--Анна, бастатан туран, хантан төрүттээххин, төрөппүттэриҥ, бииргэ төрөөбүттэриҥ туһунан кэпсиэҥ дуо?

--1993 сыллаахха күн сирин көрбүтүм. Дьокуускай куораттан төрүттээхпин эрээри, оҕо сааһым эһэлээх эбэбэр, Ефимовтар дьиэ кэргэннэригэр Уус Алдан улууһун Баатаҕай нэһилиэгэр ааспыта. Эбэлээх эһэбэр алта сааспын туолуохпар диэри иитиллибитим, ол кэннитттэн да уһун өрөбүллэр буоллахтарына, эбэлээхпэр тахсан сынньанааччыбын. Ол курдук, Уус Алдан аҕам Егор Денисович дойдута буолар. Оттон ийэм Раиса Викторовна Ньурба Чукаарыттан төрүттээх. Бииргэ төрөөбүттэр иккиэбит, балтым Лена үрдүк үөрэх кыһатыгар быйыл туттарсан киирэн үөрэнэ сылдьар.

--Оскуолаҕа үөрэммит сылларыҥ туһунан кэпсиэҥ дуо? Ордук ханнык предмети сөбүлээн үөрэтэр этигиний?

--Мин оскуолаларбын элбэхтик уларыппытым. Дьокуускай куорат 26 №-дээх  оскуолатын 2011 сыллаахха бүтэрбитим. Үгэс курдук, оҕо туочунай эбэтэр гуманитарнай наукаларга дьоҕурдааҕа бастакы кылаастан биллэр. Мин санаам гуманитарнай наукаларга сытара. Саамай сөбүлээн үөрэтэр уруоктарым нуучча тыла, литературата, омук тыллара, ордук французскай тыл этилэр. 12 саастаахпар Баатаҕайга сайылыы тахса сылдьан, французскай тылы сыныйан үөрэппитим, миигин бу кэрэ тылга нэһилиэк орто оскуолатын учуутала Валентина Ивановна Сивцева уһуйбута. Оскуолабар дьоһун төрүөтэ суох биир да уруогу көтүппэтэҕим, арааһа кыһамнньылаах, дьоҕурдаах үөрэнээччилэр ахсааннарыгар киирсэр этим диэхпин сөп. Французскай, английскай тыллар олимпиадаларыгар кыттан бириистээх миэстэлэргэ тиксэрим. Маны таһынан кинигэлэртэн билиини ыларым. Арааһынай кинигэлэри ааҕарым. Саха суруйааччыларыттан Николай Якутскай, Амма Аччыгыйын, нуучча классиктарыттан Федор Достоевскай, Михаил Булгаков, Николай Гоголь, омуктартан  Марк Твен, Алан По, Антуан Экзюпери, Ги де Мопассан айымньыларын сөбүлээн ааҕааччым.

--Улааттаххына ханнык идэлээх буоларгын чуолкай билэр этиҥ дуо?

--Ханнык идэнэн үлэлиирбин оскуолаҕа сылдьан талбатаҕым. Кыра эрдэхпинэ санаам элбэхтик уларыйара. Чиэһинэйдик эттэххэ, оскуолабын бүтэрэрим саҕана чуолкай сыалым суоҕа. Арай биир сыал-сорук төбөбөр наар баара. Ол курдук, соҕуруу баран, омук тылын үөрэтиэхтээхпин диэн.

--Үөрэххэ дьулуһууҥ  туһунан кэпсиэҥ дуо?

--Эппитим курдук, омук тылларынан интэриэһиргиир киһи буоларым быһыытынан, бэйэ талан туттарар эксээмэҥҥэ английскай тылы туттарбытым. Ол саҕана филологическай факультекка туттарсыаҕым диирим, ол эрээри дьылҕам атын суолу бэлэмнээбит этэ. ХИФУ финансовай-экэнэмиичэскэй институтугар аан дойду экэниэмикэтин үөрэтэр салаа баарын истибитим. Миэхэ барсар кафедра баарын билэн,  докумуоммун онно биэрбитим уонна туттарсан киирбитим. Аата син уһун, нууччалыы эттэххэ, «Кафедра мировой экономики, российско-французское отделение при Университете София Антиполис г. Ниццы». ХИФУ-га икки диплом бырагыраамата баар буолан абыраммытым. Күлэн эттэххэ, үөрэнэр кэммэр миигиттэн ордук математиканы “абааһы көрөр” киһи суоҕа буолуо, гуманитарнай укулааттаах өйдөөх буолан, математиканы баһылыырбар эрэй бөҕөтүн көрсүбүтүм. Билигин хата үөрэбин, мэйиим икки өрүтүн сайыннардаҕым дии, ол да буоллар уустук тургутуу этэ. Ол эрээри киһи баҕа санаатын олоххо киллэрэр сыалтан тугу барытын кыайыан сөп эбит, киһи мэйиитин кыаҕа муҥура суох буоллаҕа.

Ол курдук, сайын аайы Францияҕа биир ыйдаах тыл стажировкатын ааһар этибит, ол үөрэхпит бырагырааматыгар киирэрэ. Үрдүкү математиканы сэргэ французскай тылы харса суох үөрэтэн, икки араас сиэссийэни туттаран, этэҥҥэ дипломмун көмүскээн, экэнэмиис буолан турардаахпын. Бастыҥ учууталларга түбэспит дьоллоохпун, үөрэҕи ылынарбар кинилэр өҥөлөрө улахан. Түгэнинэн туһанан, Шапошникова Валентина Ивановнаҕа, Гаврильева Людмила Алексеевнаҕа уонна Мординова Марина Алексеевнаҕа махталбын тиэрдэбин.  Кинилэр биһигини үөрэнэр сылларбыт тухары өйөөн, санаабытыгар күүс эбэн, сөпкө салайан, тэрийэн кэлбиттэрэ.

--Норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах кыһаҕа үөрэммит сылларыҥ туһунан кэпсээ эрэ?

--2015 сыллаахха бакалавырбын бүтэрээт, магистратурабын тас дойдуга баран үөрэнэргэ кытаанахтык быһаарыммытым. Ол күнтэн ыла олоҕум саамай кэрэ уонна тургутуулаах  кэмнэрэ саҕаламмыттара. Икки дипломнаах үөрэх бырагырааматын бүтэрэн, дьонум көмөлөрүнэн, Европа биир саамай кэрэ дойдутугар – Францияҕа баран үөрэнэр  буоллум. Францияҕа нороттар икки ардыларынааҕы экэниэмикэ институтугар киирэн, үөрэхпэр төбөм оройунан түспүтүм. Үс сыллаах визаны ылан, Ницца  куоракка олохсуйбутум. Мин сыалбын ситиһиэхтээхпин диэн күүстээх санааны ылыммытым, түүннэри-күнүстэри үөрэнэн эрэ тахсарым. Икки сыллаах научнай магистратурабын бүтэрээт, үһүс сылбар грант кыайан докторантураҕа киирбитим. Уһун сынньалаҥнар буоллахтарына,  дьоммун, дойдубун ахтаммын сылга биирдэ Саха сиригэр баран кэлэрим, дойдум салгына, чугас дьонум  күүспэр күүс эбэллэрэ.

-- Ыраах Гаити сиригэр-уотугар хайдах ананан тиийбиккиний?

--Францияҕа олоҕум аналын көрсөн ыал буолбутум. Кэргэним Гюго Франция олохтооҕо, 29 саастаах. Кини Сорбонна университетын бүтэрээт, Франция Омук дьыалаларыгар  министиэристибэтигэр үлэҕэ киирбитэ. Былырыын Саха сиригэр кэлсэн, аймахтарбын кытары билсэн барбыта. Саха сирин наһаа сөбүлээбитэ, биир эмит кыһын баран кыстыыр баҕалаах. Кэргэммин дипломат быһыытынан Гаити диэн ыраах дойдуга ыыппыттара. Бастаан утаа мин киниэхэ күүлэйдии тиийэ сылдьарым. Ол сылдьан французскай Альсибиад диэн оскуола үлэһиттэрин көрсөн, дириэктэрдэрин кытта билсэн, учуутал тиийбэтин туһунан истибитим. Ким да куттанан үлэлии кэлиэн баҕарбат диэбиттэрэ. Ити 2019 сыллаахха этэ. Миигин үлэҕэ ыҥырбыттарыгар, өр толкуйдуу барбакка сөбүлэспитим. Альсибиад оскуоланы 1976 сыллаахха Вероник Российон тэриийбит. Билигин оскуола Франция Омук дьыалаларыгар министиэристибэтин өйөбүлүнэн үлэлиир.

--Бу дойду, дьонун-сэргэтин, килиимэтин, үгэстэрин туһунан бастакы өйдөбүлүҥ? Хайдах ылынныҥ?

--Гаитины олус сөбүлээбитим. Күүстээх эньиэргийэлээх сир, вуду итэҕэлэ үөскээбит дойдута. Кырасыабай да айылҕалаахтар, муоралара үчүгэйиин! Ол гынан баран, куруорт буолар сир-дойду диэҕи тылым барбат, алдьаныы-кээһэнии, дьадайыы көстүүтэ элбэҕэ бэрт. Төрүт олохтоохтор санааларын түһэрбэттэр, олохторо ыарахан эрээри, сырдыкка тардыһар, күүстээх санаалаах, үөрэ-көтө сылдьар, налыччы, чиэһинэй дьон. Килиимэттэрэ ип-итии, сыл аайы сайын устата  30 кыраадыстан тахса итии турар.  Ол да буоллар, киһи үөрэнэр эбит. Кэлиэхпиттэн гражданскай сэриилэрэ бүппэт, ол иһин чугас дьоммун ыҥырыам этэ да, сэрэхэдийэбин, куттала бэрт. Кылгастык эттэххэ, Гаитига экэнэмиичэскэй уонна бэлитиичэскэй кириисис сатыылаабыт кэмэ, үлэ суох, дьон олоҕун таһыма мөлтөх.

Бу дойду туһунан кылгастык билиһиннэрэр буоллахха, маннык. Урут-уруккуттан Гаити эрэйи көрбүт, наһаа дьадаҥы дойду.  2010 сыллаахха улахан сир хамсааһына буолбутугар,  2000-тан тахса киһи өлбүт. Мин көрдөхпүнэ, дойду салайааччыта тугу да уларытар санаата суох, атын дойдулартан Гаитины сайыннарыыга, тутууга көмө быһыытынан киирбит үп-харчы ханна барара биллибэт. Ол иһин олох таһыма быстар мөлтөх, үлэ суох, дьон күҥҥэ биир дуоллары  туһаналлар. Бэлиитикэлэригэр атааннаһаннар гражданскай сэриилэр күөдьүйэллэр. Бэрэсидьиэннэрин Жовенель Моизы үүрэ сатаабыттара иккис сыл буолла. Бэйэ-бэйэлэрин кытта сэриилэһэллэр, дьиэлэри, дьону уматаллар. Олохторун тупсара сатаан оннук эрэ болҕомтону бэйэлэригэр тардар кыахтаахтар. Кэрээнэ суох ытыалаһан, хаан тоҕон. Полиция кинилэргэ сокуон буолбатах. Хата, билигин син ама соҕус. Биһиги киин куораттан ыраах Жакмель диэн чуумпу куоракка олоробут. Омуктары  тыыппаттар эрээри, атааннаһыы саҕаланнаҕына биһиги дьиэттэн тахсыа суохтаахпыт. Биһиги олохпутугар куттал суоһаатаҕына, французскай посольство куоттаран  Францияҕа ыытар. Оннук түбэлтэ иккитэ буола сылдьыбыта.

--Дьиэ-уот өттүнэн хайдаҕый, ханна олороҕутуй? Мэлдьи итии халлааны хайдах ылынаҕыный? Аһын-үөлүн сөбүлээтиҥ дуо?

--Улахан дьиэни куортамнаан олоробут. Хас биирдии  үлэлии кэлбит киһи гувернанткалаах. Биһиэнэ Антуанет диэн, дьиэ үлэтигэр көмөлөһөр, хамнас төлүүбүт,  оҕолоругар көмөлөһөбүт, кини  көмөлөһөн миигин абыраата. Үөн-көйүүр наһаа элбэх, көтө сылдьар улахан таракааннар бааллар. Үчүгэйэ диэн фрукта арааһа баар, күн аайы фруктанан күндүлэнэбит. Авокадо уонна манго мастара олбуорбутугар үүнэн тураллар. Муора балыгыттан, үөнүттэн араас бүлүүдэ астыыбыт. Ол эрээри аһара итии буолан, киһи элбэҕи сатаан аһаабат. Итии халлаантан сылайабын, мутук тостор томороон тымныылаах кыһыммын ахтарым сылтан сыл күүһүрэн иһэр. Өссө биир итэҕэһинэн биһиги саастыы эдэр ыччат аҕыйаҕа буолар. Ол иһин уоппускабытын ыллахпытына, ыаллыы сытар Доминиканаҕа сэргэхсийэ барааччыбыт.

--Үлэҥ күннээҕи эрэсиимэ хайдаҕый? Үөрэтэр оҕолоруҥ туһунан кэпсээ эрэ

--Үлэм сарсыарда сэттэттэн саҕаланар уонна күнүс икки чааска түмүктэнэр. Күн аайы сарсыарда биэскэ туран дьиэбиттэн тахсабын. Оскуолаҕа экэниэмикэ, история, география учууталынан үлэлиибин, биллэн турар, французтуу тылынан үөрэтэбин. Алтыс, сэттис, ахсыс уонна тохсус кылаастар оҕолорун үөрэтэбин. Оскуолабыт чааһынай буолан, оҕолор эксээмэн туттаран киирэллэр. Эрэсииммит кытаанах, уруокпут уһуна биир чаас, уруоктар икки ардыларыгар сынньалаҥ биэс эрэ мүнүүтэ. Үөрэнээччилэр бары биир форма таҥастаахтар. Оҕолор аныгы кэмҥэ үөрэх наадалааҕын кимнээҕэр үчүгэйдик өйдүүллэр. Ол иһин кыһаллаллар аҕай, диссипилиинэбит ирдэбиллээх, ким да мэниктээбэт. Миигин учуутал быһыытынан сөбүлүүллэр, хайҕыыллар аҕай. Сарсыарда аайы аҕыс чааска линиэйкэ буолар, онно гимни ыллыыллар уонна Гаити былааҕын көтөҕөллөр. Бу оскуоланы  ситиһиилээхтик бүтэрбит оҕолор  Европа бастыҥ университеттарыгар үөрэнэ киирэллэр. Онон олохторун үчүгэй өттүгэр уларытан, ситиһиилэх уонна кыахтаах дьон буолалларын туһугар кыһаллабыт. Мин үөрэтэр оҕолорбор билии биэрэрбиттэн, кинилэргэ туһалаах буоларбыттан киэн туттабын, олус астынабын.

--Коронавирус пандемията аан дойдуну бүрүүкээбитэ ыраатта, бүтэһик кэмҥэ өссө сытыырхайда. Ыарыы Гаитига баар дуо? Туох эмит хааччахтыыр миэрэлэр киирдилэр дуо?

-- Манна дьиибэтэ диэн, коронавирус ыарыы наһаа тарҕаммата. Дьон өлүүтэ аҕыйах уонна наһаа ыалдьыбатылар даҕаны. Бастаан утаа атын дойдуларга курдук барытын тутуһар этибит: харантыын киирбитэ, мааска, бэрчээккэ кэтэрбит. Билигин  олохтоохтор коронавирус адьас суох диэн санааҕа кэллилэр быһыылаах. Сураҕа Африкаҕа эмиэ оннук сыһыаннаһаллар үһү. Мин ону килиимэттэрэ үчүгэй буолан уонна уустук олохтон маннааҕы дьон иммунитеттара күүстээх быһыылаах диэн таайабын. Дьэ дьиибэ.

--Инники былааныҥ? Эдэр дьоҥҥо баҕа санааҥ?

--Кэргэмминээн былааммыт диэн үлэбит сүнньүнэн дьоҥҥо туһалаах буолуу.  Ону таһынан элбэх сири, дойдуну кэрийэн көрүөхпүтүн баҕарабыт. Эдэр дьоҥҥо баҕарыам этэ, үөрэххитигэр кытаатыҥ, омук тылын  күүскэ үөрэтиҥ, баҕа санааҕытын чаҕыйбакка ситиһиҥ,  кинигэтэ элбэхтик ааҕыҥ, чугас дьоҥҥутун харыстааҥ. Сахам сирин, дьоммун, эбэлэрбин, ийэбин, аҕабын, балтыбын олус ахтабын, мэлдьи саныыбын, истиҥ эҕэрдэбин ыытабын!