– Руслан Еремеевич, үтүө күнүнэн! Норуот дьокутаатынан үлэлээбитиҥ балтараа сылтан орто.  Сокуон өттүгэр быһаччы туох үлэни ыыттыҥ, ханнык көҕүлээһини оҥордуҥ?

– VI ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Мунньах дьокутаатынан  талыллан үлэлээбитим балтараа сылтан ордон эрэр. Тыа хаһаайыстыбатын уонна урбаан эйгэлэригэр өр сылларга үлэлээбит буоламмын, Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ, урбааҥҥа, туризмҥа уонна инфраструктураны сайыннарыыга сис кэмитиэттэригэр тута киирэн үлэлээн барбытым. Ону таһынан наукаҕа, үөрэхтээһиҥҥэ, култуураҕа, сонуну киэҥник тарҕатар сириэстибэлэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэккэ эмиэ баарбын. Норуот дьокутааттара Феодосия Габышева, Игорь Григорьев, Андрей Находкин быһаччы салайыыларынан үс сис кэмитиэт араас хайысхалаах үлэлэригэр, сокуоннар барылларын көрүүгэ, ырытыыга быһаччы кыттан үлэлиибин. Сокуон барылын оҥоруу, көрүү, ылыныы бу биирдиилээн дьокутаат үлэтэ эрэ буолбатах дии саныыбын. Олох ирдэбилигэр, хаамыытыгар сөп түбэһэр саҥа сокуоннар торумнарын киллэрии – бу быыбардааччыларбытын кытта көрсүһүү-кэпсэтии кэмигэр дьон-сэргэ туруорсуутун үөрэтэн, ырыҥалаан, бырабыыталыстыба тустаах уорганнарын кытта үлэлээһин түмүгэ буолар. Ону таһынан федеральнай сокуоннарга уларытыылары киллэриинэн өрөспүүбүлүкэбит сокуоннарыгар сөптөөх чопчулааһыннары киллэрии – бу олох сайдыытын ирдэбилэ буоларын умнуо суохтаахпыт. Күннээҕи үлэ-хамнас тэтимнээхтик барара тустаах сокуоҥҥа уларыйыы киирэриттэн эмиэ тутулуктаныан сөп.  Онон итиннэ аналлаах үгүс ырытыы, толкуй, ардыгар мөккүөр наада курдук.

Элбэх киһи кыттыылаах ырытыы түмүгүнэн сокуон ылыллар. Дьокутааттыыр кэммэр чопчу үлэлэһэр сис кэмитиэттэрим нөҥүө араас хайысхалаах сокуоннар көрүлүннүлэр. Ити түмүгэр наука, култуура, үөрэхтээһин, доруобуйа харыстабылын эйгэлэригэр 70 нуорма-быраап аактата, ол иһигэр – 19 сокуон, тыа хаһаайыстыбатыгар, айылҕа баайын туһаныыга уонна сир сыһыаннаһыыларын эйгэлэригэр – 50 нуорма-быраап аактата, ол иһигэр 13 сокуон ылылыннылар.

Бииргэ үлэлии сылдьар норуот дьокутааттарын кытта СӨ Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар туһуламмыт сокуоҥҥа, СӨ Сирин кодексатыгар, сылгыны иитии туһунан сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэн, итиннэ аналлаах сокуоннарбыт торумнара бастакы ааҕыыны ааспыттара, онон үлэ салгыы барар.

– Мантан саас ыһыы үлэтэ саҕаланыа. Амма улууһугар ити өттүгэр туох үлэ барар?

— Амма улууһа өрөспүүбүлүкэҕэ бурдугу үүннэриинэн күүскэ дьарыктанар. Саамай элбэх ыһыылаах улуус буолар. Дьокутаат быһыытынан, бурдук үүннэриитин үрдүктүк тутан, араас бырагыраамаларга киирсэллэригэр сүбэ-ама буолан, бурдугунан дьарыктанар хаһаайыстыбаларга элбэх аныгы тиэхиньикэнэн кэмигэр хааччыйан (ол иһигэр улахан кыамталаах комбайннар кэлэллэрин ситиһэн), бааһыналар оҥоһуллубуттарын түмүгэр, былырыын Амма буолактарыттан бурдук өлгөм үүнүүтүн ылбыппыт улахан ситиһиибитинэн буолар.

Быйыл тэриллибитэ 90 сылын бэлиэтиэхтээх «Амма» хаһаайыстыба үлэтин-хамнаһын өрө тардарга ылсан үлэлиибин. Ол курдук, быйыл сиэмэ бурдугу, уоҕурдууну аҕаларга, таара-куул кэлиитигэр көмөлөстүм уонна хаһаайыстыба «Россельхозбааҥҥа» 10 мөл. солк. кирэдьиитин чааһынай тэрилтэм үбүнэн төлөөтүм.

Быйыл олунньуга Ил Түмэҥҥэ тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах бастакы дэкээдэ ыытыллыбыта. Ол чэрчитинэн, элбэх араас өрүттээх кэпсэтиилэр, тэрээһиннэр буолан ааспыттара. Онно тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэт киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар дьоммутун-сэргэбитин бэйэ этинэн-үүтүнэн хааччыйарга Ил Дархан Айсен Николаев туруорбут соруктарын ситиһэр инниттэн, оттугу-уматыгы, сүөһү аһылыгын таһыы-тиэрдии ороскуотун толуйууга, судаарыстыба көмөтө суох сүөһү аһылыгын дэлэйдик бэлэмнииргэ үгүс ыарахаттар баалларын ыйбытым. Хаттаан кирэдьииккэ киирбэттэрин хааччыйар туһуттан тыа сирин үлэһиттэригэр  сааскы ыһыыларын уонна күһүҥҥү үлэлэрин учуоттаан, анал субсидияны кэмигэр тиэрдэллэригэр этии киллэрбитим.

Ону таһынан Саха сиригэр бурдугу үүннэриигэ биир бастакынан тэриллибит «Амма» хаһаайыстыбатын чөлүгэр түһэрэргэ анаан миэстэтигэр тиийэн билсэн, үлэһиттэри кытта кэпсэтэн, бааһыналары көрөн, баар мэһэйдэри сөптөөхтүк быһаарарга көмөлөһөр сыалтан тустаах кэмитиэт көһө сылдьар мунньаҕын Аммаҕа ыытарга этии киллэрбитим. Ити этиибин Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев, тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов өйөөбүттэрэ эрээри, коронавирус дьаҥа туран, ити тэрээһин  тохтоон турар.

– Урбаанньыт быһыытынан Аллараа Бэстээххэ «Сенокос техника» уонна Дьокуускайга «Руслан» диэн маҕаһыыннардааххын. Атыыга саҥа тиэхиньикэлэр кэллилэр дуо?

– Биһиги тэрилтэбит сүрүн соруга – тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанааччылары тиэхиньикэнэн, саппаас чааһынан, сиэмэ бурдугунан хааччыйыы. Кулун тутар бүтүүтэ тимир суолунан атыыга МТЗ-82 тыраахтардар уонна ыһыыга туттуллар сири көбүтэр сеялкалар кэлбиттэрэ. Дьаҥтан сылтаан ыһыы хампаанньата харгыстанара сатаммат. Бу – тыа хаһаайыстыбатын кэскилэ, уйгу, быйаҥ төрдө. Тыа сирин дьоно-сэргэтэ сүөһүнү, сылгыны хото ииттэхтэринэ эрэ үптэнэр-астанар кыахтаахтарын бу ыгым кэмҥэ саныыр тоҕоостоох. Хаһан баҕарар кыһалҕаны сүбэлэһэн, түмсэн туоратыы ситиһиилээх буолар. Онон бары күүспүтүн холбоон үлэлээн олохпут уйгутун дэлэтиэхпитин наада.

—  Кэлиҥҥи кэмҥэ мелиорация үлэтигэр болҕомто ууруллар. Итиннэ туох үлэни ыытар былааннааххын?

— Бу боппуруос тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар тыын суолталаах. Биллэн турар, сири оҥоруу үлэтин ыыппакка эрэ бэйэ бородууксуйатын оҥорон таһаарыыга уонна тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар үрдүк көрдөрүүлэри ситиспэккин. 2018 сыллаахха ахсынньы 11 күнүгэр 2024 сылга диэри тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар аналлаах Ил Дархан Ыйааҕа тахсыбыта.

Ыйаахха үс сүрүн суолга болҕомто ууруллубута: сир, оҕуруот аһыгар, сүөһү иитиитигэр уонна үүт аһы оҥорууга. Маны быһаарарга инвестиционнай өрүттээх кэккэ дьаһаллар эмиэ бааллар. Холобур, мэччирэҥ сирдэри оҥоруу, оттонор сирдэри ньүөлсүтүү, хоту сиргэ үрдүк үүнүүнү ыларга анаммыт бурдук, от сиэмэтин дэлэтии, тиэхиньикэнэн хааччыйыы, хотон, сайылык, күрүө, сылгы базатын, сиилэс траншеятын, оҕуруот аһын хаһаанар анал сирдэри тутар туһунан киирбиттэрэ.

Мэччирэҥ сир иэнин кэҥэтэргэ эбэтэр олус уулаах күөллэри ууларын түһэрэр үлэлэр күүскэ барыахтаахтар. Сиртэн үрдүк үүнүүнү ылыыга, биллэн турар, мелиорация быһаарар оруоллааҕа өйдөнөр эрээри, үбүлээһин адьас ситэтэ суох.

Амма улууһун туһунан этэр буоллахха, «2014-2020 сс. Арассыыйаҕа тыа хаһаайыстыбатын сиригэр-уотугар мелиорацияны сайыннарыы» бырагыраама чэрчитинэн,  ааспыт сылга ходуһалары тупсарыыга диэн 2 510 603,04 солк. субсидия (итинтэн федеральнай бүддьүөттэн 1 965 300 солк.) көрүллүбүтэ. 2020 сылга Амма улууһун 12 хаһаайыстыбата оттонор ходуһалары тупсарыыга диэн субсидияҕа кытталлара былааҥҥа киирдэ. Онон ити боппуруоска сөптөөх үлэ ыытылла турар.

– Уус  Маайа улууһугар туох үлэни ыыттыҥ, ыытан эрэҕин?

– Дьокутаат быһыытынан Амма улууһун баһылыга Николай Архиповы, Уус Маайа улууһун баһылыга Александр Антипины уонна ити улуустар нэһилиэктэрин баһылыктарын кытта бииргэ үлэлэһэргэ кыһаллабын. Кинилэр бэйэлэрин туруорсууларын, боппуруостарын өрүү киллэрэллэр. Ону көрөн-истэн баран, уопсай сүбэнэн-аманан ситимнээх үлэ ыытан, өрөспүүбүлүкэ салалтатын кытта ыкса үлэлэһэбит. Хаһан баҕарар бииргэ буолуу кыайыыны эрэ аҕалар. «Бу – эйиэнэ, бу – миэнэ» диэн үллэстэн, бырахса сырыттахпытына, тугу да ситиһиэхпит суоҕа.

Бу сылларга Уус Маайа улууһун тэрилтэлэригэр, сүрүннээн оскуолаларга, оҕо уһуйааннарыгар, кулууптарга, балыыһаларга, култуура тэрилтэлэрин араас тэрээһиннэригэр, биирдиилээн спортсменнарга урбаанньыт быһыытынан 3,7 мөл. солк. көмөнү оҥордум. Бу күннэргэ Уус Маайа Эдьээнигэр олорор тыыл бэтэрээнэ Емельян Миронов көрдөһүүтүн ылынан, олорор дьиэтигэр септик киллэрэргэ наадалаах матырыйаалы, сантиэхиньикэни атыылаһан ыыттым.

Дьокутаат быһыытынан Уус Маайа дьокутааттарын Сэбиэтин кытта үлэлэһэбин, сүбэ-ама биэрэбин. Холобур, Уус Маайа бөһүөлэгин дьокутааттарын Сэбиэтэ СӨ сокуонугар «Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук састаабыгар киирэр РФ субъектарын сиригэр-уотугар тайаан сытар уонна судаарыстыбаннай эбэтэр муниципальнай бас билиигэ баар сир учаастактарын гражданнарга биэрии уратыларын уонна РФ сорох сокуоннарын аакталарыгар уларытыылары киллэрии туһунан» федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, босхо туһанарга бэриллиэ суохтаах сир учаастактардаах СӨ сирин-уотун туһунан» уларытыы торумун хайдах бэлэмнээн киллэрэригэр сүбэ-ама буолабын. Ону таһынан быыбардааччыларым мунаарар боппуруостарыгар эмиэ сүбэ-ама көрдүүллэр. Холобур, соторутааҕыта Уус Маайа улууһугар инбэлииттэр уопсастыбаларын хайдах быһыылаахтык тэрийиэххэ сөбүй диэн ыйыппыттара, онно сокуоҥҥа олоҕуран хайдах тэринэргэ сөптөөх элбэх матырыйаал, методическай ыйынньык ыыппытым. Ити курдук араас хайысхалаах үлэ барар.