— Михаил Дмитриевич, миниистир уонна дьокутаат бартыбыалларыттан  хайата ордук ыйаа­һыннаах эбитий?

— Хайата ыйааһыннааҕын быһаара сатыыр табыгаһа суох. Миниистир – ситэрии­лээх былаас үлэһитэ, дьон-сэргэ күннээҕи олоҕун-дьаһаҕын тэрээһинигэр быһаччы кыттар, салайсар, тустаах салаа сайдарыгар сирэй эппиэтинэһи сүгэр киһи. Кини хайдах-туох салайааччытыттан, билиититтэн—көрүүтүттэн, төһө дьоҕурдааҕыттан салаа инникитэ тутуллан турар.

—Хамаандата күүстээх буоллаҕына, ортоһуор салайааччы даҕаны өрө дагдайа сылдьыан сөп буолбатах дуо?

—Суох. Хайа эмит өттүнэн хамаандаҥ хайдаҕыттан тутулуктаах гынан баран, сүрүн быһаарыыны бастакы сирэй бэйэтэ ылынар. Кини сыыстардар эрэ салаа таҥнары түһэр, сатабыллаахтык салайдаҕына – сайдар.  Оттон дьокутаат сөптөөх сокуоннары оҥорон, са­лаа көдьүүстээхтик үлэлиирин, сайдарын хааччыйар. Ити эрээри, быһаччы дьаһалы ылар кыаҕа суох.

—Арба, эрдэ эмиэ Ил Түмэҥҥэ дьокутаатынан талыллан үлэлии сырыттыҥ этэ дуу?

—Ил Түмэн бастакы ыҥырыытыгар 1993 сыллаахха талыллан, уопсастыбаннай төрүккэ тастан сылдьан, Чурапчытааҕы  спорт интэри­нээт-оскуолатыгар дириэктэрдии олорон, биир болдьох устатыгар дьокутааттаабытым. Ол саҕана олохпут укулаата 180 кыраадыс эргийэн, сокуоннары, нуорма аахталарын барытын саҥаттан оҥоруу түбүктээх уонна эппиэттээх кэмэ этэ.  Онно тэҥнээтэххэ, билигин олох-дьаһах оннун булан, сааһыланна. Арай, РФ Төрүт сокуонугар уларытыылары  киллэриинэн, өрөспүүбүлүкэбит сокуоннарын онно сөп түбэһиннэрэн, Саха сирин олохтоохторугар туһалаах гына оҥоруохпутун наада.

—Арассыыйа спорка министиэристибэтин департамеҥҥа дуу, кэмитиэккэ дуу тиийэ намтаталлар үһү диэн сурах төһө олохтооҕуй?

—Кырдьык, социальнай ситимнэргэ оннук сонун баар. Уруккутун курдук агентство оҥорон кэбиһиэхтэрин сөп. Оччоҕуна суолтата намтыыр.

—Онуоха эрдэ миниистирдээн олорбут Павел Колобкову уонна билиҥҥи миниистир Олег Матыцины мөлтөх функционердар, үрдүкү салалта итэҕэлин толорботулар диэн буруйдууллара төһө олохтооҕуй?

—Олег Матыцин спорт миниистиринэн быйыл тохсунньу 21 күнүгэр эрэ анаммыта. Онон былааска саҥа киһи. Үрдүттэн үлүбээй кириитикэлиэх кэриэтэ үлэлииригэр кыах биэриэх тустаахпыт. Мин санаабар, Олег Васильевич олус кыахтаах, таһымнаах, өйдөөх салайааччы. Кини 37 саастааҕар 2001 сыллаахха Арассыыйатааҕы физкултуура уонна спорт  судаарыстыбаннай академиятын ректора, 38 саастааҕар педагогика билимин дуоктара буолбута. Ректордыыр сылларыгар Арассыыйа устудьуоннарын сойууһун бэрэсидьиэ­нэ этэ. Онтон сылтаан кинини Аан дойду устудьуоннарын сойууһун вице—бэрэсидьиэнинэн, онтон бастакы вице—бэрэсидьиэнинэн талбыттара. 2015 сылтан (иккистээн 2019 с. талыллыбыта) Университет спордун норуоттар икки ардыларынааҕы федерациятын салайбыта. Кинини 2018 сыллаахха Норуоттар икки ардыларынааҕы олимпийскай кэмитиэт састаабыгар киллэрбиттэрэ. Онон аан дойдуга аптарытыаттаах, бэлиитикэҕэ быһаарсар киһини Арассыыйа спортсменнарын сонордоһон туран допиҥҥа күтүрээн туоратар уустук кэмнэригэр дойдубут спордун салайтарарга быһаарбыттара мээнэҕэ буолбатах. Кыһыҥҥы уонна сайыҥҥы универсиадалары ситиһиилээхтик тэрийэн ыытта. Бэйэтэ остуол тенниһигэр спорт маастара, РФ үтүөлээх тириэньэрэ.

— Соторутааҕыта РФ Бэрэсидьиэнэ Вла­димир Путин тириэньэр статуһун педагогтарга тэҥнииргэ бырабыыталыстыбаҕа этии киллэрдэ. Бу ис дьиҥин ааҕааччыларга быһааран биэрэриҥ буоллар...

—Бу, чуолаан, спорт эрэллэрин, ол аата Арассыыйа сүүмэрдэммит хамаандалары­гар анаан үрдүк кылаастаах спортсменнары бэлэмниир тириэньэрдэргэ сыһыаннаах. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр спорт оскуолаларын Үөрэх салаатыттан таһааран, Физкултуура уонна спорт салаатыгар көһөрүү үлэтэ бара турар. Билиҥҥитэ 71 оскуолаттан 18-һа көстө. Ити оҕо-ыччат дьону спорка бэлэмниир оскуолалар тириэньэрдэрэ педагогическай үлэһиттэргэ көрүллэр социальнай чэпчэтиилэрин сүтэрдилэр. Тоҕо, туохтан маннык буолла? РФ Спордун министиэристибэтэ 2019 сыллаахха  Спорт эрэллэрин бэлэмнээһиҥҥэ анаан 999 №-дээх бирикээ­һи таһааран турар. Онно элбэх саҥа-сонун киллэрии баар. Ол гынан баран, туһааннаах федеральнай сокуоҥҥа уларытыыны киллэрбэтэхтэрэ. Инньэ гынан, бэйэ-бэйэлэрин утарсар, сөп түбэспэт балаһыанньалаахтар. Путин ыам ыйынааҕы Ыйааҕар олоҕуран хамнаһы үрдэтиигэ тириэньэрдэр, спорт исписэлиистэрэ хапсыбатахтара. Урут “тириэ­ньэр—преподаватель” Учуутал сокуонунан көрүллэр чэпчэтиилэринэн туһанара. Спорт эрэллэрин бэлэмниир тириэньэрдэр ол бирикээскэ киллэриллибэтэхтэрэ.

Үөһэттэн “субъектар бэйэҕит улары­тыы киллэриҥ” дииллэр. Оччотугар өрөспүү­бүлүкэ бэйэтин бүддьүөтүттэн үбүлүөн  наада. Ити кыаллыбат. Эрэгийиэннэргэ тэҥэ суох балаһыанньа үөскүүр. Ол иһин, бастатан, федеральнай сокуоҥҥа уларытыы киллэриллиэх тустаах. Мин, СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан үлэлиир эрдэхпинэ, РФ Спордун министиэристибэтин кэллиэгийэтигэр уонна РФ Бэрэсидьиэнин Сэбиэтин хамыыһыйатыгар киллэрэ сылдьыбыттара. Онон туһанан, тириэньэрдэр хамнастарыгар сүүйтэрэллэрин, спорт стандартын сокуонунан ылынар туһунан этиилэри киллэрбитим. Ол, сокуон уларыйбакка, таах хаалбыта. Ону билигин дойду баһылыга тириэньэр статуһун педагогтарга тэҥниир уонна тириэньэр хамнаһын үрдэтэр туһунан Сэбиэккэ эппититтэн астына сыл­дьабын.

—Михаил Дмитриевич, сэһэргэһиибит аһара “хаалтыстаах” буолаары гынна. Эн бэйэҥ спорт ханнык көрүҥүнэн дьарыктана сылдьыбыккыный?

—Дьокуускайдааҕы 1-кы нүөмэрдээх педучилищеҕа физкултуура салаатыгар, онтон Омскайдааҕы физкултуура институтугар үөрэнэр сылларбар сүүрүүнэн дьарыктаммытым. Табыллан 800 уонна 1500 миэтэрэҕэ сүүрээччибин. Бастакы разряды толорбутум. Хайыһардыырбын сөбүлүүрүм.

— Билигин сүүрэҕин дуо?

— Скандинавиялыы хаамабын. Сааһыран эрэр киһиэхэ хаамыы ордук туһалаах. Сайын сарсыарда эрдэ туран, кыһын үлэм кэнниттэн киэһэ спорт саалатыгар дьарыктанабын. Биир дьарыкка 6-10 биэрэстэни хаамабын.

—Аатырбыт Куоркун тустууга оскуолалаах Чурапчыга тустан бурҕатыспатах уол ахсааннаах ини. Оҕо сылдьаҥҥын көҥүл тустууга холонон көрбөтөҕүҥ дуо?

—Суох. Биһиэхэ, Муҥудай орто оскуолатыгар, волейболга уонна баскетболга үчүгэйдик дьарыктыыллара. Оройуоҥҥа муҥудайдар волейболга учууталбыт Василий Николаевич Оконешников салалтатынан кими да тулуппат этибит.

—Тустууну таарыйбычча, Михаил Дмитриевич, Саха сиригэр көҥүл тустуубут тоҕо, туохтан буксуйан турар дии саныыгын?

—Мин санаабар, спорт ханнык баҕарар көрүҥэ сайдара тириэньэртэн улахан тутулуктаах. Биһиэхэ көҥүл тустууга дьоҕурдаах, бэлэмнээх тириэньэрдэр суох буолбатахтар. Бааллар. Ол гынан баран, олимпиеһы бэлэмнээн таһаарыы, Олимпиаданы кыайыы диэн – букатын туспа таһым. Маннык тириэньэрдэр ахсааннаахтар. Хомойуох иһин, Саха сиригэр иккис Куоркун үөскүү илик.

— Арассыыйаҕа көҥүл тустууну Дагестан бө­ҕөстөрө баһылаатылар уонна өтөрүнэн ыһыктыбат чинчилээхтэр. Итиннэ туох төрүөт баарый?

—Мин Хасавюрка Олимпийскай эрэллэри бэлэмниир оскуола дириэктэрэ уонна сүрүн тириэньэрэ Магомед Гусейновка үлэтин көрө-билсэ тиийэ сылдьыбытым. Иитиллээччилэрин сарсыарда 6 чааска туруоран сэрээккэлэтэр, сүрдээх элбэх дьарыгы оҥорторор эбит этэ. Аатырбыт, күүстээх тустууктарын араарбакка, барыларын бииргэ тутан эрчийэр. Хасавюрка ини-бии Умахановтар оскуолалара эмиэ баар. Махачкалаҕа  тустууга эмиэ икки оскуолалаахтар. Инньэ гынан илин былдьаһыы, күөн күрэстэһии (конкуренция) олус улахан. Төрөппүттэр уол оҕолорун кыраларыттан дьулуһан туран тустууга биэрэллэр.

Биһиэхэ, эппитим курдук, норуоттар икки ар­дыларынааҕы кылаастаах маастардары бэлэмниир кыахтаах тириэньэрдэрдээхпит эрээри, Олимпиада чөмпүйүөннэрин, призердарын бэлэмниир таһымнаах тириэньэр  өссө даҕаны  көстө илик. Арассыыйа көҥүл тустууга эдэрдэргэ ыстаарсай тириэньэринэн үлэлээбит, Дагестан, Осетия бөҕөстөрө дьарыктанар ньымаларын, кинилэр уйулҕаларын иһиттэн билбит, бэйэтэ үрдүк кылаастаах тустуук Петр  Юмшанов өрөспүүбүлүкэҕэ сүрүн тириэньэринэн кэлэрэ буоллар, хамсааһыны таһаарыах этэ дии саныыбын.

—Спорт национальнай көрүҥнэриттэн мас тардыһыытын аан дойду таһымыгар таһаардыбыт. Чуолкайа, эн көмөҕүнэн. Оттон хапсаҕайбыт хаһан эмит тахсыа дуо?

—Тустууну таптааччылар тута өйдүөхтэрэ. Арассыыйа самбо тустууну Олимпиада көрүҥэр киллэрэргэ үлэлэспитэ ыраатта. Күн бүгүнүгэр диэри ол кыалла илик. Оннооҕор көҥүл тустуубутун ылан быраҕа сыстылар. Тустуу араас көрүҥэ аан дойду омуктарыгар элбэх. Ол иһин самбоны олимпийскай көрүҥҥэ киллэрэр, хапсаҕайы тэнитэр эмиэ уустуктардаах.

Оттон мас тардыһыы – ханна даҕаны суох, ханнык даҕаны көрүҥҥэ майгыннаабат ураты тиэхиньикэлээх, быраабылалаах. Уонна биир саамай гуманнай спорт көрүҥэ, ким да кими да сирэйгэ сырбаппат, илиитин-ата­ҕын эрийбэт, эчэппэт. Ол иһин мадьынылар олус эйэлээхтэр, омугуттан тутулуга суох доҕордоһоллор. Мас тардыһыытынан дьарыктанар киһи этэ-хаана дэгиттэр сайдар. Ол иһин омук-омук барыта биһирээн, аан дойду үрдүнэн киэҥник күүскэ тарҕатан эрэр.

Мас тардыһыытын аан дойду таһымыгар таһаардыбыт, Сир бары континенын хаптыбыт диэн бүгүн киэн тутта этэр бырааптаахпыт. Маныаха Мас-рестлинг аан дойдутааҕы федерациятын бэрэсидьиэнэ Александр Константинович Акимов ырааҕы көрөн сатабыллаахтык салайыыта улахан оруолланна. Мас тардыһыы федерациятын континент аайы судаарыстыбаларынан тэринэн, күрэхтэһиилэри ыыталлар. Аан дойду чөмпүйэнээтин үстэ тэрийдибит. Стандарт оҥоһулунна. Быраабыла бигэргэннэ. Арассыыйа иһигэр  нуорманы  3-с разрядтан саҕалаан норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах спорт маастарыгар тиийэ РФ Спордун министиэристибэтэ олохтоото. Бу күҥҥэ спорт миниистирин бирикээһинэн Арассыыйаҕа норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах 11 маастар бигэргэммититтэн 9-һа Саха сириттэн. Дойду үрдүнэн мас тардыһыыга Арассыыйа спордун 30 маастара баар буолла.

—Виктор Колибабчук киирсэр ыйааһыныттан ураты ыйааһыннарга саха уолаттара мастарын соччо-бачча ыһыкта иликтэр. Ол кистэлэҥин туохха көрөҕүн?

—Спордунан күүскэ дьарыктаннаххына биирдэ ситиһии кэлэр. Биһиги оҕолорбут оскуола эрдэхтэн утумнаахтык дьарыктаналлар. Түгэнинэн туһанан, Арассыыйа мас тардыһыыга сүрүн тириэньэрэ Николай Элляевич Константинов, эмиэ дойду сүүмэрдэммит хамаандатын тириэньэрэ Иван Степанович Готовцев, биллиилээх мадьыны Иван Прокопьевич Белолюбскай  курдук бэриниилээх, дьаныардаах, талааннаах уһуйааччылардаах буоламмыт мадьыныларбыт үрдүк ситиһиилээхтэр. Ону сэргэ эдэр тириэньэрдэри үлэҕэ-хамнаска үөрэтэллэрэ хайҕаллаах.

—Көннөрү көрөөччү хараҕынан анаардахпына, спорт ханнык баҕарар көрүҥэр эт-хаан өттүнэн чэгиэн дьоннооҕор инбэлиит спорстменнарбыт кыайыы-хотуу көтөллөнөн кэлэллэрэ элбэх ээ...

—Көҥүл тустууга дьиҥ талааннаах тириэньэр Василий Егорович Стручков Сергей Николаев уонна Ян Стрекаловскай курдук Сурдолимпиада  чөмпүйүөннэрин уо.д.а. үчүгэй бөҕөстөрү бэлэмнээтэ. Петр Николаевич Давыдов ыараханы көтөҕүүгэ Владимир Волынеһы — аан дойду чөмпүйүөнүн уонна рекордсменын, Паралимпийскай оонньуу боруонса призерун иитэн таһаарда. Ох саанан ытыыга өрөспүүбүлүкэ сүрүн тириэньэрэ Андрей Андреевич Инсман Паралимпийскай оонньуу боруонса призерун, аан дойду чөмпүйүөнүн Степанида Артахинованы үүннэрдэ. Бу инбэлиит дьон дьоллоругар төрөөбүт талааннаах тириэньэрдэр диэн сыаналыыбын.

Аҕыйах хонуктааҕыта биһиги кэккэбититтэн соһуччу барбыт, саха дьоно бары ытыктыыр-сүгүрүйэр киһибит, истиҥ доҕорум – боксаҕа РФ үтүөлээх тириэньэрэ Артур Пахомов иитиллээччилэрэ Георгий Балакшин Олимпиада боруонса мэтээлин аҕалбыта. Аны Василий Егоровы эрэнэ күүтэбит. Бэйэбит кыыспыт Евгения Колодко дьаадыраны анньыыга Пекиннээҕи Олимпиадаттан үрүҥ көмүс мэтээли аҕалбытын, уон сыл буолан баран, кирдээх бэлиитикэ содулугар былдьаатылар.

Биһиги өрөспүүбүлүкэбит ис кыаҕа улахан. Кэлиҥҥи сүүрбэччэ сылга маассабай спорт сайдыытыгар элбэх күрэхтэһии-оонньуу былааннаахтык ыытыллар. Материальнай базаны хаҥатыыга үгүстүк үлэлэстибит. Урут хаалан испит буоллахпытына, Уһук Илиҥҥэ инники таҕыстыбыт. Өрөспүүбүлүкэ сүүмэрдэммит хамаандаларын 800-тэн тахса чилиэннэрэ норуоттар икки ардыларынааҕы, дойду уонна Уһук Илиҥҥи уокурук түһүлгэлэригэр күрэхтэстилэр. Ону тэҥэ 195 спортсмеммыт Арассыыйа сүүмэрдэммит хамаандаларыгар киирэллэр, мантан 138-һа эдэркээн оҕолор. Онон Саха сирин спорда инникилээх.

—“Диссернет” көҥүл ситим холбоһугун тэрийээччилэртэн биирдэстэрэ Андрей Заякин биир дойдулаахтарын “бултаһар” идэлэнэ сылдьыбыта. Эйигин эмиэ, педагогика билимин дуоктарыгар көмүскээбит үлэҕинэн киирэн, плагиакка буруйдуу сылдьыбыта. Ол туох—хайдах түмүктэммитэй?

—Үлэбин регион таһымыгар физкултуураны сайыннарыы тиһигин тэрийии уонна салайыы уратыларыгар анаан суруйбутум. Хандьытааппын 2002, дуоктарскайбын 2012 сыллаахха көмүскээбитим. Ол саҕана бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы буоламмын, үрдүк дуоһунастаах сирэй бэйэтин регионугар көмүскэниэ суохтаах диэн быраабылаҕа олоҕуран, Арассыыйатааҕы Физкултуура уонна спорт университетын дуоктарскай сэбиэтин иннигэр тиийэн көмүскээбитим. Онтон “Диссернет” айдааны таһаарбытыгар 2002 сыллаахтан үлэлээбиппин барытын чөкөтөн, иккистээн хос дакаастаабытым. Онно Заякин: “Чахчы үгүһү үлэлээбит киһи эбиккин”, — диэн бырастыы гыннаран, илиитин биэрбитэ. Салгыы РФ Үөрэҕин министиэристибэтин Үрдүкү аттестациялыыр хамыыһыйатыгар (ВАК) көрбүттэрэ уонна бүтэһиктээхтик бигэргэппиттэрэ. Онтон дойдум дьоно улаханнык долгуйбуттарыттан итиэннэ саарбахтыыр дьон баар буолбуттарын иһин, Дьокуускайга ХИФУ саалатыгар спорт уопсастыбаннаһын уонна учуонайдар иннилэригэр аһаҕас иһитиннэрии оҥорон билиһиннэрбитим. Онон элбэх хааммын да испитэ, бириэмэбин да ылбыта.

—Үлэҕин баай педагогическай уопуккар олоҕуран суруйбуккун сэрэйэбин. Тыа сиригэр үрдүк үөрэх кыһатын тэрийии эн идиэйэҥ этэ буолбат дуо?

—Оннук. Үөрэх миниистиринэн Егор Петрович Жирков олорон, 1994 сыллаахха Саха сириттэн 6 учууталы уонна 6 учуонайы Эмиэрикэҕэ кууруска ыыппыта. Онно сылдьаммын орто оскуола базатыгар үрдүк үөрэҕи тэрийэн, ситимнээн үөрэтэллэрин билбитим. Итинтэн идиэйэ үөскээбитэ. Чурапчытааҕы физкултуура уонна спорт института тэриллэн үлэлээбитэ былырыын 20 сылын туолбута. Ол туһунан институт ректора Иннокентий Иннокентьевич Готовцев иһитиннэрэр-көрдө­рөр тэриллиилэр, хаһыаттар нөҥүө киэҥник сырдаппыта. Онон үөрэх уонна спорт эйгэтин дьоно үчүгэйдик билэллэринэн, хатылыы барбаппын.

—Дьокуускай куорат кытыытыгар Мархалыын ыаллыы сытар “Сатал” сад-оҕуруот табаарыстыбатын эйигин төрүттээбитэ дииллэр. Бу түөлбэ төһө кэскиллээҕий?

— Кырдьык, мин Спорт кэмитиэтин салайар кэммэр физкултуура уонна спорт үлэһиттэрин дьиэнэн-уотунан хааччыйар уустук кыһалҕаны быһаарар сыалтан тэрийбиппит. Салайааччынан биллиилээх спортсмен, кикбоксер Иннокентий Макаровы туруорбутум. Салгыы бэркэ үлэлиэх киһи эрдэ хомолтолоохтук туораабыта. Марханы кытта тэҥнээтэххэ, Сатал түргэн тэтимнээхтик сайынна, кэҥээтэ. Оскуола тутуллуохтаах, 2023 сылга былааҥҥа турар. Уунан хааччыллыы боппуруоһа уустук. Улахан ыстаансыйа тутулуннаҕына эрэ быһаарыллар кыахтаах.

—Михаил Дмитриевич, түмүккэр спорт үлэһиттэригэр уонна спорду сэҥээрээччи­лэргэ туһаайан тугу этэрдээххин?

—Быйыл коронавирус дьаҥа туран, аан дойду үрдүнэн улахан аймалҕаны таһаарда, иккис өттүнэн үлэ-хамнас тэрээһинин олох атыннык туруорда. Тэйиччиттэн куйаар ситиминэн үлэлиир ньымаҕа киирдибит. Онон олоххо-дьаһахха уларыйыылар бааллар. Саҥа ирдэбилгэ табатык уларытан биэрэн, спортсменнар дьаҥҥа ылларбакка,  сөптөөх кээмэйинэн дьарыктаналларын тэрийии уустук соруга турар. Онуоха спорду тэрийээччилэр, тириэньэрдэр хорсун быһаарыныыны уталыппакка ылынар кэмнэрэ кэллэ. Күндү дьонум, ыалдьымаҥ-сүтүмэҥ, дьаҥ-дьаһах дьалты сырыттын. Бэйэҕитин уонна чугас дьоҥҥутун харыстааҥ!