Тустаах сокуоҥҥа көннөрүүлэр киирдэхтэринэ улахан кыайыы буолуох этэ

 — Елена Христофоровна, ааҕааччыларга Москваҕа сырыыҥ туһунан сиһилии билиһиннэр эрэ.

 — Ааспыт нэдиэлэ устата Госдумаҕа уонна Федерация Сэбиэтигэр үлэлээн кэллим. Арктика боппуруостарынан биэс мунньахха кыттыыны ыллым. Итилэри таһынан Ил Түмэн аҕыйах ахсааннаах хотугу төрүт норуоттар боппуруостарыгар, Арктика дьыалаларыгар сис кэмитиэтэ «Север» диэн аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар олохторунан-дьаһахтарынан, Арктика, хотугу сир кыһалҕаларынан дьарыктанар научнай-координационнай киини кытта сөбүлэһии түһэристибит. Ити киин үлэтин сүрүннүүр Федерация Сэбиэтин Арктикаҕа уонна Антарктикаҕа сэбиэтин чилиэнин Михаил Жуковы кытта сөбүлэһиигэ илии баттастыбыт.

Сыл анараа өттүгэр Ил Түмэҥҥэ Госдуматтан «Российскай Федерацияҕа Арктика түөлбэтигэр предпринимательствоны судаарыстыба өттүттэн өйүүр туһунан» диэн сокуон барыла киирбитэ. Ити барылы төгүрүк сылы быһа дьүүллэстибит, ырытыстыбыт.

Биллэрин курдук, биһиги өрөспүүбү­лүкэбитигэр тустаах сокуон барылын дьүүллэһэр Федерация Сэбиэтин федеративнай тутулга, регионнар политикаларыгар, олохтоох салайыныыга уонна Хоту сир  дьыалаларыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Акимов салайааччылаах Арктика уонна Антарктика Сэбиэтин киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕа буолбута.

Ил Түмэн сокуон барыла ситэтэ суоҕун, итэҕэстэрдээҕин, өрөспүүбүлүкэ нэһи­лиэнньэтин интэриэһин учуоттаабатын бэлиэтээбитэ. Өрөспүүбүлүкэ парламена тустаах докумуону нэһилиэнньэ, Арктика түөлбэтигэр киирэр субъектар өссө дьүүллэһэллэрэ наадалаах диэн оробуочай бөлөх тэриллэрин туруорсубута. Биллэрин курдук, Россия Арктикатын түөлбэтигэр Саха сирин 13 улууһа, Мурманскай уобалас, Чукотка, Ненецкэй, Ямало-Ненецкэй автономнай уокуруктар, Красноярскай, Архангельскай уобаластар, Коми сорох өттүлэрэ киирсэллэр. Оробуочай бөлөххө ити субъектар парламеннарын бэрэссэдээтэллэрэ киирбиттэрэ. Бөлөх чилиэннэрэ хас ый ахсын мустан, тустаах боппуруоһунан мунньах ыыппыттара.

— Ил Түмэн тустаах сокуон барылыгар ханнык чопчу этиилэри оҥордо?

— Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев салалтатынан парламент аҕыйах ахсааннаах хотугу төрүт норуоттар боппуруостарыгар, Арктика дьыалаларыгар сис кэмитиэтигэр тустаах сокуон барылыгар сылы быһа үлэлэстибит. Итинник эрэдээксийэнэн докумуон Сахабыт сиригэр сөбө суоҕун бэлиэтээбиппит. Ил Түмэн тустаах сокуон барылыгар Госдумаҕа өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин интэриэһин учуоттуур 12 этиини бэлэмнээн киллэрдэ.

Бастатан туран, тустаах федеральнай сокуон бары­лыгар пограничнай зона учуоттамматаҕын ыйдыбыт. Иккиһинэн, сокуоҥ­ҥа аҕыйах ахсааннаах хотугу төрүт норуоттар, киһи тустарыгар диэн өйдөбүл суоҕун, этиллибэтэҕин бэлиэтээбиппит. Үсүһүнэн, докумуон үс ыстатыйатыгар сир боппуруоһугар «изъятие» диэн өйдөбүл киирбит этэ. Аны туран, манна олохтоох былаас ханнык да уоргана орооһор кыаҕа суоҕа бэлиэтэнэр. Салайар хампаанньа эрэ быһаарарын курдук суруллубут. Итини көннөрөр этиини оҥордубут. Төрдүһүнэн, Арктика уопсастыбаннай Сэбиэтэ тэриллэрэ наадатын туһунан көннөрүү киллэрдибит. Бу Сэбиэккэ аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар бэрэстэбиитэллэрэ киирэллэрэ хайаан да наадатын ыйбыппыт.

Олунньу 26 күнүгэр ыытыллыбыт Ил Түмэн уочараттаах ХIII пленарнай мунньаҕын кэнниттэн тута, парламент бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жиркову кытта Москваҕа көппүппүт.  Тиийэн Госдумаҕа уонна Федерация Сэбиэтигэр үлэлээбиппит. Өрөспүүбүлүкэ парламеныгар «Российскай Федерацияҕа Арктика түөлбэтигэр предпринимательствоны судаарыстыба өттүттэн өйүүр туһунан» диэн сокуон барылыгар бэлэмнээбит этиилэрбитин Госдума дьокутааттарыгар уонна сенатордарга билсэллэригэр анаан биэрдибит.

Российскай Федерация бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка президент боломуочунай бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев оробуочай хамыыһыйа тэрийбитэ. Ол хамыыһыйа ыыппыт бастакы мунньаҕар Александр Николаевич Жирковтуун кыттыыны ыллыбыт. Госдума дьокутаата Григорий Ледков уонна биһиги өрөспүүбүлүкэбит парламена тустаах сокуон барылыгар киллэрбит көннөрүүлэринэн оробуочай хамыыһыйа күүстээх үлэни ыытта. Манна сир боппуруоһугар «изъятие» диэн өйдөбүллээх ыстатыйалар уһуллаллара наадатын туһунан эттилэр.

Маны таһынан, барылга салайар хампаанньа быһаарыытынан эрэ тутуу ыытыллара көҥүллэнэрин курдук ыстатыйа баара. Ити ыстатыйаҕа атын регионнар эмиэ сөпсөспөттөрүн биллэрбиттэрэ. Манна туһуламмыт атын федеральнай сокуоннар баалларынан, бу ыстатыйа сокуон барылыгар киирэрэ наадата суоҕун бэлиэтээтилэр.

Тустаах сокуон барылыгар өссө тас дойдулар үлэһиттэрэ предпринимательствоҕа кыттыыларын эмиэ салайар хампаанньа эрэ быһаарарын туһунан ыстатыйа баар. Ити боломуочуйа субъектарга бэриллэрин курдук көннөрүүнү биһиги парламентарийдарбыт киллэрбиттэрэ. Нолуок барылга суруллубутун курдук буолбакка, регион быһаарыытыгар бэриллэрэ наадатын туһунан Ил Түмэн киллэрбит көннөрүүтүн хамыыһыйа чилиэннэрэ сэргээтилэр. Аны бизнес инвестициятын суумата барылга 500 мөл. солк. диэн ыйылла сылдьара. Ил Түмэн итини 1 мөл. солк. диэри түһэрэргэ этии оҥорбута. Инвестиция суумата аччааһына биһиэхэ туох барыстааҕый? Бизнескэ орто баайыылаах киһи, ким барыта үлэлэһиэн, кыттыан сөп. Барылга «резидент» диэн тыл киирбитин, үгүстэр сөбүлээбэтилэр. Резидент диэн нолуок сокуоннарыгар юридическай уонна физическэй сирэй статуһун ааттыыллар. Докумуонтан ити тылы ылан быраҕаллара сөптөөх буолуо этэ.

Саҥа үлэ миэстэтин таһаарыыга салайар хампаанньа региону кытта сөбүлэһии түһэрсиэхтээҕин туһунан көннөрүүнү хамыы­һыйа мунньаҕар дьүүллэстибит.

Хамыыһыйа мунньаҕар биһиги бизнес аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар иннилэригэр эппиэтинэһин туһунан этии киллэрдибит. Тустаах сокуоҥҥа ити көннөрүү киирдэҕинэ, улахан кыайыы буолуох этэ. 

— Ил Түмэн киллэрбит этиилэрин коллегаларгыт, Госдума дьокутааттара хайдах ылыннылар, туох диэн сыаналаатылар?

— Госдума дьокутааттара Ил Түмэн этии­лэрэ федеральнай сокуоннарга оло­ҕуран, олус грамотнайдык, таһымнаахтык оҥоһуллубуттарын бэлиэтээтилэр уонна махталларын биллэрдилэр. Тустаах сокуон барыла Госдумаҕа ылыллыытыгар өрөспүүбүлүкэ парламена киллэрбит көннөрүүлэрэ учуоттаныахтара диэн эрэллээхпит. 

— Елена Христофоровна, кэпсээниҥ иһин махтанабын.

Кэпсэттэ Людмила НОГОВИЦЫНА