөспүүбүлүкэ НКО-ларыттан талыллаллар. Ол аата, нэһилиэк түөлбэлэриттэн, ыччат түмсүүлэриттэн, о.д.а.

        Билэргит курдук, Уопсастыбаннай палаата бэрэссэдээтэлэ Алексей Сергучев. Биэс хамыыһыйанан арахсан үлэлииллэр: регламеҥҥа, этикаҕа уонна тэрийэр үлэҕэ эппиэттээх Алексей Егорович бэйэтэ. Экэнэмиичэскэй сайдыыга, экологияҕа уонна ОДьКХ боппуруостарыгар – Н.А. Барамыгин. Социальнай бэлиитикэҕэ – Л.П. Ефремова. Гражданскай уопсастыбаны сайыннарыыга – Г.С. Васильева. Тыа сирин сайыннарыыга уонна Арктика территорияларыгар – И.И. Горохов. Хас биирдиилэрэ бэйэлэрин хайысхаларын сүнньүнэн ыытыллар үлэни сиһилии кэпсиэхтэрэ этэ, оттон мин, дьиҥэр, аппараат үлэһитэ буоллаҕым дии, ол эрээри ити ыйытаргын иһин, биир тэрилтэ буоламмын  сырдатабын.

—Уопсастыбаннай палаата күөрэйэн тахсыбыт кыһалҕаны биир бастакынан быһаарарга үлэлэһэр аналлаах. Дьэ, бу Амма маһын кэрдиитигэр туох хамсааһын таҕыста?

—  Биллэн турар, тута 13 киһилээх оробуочай бөлөҕү тэрийбиппит. Николай Барамыгин салайааччылаах. Манна аҥардас Уопсастыбаннай палаата эрэ чилиэннэрэ киирбэтэхтэрэ. Ирбэт тоҥу үөрэтэр институттан А.Н. Федоров, экологическай үөрэх­тээһини ыытар “Эйгэ” уопсастыбаннай тэрилтэ дириэктэрэ В.И. Дмитриева эмиэ бааллар. СӨ Хамсаабат баайга-дуолга уонна сир сыһыаннаһыыларыгар министиэристибэтиттэн, Росреестртан туоһулаһар суругу (запрос) ыыппыппыт. Ону күүтэ, Амма уонна Алдан улуустарын баһылыктарын кытта кэпсэтиилэри ыыта сырыттахпытына, бу бэҕэһээ Ил Дархан Айсен Николаев: “Аммаҕа маһы кэрдэр туһунан кэлиҥҥи кэмҥэ туох да сибики суох, баҕар, олох да кэрдибэттэрэ буолуо. Алдаҥҥа кэрдэллэр, ол эрээри ураты харыстанар сирдэри тыыппаттар”, -- диэтэ. Онон бу боппуруос чопчу быһаарыллыар диэри билиҥҥитэ туох да улахан үлэни ыыппаппыт.

— Эн бу дуоһунаска анаммытыҥ ыйтан эрэ орто быһыылаах. Ол иннинэ СӨ Ил Дарханын дьаһалтатын олохтоох бэйэни салайыныыга департаменын салайааччытын солбуйааччыта этиҥ дии?

— Манна уопсастыбынньыктары кытта алтыһар эбит буоллахпына, антах былаас бэрэстэбиитэллэрин кытта үлэлэһэрим. Федеральнай сокуон 131-с ыстатыйатынан бэйэни салайыныы боппуруостарын сүрүннүүрүм. Муниципальнай былаас боломуочуйатын толорорун хонтуруоллуугун, дьокутааттар быһаарыыларын, баһылыктар дьаһалларын көрөҕүн, кинилэргэ консультационнай-методическай көмөнү оҥороҕун, үлэ сүнньүнэн сүбэлэри биэрэҕин, үрдүкү салалта улуустарга тахсыыларын тэрийэҕин, о.д.а. Араас боппуруос элбэх буолааччы.  Нэһилиэк дьокутааттара 3 ыйга биирдэ хайаан да сессиялыахтаахтар. Холобур, Чурапчы биир нэһилиэгэр оҥорботохтор, көтүтэн кэбиспиттэр этэ. Ол иһин борокуратууранан сэбиэттэрин ыспыттара. Ити түмүгэр нэһилиэк үбүн бэйэтэ быһаарар быраабын былдьаппыта. Хаһан хаттаан саҥа дьокутааттары талыахтарыгар диэри. Кинилэр оннуларыгар оройуон дьокутааттара бүддьүөттэрин тыырар буолбуттара.

Бэйэни салайыныыга бэйэм син быраактылаах буоллаҕым дии, ол иһин тус уопуппуттан сүбэлэри биэрэрим. Биэс сыл Таатта Харбалааҕар баһылыктаабытым. Оччолорго 27 саастааҕым. Салайар үлэҕэ үчүгэй оскуоланы ааспытым. Онно өйдөөбүтүм – салайааччы дьону кытта аһаҕас буолуохтаах диэн. Туох үлэ барарын, төһө үп туохха туһаныллыбытын, туох кыаллыбатын, ситиһиллибитин – барытын кистээбэккэ көнөтүнэн отчуоттуур ордук. Оччоҕуна нэһилиэнньэ итэҕэлин, өйөбүлүн ылаҕын. Ол баһылыктыыр кэммэр Харбалаахха улахан тутуулар барбыттара: таас оскуола, спорт саалата, уопсай дьиэ, о.д.а. Ити иннинэ оскуола дириэктэрэ этим уонна эргэ оскуоланы бэйэм саптарбытым, саҥаны туруорсаары.

—Олох эдэргиттэн салайар үлэҕэ сылдьар эбиккин.

—  Историческай факультеты 2004 с. бүтэрэн баран, үлэбин Ытык Күөл 1-кы нүөмэрдээх оскуолатыгар учууталынан саҕалаабытым. Саамай баппат кылааһы биэрбиттэрэ. Онустар, бэйэбиттэн 4-5 сыл эрэ кыралар. Олору кытта биир тылы булаары, бэрээдэккэ үөрэтээри, үөрэххэ тардаары, хата, бэйэм бэртээхэй уруоктары ылбытым. Педагогическай уопутум салайар үлэбэр олус туһалыыр. Үөрэх министиэристибэтигэр "Центр ресурсного обеспечения развития образования" диэн тэрилтэҕэ дириэктэрдээбитим. Федеральнай бүддьүөттэн үп туруорсан, оскуола, оҕо саада туттарарбыт, үөрэх кыһаларын тиэхиньикэнэн, көмпүүтэринэн, хааччыйарбыт, сэрэхтээх буолууну хонтуруоллуурбут. Уһук Илиҥҥэ, Арассыыйаҕа да диэххэ, саамай элбэх оскуола, оҕо саада биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр тутуллар.

— Итинник кэпсээтэххинэ, уопсайынан да, үлэ бөҕөтө барар. Ол эрээри норуот син биир  былааһы саҥарар, куолулуур...

— Дьаҥ туран, хааччахтааһыҥҥа олорбуппут 5 ый буолла. Бу кэм устата бүддьүөт үлэһиттэригэр хамнастара кэлэ турар. Ол иһин ыалдьыбакка өлүөр сылдьар дьон, иллэҥсийбиччэ, кэтэхтэригэр үлэлээн, ким эрэ дьиэ-уот туттан, сорохтор былааннаабыттарын олоххо киллэрэн, этэҥҥэ олороллорун социальнай ситимнэртэн бэлиэтии көрөбүн. Урбаанньыттары да өйүүр элбэх миэрэ ылылынна. Оҕолоох ыалларга көмө харчы бэрилиннэ. Ыалдьыбыттары эмтииргэ бары усулуобуйаны тэрийбиттэрин, суһал штабтан эппиэттээх буоламмын улуустарга бара сылдьан, илэ харахпынан көрбүтүм, бэрэбиэркэлээбитим. Аҥаардас бу пандемия да туоһулаата – былаас норуотугар кыһалларын, ханнык да түгэҥҥэ бырахпатын, мэлдьи өйүүрүн. Национальнай бырайыактар эмиэ олохпут таһыма үрдүүрүгэр туһуланаллар. Оттон ол хайдах толорулларын Уопсастыбаннай палаата күүскэ хонтуруоллуоҕа.