Валентина Гаврильевна үүнэр көлүөнэни такайыыга сыралаах үлэтин СӨ Ил Дарханын уонна Бырабыыталастыбатын Граннарын хаһаайына, өрөспүүбүлүкэтээҕи "Учитель ученических признаний" куонкурус кыайыылааҕа, оскуола бочуоттаах мецената буолара туоһулууллар. 2008 сыллаахха Владикавказ куоракка Бүтүн Арассыыйатааҕы социальнай педагогтар күрэхтэрин дипломана , «За мужество» уонна «За оригинальное педагогическое решение» номинациялар кыайыылаахтара.

– Учуутал диэн олус эппиэтинэстээх идэ. Тус бэйэҥ учуутал идэтин талан ыларгар ханнык санаа төрүөт буолбутай?

 – Дьэ кырдьык, учуутал диэн улахан эппиэтинэстээх, дириҥ ис хоһоонноох идэ. Биһиги, Протодьяконовтар дьиэ кэргэҥҥэ, учуутал идэлээх киһи элбэх. Аҕабыт педагог идэлээх этэ. Онон кинини көрөн педагог үлэтэ хайдах буолуохтааҕын оҕо эрдэхпиттэн билэн, интэриэһиргээн барбытым. Ону кытары, эдьиийим Арассыыйа үтүөлээх учуутала, историк Анна Александровна Борисова үйэтин-сааһын тухары 40-тан тахса сыл үлэлээн-хамнаан кэлбитэ. Кини эмиэ миэхэ үтүө холобур буолбута. Ол гынан баран, мин кыра эрдэхпиттэн учуутал буолуохпун баҕарбытым диэн этэр кыаҕым суох. Биһиги аймахтарга учуутал идэлээхтэр баалларын үрдүнэн, мин геолог буолар баҕа санаалааҕым. Ол гынан баран, аҕабын уонна эдьиийбин көрөн, учуутал идэтин үрдүк таһымнаах, билиилээх-көрүүлээх дьоннор баһылыыллар диэн холобур оҥостон, бу идэни талбытым. Манна аҕам сүбэтэ-амата эмиэ улахан суолталаах. Кини сүбэтинэн мин географ учуутал идэтин талбытым.

– Идэҥ суолун туһунан сырдатыаҥ дуо? Хаһааҥҥыттан учуутал үрдүк аатын сүкпүккүнүй?

– Ахсыс кылааска диэри Аммаҕа үөрэммитим, онтон салгыы Дьокуускай куоракка интэринээккэ олорон, куорат 2-с нүөмэрдээх оскуолатын бүтэрбитим. Манна дириҥ билиилээх, кытаанах ирдэбиллээх учууталлар үөрэппит буоланнар, 10-с кылаас кэнниттэн Саха судаарыстыбаннай университетын геолого-географическэй факультетыгар үөрэххэ киирбитим. Биэс сыллаах устудьуон олоҕо түргэнник күлүм гынан ааспыта.

1978 сыллаахха университеты ситиһиилээхтик бүтэрэн, учуутал идэтин толору баһылаабытым. Үөрэх министиэристибэтин анааһынынан Уус Алдан улууһун Найахы орто оскуолатыгар география учууталынан үлэбин саҕалаабытым. Эдэр сааһым умнуллубат кэмнэрэрэ манна ааспыттара. Найахыҕа 1985 сыллаахха дылы үлэлээбитим. Онно оҕолорго айылҕа кэрэтин, география курдук интэриэһинэй наука баарын, география сүрүн узловой чаастарын үөрэппитим. Ону тэҥэ, Найахы оскуолатыгар туризм күүскэ сайдыбыта, биһиги улууска киирэммит куруутун миэстэлэһэр этибит. Бу сылларбар туох-баар университеттан ылбыт билиибин-көрүүбүн бүтүннүүтүн оҕолорго биллэрэ сатаан, күүскэ, дьаныһан туран үөрэтэр этим. 80-с сыллардаахха «кэбиниэтинэй систиэмэ» диэн үлэлээбитэ, онно оскуола салалтата быһаччы өйөөн, география кэбиниэтин оҥорон, оҕолорго бу биридимиэти умсугутуулаахтык, кинилэри угуйар курдук сыралаһан үөрэппитим. Баччааҥҥа диэри бастакы оҕолорум «географияны бэрт интэриэһинэйдик, киһи өйүгэр үйэлэргэ олорон хааларын курдук сатабыллаахтык үөрэппитиҥ» диэн махтаналлар. Билигин да, эбэ-эһэ буолан олорон, оҕолоругар-сиэннэригэр көмөлөһө сылдьаллар. Онтон 1986 сыллаахха эмиэ үөрэх министиэристибэтэ анааһынынан, Өлөөн улууһун үөрэҕин управлениетыгар кэбиниэт сэбиэдиссэйинэн, методиһынан үлэҕэ киирбитим. Онно үлэлии сырыттахпына, дойдубар Мугудай орто оскуолатыгар дириэктэринэн ыҥырбыттара, онно үлэлээн, кэргэн тахсан баран, 1987 сыллаахтан Мэҥэ Хаҥаласка Майа оскуолаларыгар үлэлээн кэллим. Уопсайа 40-тан тахса сыл үөрэх эйгэтигэр эҥкилэ суох үлэлээтим.

– Улахан уопуттаах учуутал буоларыҥ быһыытынан, араас көлүөнэ оҕолору кэтээн көрдөҕүҥ. Билиҥҥи оҕолор урукку көлүөнэ оҕолорунааҕар төһө уларыйбыттарый?

 – Икки үйэ силбиһиитигэр үлэлээбитим, 1978 сылтан 2021 сылга диэри балачча бириэмэ ааспыт эбит. Онно 70-80-90-2000 уонна билиҥҥи кэм оҕолоро бириэмэтигэр сөп түбэһиннэрэн, араас сыаннастардаах, көрүүлэрдээх дьон. Оҕо диэн хаһан баҕарар оҕо. Ол гынан баран, бу бириэмэтигэр сөп түбэһиннэрэн, кини өйө-санаата уларыйар. Араас көлүөнэ оҕолорун кэтээн көрдөххө, урукку оҕолор кинигэни былдьаһа сылдьан утаппыттыы ааҕаллар этэ. Улахан уратылара ити буолар. Итиэннэ учуутал эппитин хайаан да ылынан, кини этиитэ куруук сокуон буолара. Этэргэ дылы, үгүстэр учуутал этиитин эҥкилэ суох толоро сатыыллара. Бэйэ-бэйэлэригэр сүрдээҕин көмөлөһөллөр этэ. Холобур, үөрэҕин ыарырҕатар оҕолорго күүстээх, билиилээх оҕолор көмөлөһөллөрө. Оҕолор сүрдээх олоххо тардыһыылаах, үөрүнньэҥ, учууталы күүскэ убаастыыр этилэр. Билиҥҥи оҕолор түргэн тэтимнээхтик билиини ылыналлара көстөр. Үйэ сайдан, инновационнай технологиялар элбээннэр, оҕолор бэйэлэрэ иһитиннэриини ылыылара судургу буолла. Онуоха кинилэр иһитиннэриини сөпкө сыымайдаан, ону хайдах сөпкө ылынарга үөрэниэхтэрин наада диэн көрөбүн. Аныгы оҕо толкуйдуур, анаарар дьоҕура сайдарыгар толору кыах баар, ону сөпкө тайаныан эрэ наада. Билиҥҥи оҕолор үөрүнньэҥнэр, хайҕабылга наадыйаллар. Онтон тугу эмэ сиэрдээхтик сэмэлээн, итэҕэһин ыйан эттэххэ, ону бэрт болҕомтолоохтук ылыналлар. Урукку оҕолор учуутал эппитин биир да утары тыл эппэккэ ылынар эбит буоллахтарына, билиҥҥи оҕолор толкуйдууллар. Сүбэ быһыытынан, «төрөппүт, иитээччи, учуутал эппитин ылыммыт оҕо, олоҕун суолугар хаһан да хотторбот» диэн тоһоҕолуохпун баҕарабын. Онон, былыр-былыргыттан «улахан дьон тылын убаастаан, кинилэр сүбэлэрин ылына сырыт» диэн этиилэрэ мээнэҕэ буолбатах эбит.

– Тус бэйэҥ үөрэх дистанционнай быһыылаах барарыгар туох санаалааххыный? Ханнык үтүө, мөкү өрүттэрдээҕий?

– Билиҥҥи бириэмэҕэ сөп түбэһиннэрэн, баар балаһыанньаны учуоттаан, бу ыарахан кэмҥэ дистанционнай үөрэхтээһин быыһыы олорор диэн этиэхпин баҕарабын. Өскөтүн маннык ньыма суоҕа эбитэ буоллар, биһиги үөрэхтээһиммит систиэмэтэ ыһыллыбыта ырааппыт буолуо этэ диэн толкуйдуубун. Ыарыы бириэмэтигэр интэриниэт үчүгэй буолуон наада. Оттон ол сорох кырыы, сибээһэ мөлтөх сирдэргэ ылбычча кыаллыбат, аны туран дьиэ кэргэн барыта сөптөөх тэрилинэн, усулуобуйанан хааччыллыбат. Ити – сүрүн атахтыыр кыһалҕаларбыт. Холобур, ирдэбил быһыытынан, оҕо планшекка, көмпүүтэргэ үлэлиэхтээх. Онуоха биһиги оҕолорбут улахан аҥаардара төлөппүөн нөҥүө үлэлииллэр. Ити оҕо доруобуйатыгар дьайара чуолкай. Онон, үөрэх министиэристибэтэ, этэргэ дылы, чэпчэки сыаналаах планшеттары уонна көмпүүтэрдэри оҕолорго анаан электроннай кинигэ курдук улахан формалаах, ZOOM-у, Skypе уонна араас платформалары кыайар планшеттары үөрэх тэрилин курдук таһаараллара буоллар, оҕолорго, төрөппүттэргэ, учууталларга абыраллаах буолуо этэ. Үчүгэйэ диэн, биир үксүн оҕо бэйэтэ хасыһан, тургутунан көрөн үөрэнэр буолан, бэйэ өйүнэн тойоннооһуна быдан сайдар. Ханнык түгэҥҥэ ыарырҕатарын ырылхайдык билэр, ону учууталтан сураһан көннөрүнэр. Аны туран, дистанционнай үөрэхтээһиҥҥэ оҕо төрөппүт этиитин, туруорсуутун төһө толороро көстөр. Биир саамай итэҕэһэ диэн, маннык ньыманан үөрэниигэ сүрэҕэлдьиир, үөрэххэ баҕата суох оҕо олох да үөрэнимиэн сөп. Онуоха элбэхтик ирдэһиэххэ наада. Төрөппүттэргэ улахан эппиэтинэс сүктэриллэр. Биһиги төрөппүттэрбит сүрдээҕин кыһаллан, оҕолоро үөрэх бырагырааматыттан хаалбаттарын туһугар тэбис-тэҥҥэ үөрэнэ сылдьалларыттан үөрэбин эрэ.

– Оҕону итиигэ-үөрэтиигэ ханнык сүбэни биэриэҥ этэй?

– Оҕо оскуолаҕа үөрэнэ, бэйэтин эйгэтигэр чугас табаарыстарын, доҕотторун кытары алтыһа кэлэр. Тулалыыр эйгэ кинини өйүөҕүн-өйдүөҕүн баҕарар. Ол иһин, биһиги оскуолабытын «өрөспүүбүлүкэҕэ үчүгэй усулуобуйалаах, оҕо хайдах санаабытынан сылдьар» диэн эспиэрдэр сыаналыыллар. Кырдьык, мин 5-11 кылааска диэри 300-тэн тахса оҕону үөрэтэбин. Онуоха хас биирдиилэригэр улахан болҕомто ууран туран үлэлэһэбин. Билиҥҥи олоххо саамай ыарахан боппуруос – киһи киһиэхэ сыһыана. Дьиэ кэргэнтэн саҕалаан кыһыл көмүс буукубаларынан суруллубут быраабылалары оҕолор кыра эрдэхтэриттэн өйдөөн тутустахтарына, кинилэр инники олохторугар чэпчэкитик хардыылыылларыгар көмөлөөх буолуо диэн саныыбын. Аан маҥнайгы быраабыла – төрөппүтүҥ тылын эҥкилэ суох иһит. Иккиһинэн – албыннаама, үсүһүнэн – уорума,төрдүһүнэн – ымсыырыма , бэсиһинэн – дьону мээнэ холуннарыма. Ити сыаннастар оҕоҕо иитиллэр буоллахтарына, киһи киһиэхэ сыһыана, сиэр-майгы өттө баһыйар буоллаҕына, оҕо бэйэтэ киэҥ эйгэҕэ сөптөөхтүк миэстэтин булуо дии саныыбын. Оҕо уһуйаана, оскуола эрэ иитэн таһаарыахтара диэн тутах санаа баар. Туох барыта дьиэ иһиттэн салҕанар, онно ситэр, онтон тахсар. Онуоха, биһиги бэйэбит холобур буолуохтаахпыт.

 Сырдыкка, кэрэҕэ сирдиир, олох киэҥ аартыгар атаарар күндү дьоммутугар үлэҕитигэр ситиһиилэри, махталлаах үөрэнээччилэри, тус олоххутугар дьолу-соргуну, кытаанах доруобуйаны баҕарабыт.