Аатараҥаччылыыр айылгылаах 

– Байбал, сэһэргэһиибитин сахалыы хос ааккыттан саҕалыахха. “Ойуур” диэн ааккын мин, төрдүгүн-уускун удумаҕалатабын дии сананар киһи, маҥнай атыҥырыы истибитим. Туох санааттан Ойуур Байбал дэммиккиний?

– Оҕо эрдэхпиттэн миигин ойуур батыһа сылдьарга дылы. Үөһээ Бүлүү сэлиэнньэтигэр Степан Платонов аатынан уонна “Лесная” диэн уулуссалар тиксиһэр муннуктарыгар турар дьиэҕэ улааппытым. Иккиһинэн, Москваҕа үөрэнэн ылбыт идэбинэн гаас тэрилтэтигэр үлэлии киирэн бараммын тыаҕа элбэхтик сылдьарым. Гаас оттук киирбит бөһүөлэгэр маһы кэрдэн уокка оттоллоро  тохтуур. Онон тулалыыр күөх суугуммут чэлгийэ үүнэрин түстүүр үлэлээхпинэн Ойуур диэн ааты ылынарга быһаарыммытым. Сааһырдахпына туттар сахалыы хос ааппын тобулан-толкуйдаан сылдьабын. Билигин кистэнэбин. Аат киһини араҥаччылыыр, харыстыыр айылгылааҕар итэҕэйэбин.

Кэлин өйдөөтөхпүнэ, маҥнайгы үлэм эмиэ ойууру кытта ситимнээх эбит. Үөрэхпин бүтэрээт, 2000 сыллар саҥаларыгар “Хотугулуу-арҕааҥҥы ойуур бырамыысыланнаһын хампаанньата” САУо-ҕа курьерынан үлэлии киирбитим. Үлэм хаһыат-кинигэ бэчээттэнэр кумааҕытын тарҕатыыга сыһыаннаах буолан, Москваҕа баар ыскылааттары, типографиялары барытын кэрийбитим. Салгыы атыыга менеджеринэн, логиһынан үлэлээн бараммын 2004 сыл бүтүүтэ Сахам сиригэр эргиллэн кэлбитим.

– Эйигин төрөппүттэриҥ, аймахтарыҥ, үөлээннээхтэриҥ идэ ылаҥҥын сиппит-хоппут үлэһит буолуоххар диэри Паша, Павел Семенов диэн ааккынан билэн-билинэн кэллэхтэрэ. Биир үтүө күн Павел Ксенофонтов буолан турбутуҥ. Тоҕо, туох санааттан?

– Аҕабынан хаан хабар төрдүм Үөһээ Бүлүү Сургуулугар тэнийбит Дьүөлэкээн халыҥ аҕа ууһуттан сыдьааннаах Силипиэнтэптэр буолалларын оҕо эрдэхпиттэн истэн-билэн улааппытым. Эһэм Василий Саввич Ксенофонтов учууталлыы сылдьан, аармыйаҕа ыҥырыллыбыт уонна Сретенскэйгэ анал кууруһу ааһан, младшай лейтенант чыыннаах сэриилэспит бэрт хоһуун, сытыы киһи этэ. Биһиэхэ наар сылдьааччы. Кини кэргэнэ Наталья Васильевна Кривогорницыналыын 12 оҕоломмуттарыттан мин аҕам алтыс оҕонон, төрдүс уолунан төрөөбүт. Балтараа саастааҕар оҕото суох чугас аймахтарыгар (эбэм балтын аахха), Николай Иванович Семеновтаахха, биэрбиттэр. Онон Валерий Николаевич Семенов буолбут. Күүстээх Сэмэтээски аймаҕы кытта эҥээрдэһэн, оҕо эрдэҕиттэн хапсаҕайдаһан тустан, салгыы дьарыктанан, сайдан, көҥүл тустууга ССРС спордун маастара, СӨ үтүөлээх тириэнэрэ ааты ылбыта.

Биэнсийэҕэ тахсарыгар аҕам араспаанньата ЗАГС кинигэтигэр Ксенофонтовынан суруллан сылдьарын суут нөҥүө Семеновын бигэргэттэрэн турар. Оттон мин 2008 сыллаахха төттөрүтүн, аҕабыттан көҥүл ылан, Ксенофонтов буолбутум. Өссө устудьуоннуур сылларбар “Илин” сурунаалы ааҕан билбитим: саха норуотун кэскилин туһугар турууласпыт, тыынын толук уурбут Павел Ксенофонтов диэн чаҕылхай киһи олорон ааспытын. Онтон ыла ини-бии Ксенофонтовтар тустарынан бэчээккэ тахсыбыты барытын эккирэтиһэн, ирдэһэн, ол иһигэр  учуонай Г.В.Ксенофонтов “Урааҥхай  сахалар” диэн үлэтин бүүс-бүтүннүү  Москва бибилэтиэкэтигэр аахпытым.

Устуоруйаны хайдах баҕарар ырытыахтарын, токурутуохтарын даҕаны сөп буоллаҕына, төрөөбүт норуоттарын, дойдуларын иннигэр үлэлээбит, олорбут дьон сырдык ааттара тиллэн-күөрэйэн кэлэр аналлаахтар эбит. Кинилэр албан ааттара быстан хаалбакка, кэнчээри ыччат дьоҥҥо санатан-өйдөтөн, салҕанан бара туруохтаах дии саныыбын. Онон мин үлэбинэн судаарыстыба таһымыгар Павел Ксенофонтов, сахам дьонун-сэргэтин туһугар Ойуур Байбал буоларым оруннаах.

– Ойуур тиэмэтин ситэрэн ыйыттахпына, Амма өрүс үөһээ тардыытыгар Иркутскайтан кэлэн мас кэрдээри суудайалларын хайдах көрөҕүн?

– Мин санаабар, барытын кэлтэйдии утарылаһар-бопсор сатаммат. Тастан киирээччилэри Саха сирин урусхаллыы эрэ кэлбит дьон курдук көрүө суохтаахпыт. Билиҥҥи үйэҕэ үлэ барыта дуогабарынан оҥоһуллар. Сокуонунан көмүскэнэ үөрэниэхтээхпит. Өскөтүн хампаанньа дуогабарга ыйыллыбыты кэһэр, тутуспат буоллаҕына, тохтотуохтаахпыт. Мин онно киирсэргэ бэлэммин. Аныгы олох бэйэ-бэйэҕэ итэҕэйсиини эрэйэр, онто суох сайдыбаккын. 

Ким итэҕэллээх – ол сиэрдээх 

– “Сытар киһи – сыыспат” диэн өс хоһоонугар этиллэринии, соторутааҕыта социальнай ситим нөҥүө, бука, дьыбаан тэстиэр диэри күнү быһа сыта мээрик буолбут дьонтон таҕыстаҕа буолуо: “Тойотторбут өрөспүүбүлүкэбит былааҕын астарын уурар остуол сабыыта оҥостубуттар” диэн сиилиир-сэмэлиир ис хоһоонноох суруйуу тарҕаммыта...

– Кырдьык, алҕас таһаарыллыбытын билинэбин эрээри, букатын долгуйбаппын. Тоҕо диэ. Итинник быһыы көннөрү түмсүүгэ буолбакка, Итэҕэл сүбэтин тэрийэр мунньахха тахсыбыта толкуйдатар. Дуоҕаны (былааҕы) сандалы иннигэр ыйаабыттарын мунньах саҕаламмытын кэннэ өйдөөн көрбүтүм уонна ыйаммыт буоллаҕына, турдун, мунньах саха дьонун туһугар тэрилиннэ, онон былаахпыт мэһэй буолуо суоҕа дии санаабытым. Онтон түһээри гынна диэн, сахалар саамай ытыгылыыр аспытынан – үрдүк айыыларбытыттан көрдөһөрбүтүгэр-ааттаһарбытыгар туттар кытыйалаах алаадьынан уонна иһиттээх быыппаҕынан баттата уурбутум. Аһыы-сии олорботохпут. Сиэр-туом быһыытынан эрэ туттуллубута. Ити аата айыыларбыт үөһэттэн “бастаан – итэҕэл, онтон – судаарыстыба” диэн бэлиэ ыыттахтара. Дуоҕа айдаанын таһаарбыттарын кэнниттэн кимнээҕи кытта салгыы айанныахтаахпытын биллибит. Сырдык уонна хараҥа охсуһуута өрүү баар. Биһиги наар сырдык, үтүө өттүн эрэ тутуһа сатыахтаахпыт.

Сахалар бэйэбитин Айыы оҕолоро дэнэбит. Хас биирдии саха, бэйэтэ даҕаны билбэтинэн, биэс күүһү этинэн-хаанынан ылынар, өйдүүр. Олор – сүр, ийэ кут, салгын кут, буор кут, тыын. Ити күүстэри быһаарарга хас даҕаны хайысха баар: Владимир Кондаков айылҕалаах дьону, норуот эмчиттэрин түмпүт Аар айыыта, Тэрис Айыы үөрэҕэ, Гавриил Угаров таҥараианствота, Аҕа кут үөрэҕэ. Балартан биһиги биирин эрэ чорбоппокко, барыларын бииргэ түмэн, тутан, саха дьоно итэҕэлгэ сыстарыгар үлэлиэхтээхпит. Атыннык эттэххэ, саханы биир халыыпка укпакка, көмө-ньыма буолуохтаахпыт. Миигин, кэлтэйдии көрбөт киһи диэннэр, салайааччынан талан кэбистилэр.

Баччаҕа диэри Итэҕэл дьиэтэ суох олоробут. Арчы дьиэтэ култуураҕа ордук сыһыаннаах, бэйэтин кэмигэр сөптөөх хамсаныы этэ. Итэҕэл сүбэтин тэрийии – саҕалааһын. Сүрүн сорукпут: сахалыы эйгэлээх, тыыннаах дьону түмүү. Ким итэҕэллээх – ол сиэрдээх. Итэҕэлэ суохпутуттан сиэрэ суох быһыы-майгы тахсара элбэх. Ханна даҕаны тиий, сырыт – итэҕэлэ суох сатаммат эбиккин. Ол иһин Итэҕэлгэ ылыстым. 

Бөх, чэпчэ, кирдээх убаҕас уонна дьэллик ыттар... 

– Байбал, эн уопсастыбанньык быһыы­тынан киин куораппыт уонна мантан тирэнэн Сахабыт сирэ бүтүннүү ыраас-чэнчис буоларыгар өрдөөҕүттэн үлэлэһэргин билэбин. Сайдыы өттүгэр сыҕарыйыы баар дии саныыгын дуо?

– Бөх кыһалҕатынан 2008 сыллаахтан ыла дьарыктанабын. Бүтүн Арассыыйатааҕы норуот фронун (ОНФ) иһинэн “Саха сирин бөҕүн полигоннара” хайысханы тэрийбитим. Мин “бөх тоҕор сирдэри көрүү, үлэлэтии ороскуотун судаарыстыба уйунуохтаах” диэн бигэ санаалаах буоламмын, бу боппуруоһу хара ааныттан күүскэ туруорбутум. Дойдубут баһылыга В.Путин 2016 сыллаахха Дьокуускайга кэлбитэ буоллар, мин тыл этиэхтээх этим. Ол сырыытын соһуччу тохтотон, Иркутскайга көһөрбүттэригэр атын киһи бөх-сах кыһалҕатын туһунан тыл көтөхпүтэ.  Бөх тоҕор-харайар сир боппуруоһа онтон ыла судаарыстыба үрдүкү салалтатын болҕомтотугар киирбитэ.

Чопчу Дьокуускайбытын ылан көрүөххэ. Бөҕү биир сиргэ мунньан суортуур ыстаансыйа куораттан наһаа тэйиччи тутуллара табыллыбат: тоҕо диэтэххэ, бөҕү ыстаансыйаҕа диэри тиэйии өҥөтүн нэһилиэнньэ төлүүр. Бүлүүлүүр айан суолун 9-с килэмиэтиригэр, билигин киин куорат бөҕө тоҕуллар сиригэр, суортуур ыстаансыйаны 2023 сылга үлэҕэ киллэрэргэ кэнсиэпсийэ оҥоһуллан бигэргэннэ. Бөх итиннэ саамыланан-сыымайданан баран, туһаҕа турбат өттө 27-с килэмиэтиргэ бөх харамньытыгар утаарыллыахтаах. Билиҥҥи полигоҥҥа уонунан сылларга мунньуллубут бөҕү ыраастаан, ыстаансыйа туруохтаах сирин оҥорорго (рекультивация үлэтигэр) федеральнай бүддьүөттэн 200 мөл. солкуобай көрүллүбүтэ, судаарыстыба бэйэтигэр ылыммыта – улахан ситиһиибит.

Ити эрээри, уоскуйарга эрдэ. Биллэр этиигэ курдук, сүүс киһи күннэтэ ыһа-тоҕо сылдьарын биир киһи ыраастыы сатыыр буоллаҕына, ыраатыахпыт суоҕа, кыһалҕа эргиллэн кэлэ туруоҕа. Ыраас-чэнчис олоҕу хас биирдиибит бэйэтин дьиэтиттэн, тиэргэниттэн, уулуссатыттан саҕалыахтаах. Мантан сиэттэрэн, иккис сүрүн кыһалҕабытын – кирдээх убаҕас харамньытын таарыйыахпын баҕарабын.

Саха сирин үрдүнэн 5 эрэ нэһилиэн­ньэлээх пууҥҥа кирдээх убаҕас ыраастаныллар тутуута баар. Уоннааҕы дьон олорор 600-чэ түөлбэтигэр туттуллубут кирдээх убаҕас ардах-хаар уутун кытта үрэхтэрбитигэр, үрүйэлэрбитигэр, күөллэрбитигэр, өрүстэрбитигэр сүүрүгүрэн түһэ турар. Санаан көрүҥ: төрүт олохтоох норуоттар былыр-былыргыттан түөлбэлээн олохсуйбут 30-ча улуустарын, 450-ча нэһилиэктэрин киин бөһүөлэктэригэр бэйэ убаҕаһыгар-хойуутугар чачайар балаһыанньалаахпыт. Бар дьон күүскэ туруорсан уонна Ил Дархаммыт модьуйан, билигин АЛРОСА хампаанньа көннөрүнэр өттүгэр үлэ ыытар буоллаҕына, аны бэйэбит испитигэр ыраастаныаҕыҥ, өрө тардыныаҕыҥ.

– “Чэпчэ” диэн тугуй?

– Саха дьоно “чэпчэтинэр” дииллэриттэн таһааран, омуктуу “туалет” оннугар “чэпчэ” диэн тиэрмин тылы айбыппар сорохтор, үгэстэринэн, маҥнай күлүү гыммыттара. Дьон ылынан, үөрэнэн, бу тыл туттуллар буолан эрэр. Саха сиринээҕи чэпчэ уопсастыбата үлэ ыытаммыт хамсааһыны таһаардыбыт дии саныыбын. Урукку сылларга ыксаабыт дьон, үксүн улуустартан кэлэ сылдьар ыалдьыттар, уулуссаҕа көҕүрэттэр-чэпчэтинэр сир көрдөөн эрэйдэнэллэрэ. Тэрилтэлэргэ киирдэхтэринэ, били абыраллаах хос “Для служебного пользования” эбэтэр “Ключи у администратора” диэн суруктаах буолара. Саба-хатыы сылдьалларын тохтоттубут, Эргиэн кииннэригэр биирдиилээн уопсастыбаннай чэпчэлэр баар буоллулар. Бу хайысханан үлэ салҕанан бара туруохтаах. Хайдах баҕарар чэпчэни оҥоруохха, тэрийиэххэ сөп. Саамай уустуга, кыһалҕалааҕа – ону көрүү-харайыы өттө, үлэһиттэри тутарыҥ кыайтарбата. Атын куораттар уопуттарын үөрэтэн көрбүппүт. Холобур, Благовещенскайга 5 уопсастыбаннай чэпчэни муниципальнай бүддьүөт суотугар 60-70 бырыһыаҥҥа тиийэ үбүлээн үлэлэтэллэрин сэҥээрбиппит. Дьокуускай куорат дьаһалтатыгар бу боппуруоһу өрүү туруорабыт.

 – Айдааннаах “дьэллик ыт мэнээгин” хайдах көрөҕүн?

– Манна сыһыаннаах сокуон барылын күһүҥҥү сиэссийэҕэ көрөн бигэргэтиэхпит. Федеральнай сокуон арҕаа судаарыстыбалардыы хайысханы тутуһар, биһиги олохпутугар дьүөрэтэ суох. Аһара бараллар, ыты киһини кытта тэҥнии сатыыллар: өлөрүө суохтааххын, бэйэтэ кырдьан-ыалдьан өлүөр диэри иитиэхтээххин-харайыахтааххын ирдииллэр. Биһиги, илиҥҥи дьон, ыты төһө даҕаны ытыгылаатарбыт киһиэхэ тэҥнээбэппит. Ыты иитэргэ-тутарга хас даҕаны ньыманы көрүөхтээхпит. Дьиэ кыылыгар-сүөлүгэр сыһыан уларыйара сөп. Манна эмиэ итэҕэлгэ кэлэн иҥнэҕин. Арба, биһиги, саха дьокутааттарын, этиибитин ыаллыы эрэгийиэннэрбит бары өйүүллэрин биллэрэн сурук ыыттылар.

Оттугу иһитинэн таһар, уматыгы гаастан оҥорор ордук 

– Дьэ, аны бэйэҥ идэҕэр, үлэҕэр чопчу сыһыаннааҕы ыйытыым. Саха сирин соҕуруу оройуоннарыгар “Газпром” ПАУо үбүлээһининэн “Сибиир күүһэ” хампаанньа кэлэр биэс сылга тардарга былаанныырын таһынан илин эҥээрдээҕи киин улуустарга гаас утаҕын салгыы тардыы хайдах-туох дьылҕаланна?

– Биллэрин курдук, үрдүк баттааһыннаах утаҕы тардыы олус элбэх үбү эрэйэр. Төһөнөн элбэх ситими тардаҕын даҕаны, гааһынан туһаныы иһин өҥө төлөбүрэ ыараан иһэр. Онон, эрдэ гаас киллэриллибит уонна киллэриллиэхтээх бөһүөлэктэрин олохтоохторугар охсуулаах буолан тахсар. Ол оннугар айылҕа гааһын таҥастаан, байытан, анал иһиттэргэ кутан таһар ордук. Ити гынан баран, икки ньыманан барыахпыт. Бастакыта – суол-иис баар сирдэригэр иһитинэн тиэрдии. Иккиһэ – букатын суола-ииһэ суох нэһилиэктэргэ ситими тардыы эмиэ көрүллэр.

Дьон өйдүөхтээх: барытын гаас оттукка киллэрии соруга турбат. Тыа сирин ыалларын маһы кэрдэн оһоҕу оттортон босхолуохха наада. Онно суол элбэх: ыаллар дьиэлэрин кииннэммит ититии ситимигэр холбооһун,  электричество үрдүк күүрүүлээх ситимэ тардыллыбыт сиригэр уоту туһаныы, о.д.а.

–  Биһиги өрөспүүбүлүкэбит уматык оҥорон таһааран бэйэтин хааччынар кыахтаах дуо?

–  Ньиэби оттукка туһаныы айылҕаҕа алдьатыылаах уонна барыһа суох көрүҥ. Ол кэриэтэ айылҕа гааһыттан конденсат, пропан оҥорон таһаарар ордук. Ити гынан баран, кэҥиирэ, тэнийэрэ – гааһы оттукка төһө туһанаргыттан. “Сахатранснефтегаз” хампаанньа сылга 1 млрд 600 мөл. куб. м. гааһы туттар. Бачча кээмэйтэн биһиги тымнытыы ньыматынан 8 тыһ. туонна пропаны ылабыт. Билиҥҥитэ мантан элбэҕи оҥорор кыаллыбат.

* * *

Павел Ксенофонтов-Ойуур Байбал туту­һар суола сөптөөх диэн түмүккэ кэллим. Уопсастыбанньык быһыытынан уонча сыллааҕыта үөлээннээхтэрэ Прокопий Бубякинныын, Айаан Уваровтыын “Саха ыччатын – бырамыысыланнаска” бырайыагы олохтообуттара кэлин 2017 сыллаахха “Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска” диэн судаарыстыбаннай бырагыраама буола тэнийбитэ. Ойуур Байбал: “Бырамыысыланнай тэрилтэ иһигэр сылдьан төрөөбүт айылҕаҕын көмүскүүр судургу”, – диирин кытта хайдах даҕаны сөпсөспөт буолуохха сатаммат. Аны дьокутаат буоларынан, саха тылын харыстааһыҥҥа туруммут. “Интэриниэт, цифровизация үйэтигэр тыал үрэрин хоту баран, тылбытын сайыннарар оннугар кэҕиннэрэн эрэбит. Тылбытын сааһылыыр, сүрүннүүр инниттэн бырабыыталыстыба иһинэн сахалыы тиэрминнэри үөрэтэр, олохтуур кэмитиэт тэриллэрин, Тыл сокуонугар уларытыы киллэрэн, модьуйуохтаахпыт”, – диир Павел Ксенофонтов.