Киһи быраабыгар боломуочуйалаах тустаах үлэтигэр сүрүн сокуоннары билэрин, дьоҥҥо көмөлөһөр баҕатын, уопсас­тыбаны кытта алтыһыыга уопутун, дириҥ билиитин олоххо туһанар дьоҕурун барытын көрдөрүөхтээх.

Үлэҕэ-хамнаска туох кыһалҕалар баал­ларын, пандемия усулуобуйатыгар үлэ хаамыытын уонна дьиэ кэргэн иһигэр сиэрэ суох быһыыны-майгыны күөмчүлүүр тэрээһиннэр тустарынан СӨ киһи быраабыгар боломуочуйалааҕа Сардаана Гурьева­лыын кэпсэттим.

— Сардаана Михайловна, үлэҕитигэр ордук суолталаах, интэриэһинэй уонна уустук ханнык түгэннэри бэлиэтиэ этигит?

– Дьон мунараар боппуруоһун ыйы­талаһарыгар биһиги хааччахтааһын олох­тообоппут. Ол курдук, пандемия биллэ­риллиэҕиттэн үлэбитин биир да күн тохтоппотубут. 2020 сыл дааннайынан, 265 кыһалҕалаах киһи кэлэ сылдьыбыт эбит буоллаҕына, быйыл 11 ый түмүгүнэн – 246 киһи. Ону таһынан сорохтор быһаччы бэйэ­бэр эрийэн тахсаллар. 2020 сыл устата барыта 63 киһи төлөпүөнүнэн боппуруоһун быһаартарбыта, быйыл быдан элбээтэ – 137 киһи буолла. Ол аата сөптөөх усулуобуйа тэриллэн, үлэни хас да ньыманан тэрийэр кыахтанныбыт – сирэй да көрсөн, кэтэхтэн даҕаны. Ити дьоҥҥо олус табыгастаах.

— Пандемия кэмигэр гражданнартан сүрүннээн туох ис хоһоонноох суруктар, ыйытыктар киирэллэрий?

– Сайабылыанньалары ырытан көр­дөххө, үс сүрүн хайысханан араарыахха сөп. Бастатан туран, олорор дьиэ боппуруоһа хаһан баҕарар сытыытык турар. Иккиһинэн, доруобуйа харыстабылыгар үгүс үҥсүү киирэр, чуолаан мэдиссиинискэй көмөнү оҥорууга уонна быраастар үлэлэригэр. Холобура, улуустарга санрейс сырыыта тардылларын, балыыһаларга эмтэнэ киирии күчүмэҕэйдэрин быһаартарааччылар элбэхтэр. Онуоха биһиги кылаабынай быраас­тары кытта быһаччы алтыһан үлэлиибит. Оттон олус уустук боппуруостары суһаллык быһаарарга СӨ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтигэр быһа тахсабыт. Холобурдары аҕалан эттэххэ, Лениград блокадатын кыттыылааҕын кэргэнэ ыалдьан, көмөҕө наадыйан: «Баһаалыста, хонтуруолга ылыҥ», — диэн эрийэн көрдөспүтүгэр, тутатына СӨ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтигэр эрийэн ыйыталаһан, балыыһа сэбиэдиссэйин кытта быһаччы кэпсэтэн, бириэмэтигэр туһааннаах эминэн хааччыйбыттара, хонтуруолга ылан эмтээбиттэрэ. Сорох түгэннэргэ ыалдьыбыт киһи поликлиникаҕа ыйыллыбыт болдьоҕор тиийбэккэ хаалыан сөп, оччотугар балаһыанньаларын учуот­таан туран, быраастары көрдөһөбүт. Манна даҕатан, суһал ыстаансыйа үлэһиттэрэ, быраас­тар, биэдэмистибэ исписэлиистэрэ хаһан да аккаастамматтар, бу өттүгэр харгыстары, утарылаһыыны кинилэртэн көрсүбэппит. Аны туран, үрдүк таһымнаах мэдиссиинискэй көмөҕө (араас аныгы аппарааттары туһанан) наадыйар гражданин улуустан эрийэн тахсыбыта. Кини «сөптөөх көмөнү ылбатым» диэн сайабылыанньа киллэрбитигэр, биһиги улуус балыыһатын кылаабынай бырааһыгар сурук ыыппыппыт. Түмүгэр бу гражданиҥҥа сөптөөх мэдиссиинискэй өҥө оҥоһуллубута. Оттон харах эпэрээссийэтигэр кэлбит гражданиҥҥа, докуомуона ситэтэ суох диэн, аккаастаан кэбиспиттэр этэ. Бу киһи нэдиэлэни быһа гостиницаҕа олорон, дэлби ороскуотуран, ыксаан биһиэхэ эрийбит этэ. Биһиги офтальмологическай килииникэ кылаабынай бырааһын кытта кэпсэтэммит, эпэрээссийэлэнэр буолбута. Барарыгар эрийэн, махтал тылларын эппитэ. Ити курдук, эмтэниигэ наадыйар дьоҥҥо биһиги эмиэ көмөлөһөбүт, босхо мэдиссиинискэй өҥөнөн туһанар бырааптарын туруорсабыт. Уопсайынан, эмтиир эйгэ хайысхатыгар, пал­лиативнай көмөҕө, онкологияҕа, балыыһаҕа ыарыһаҕы суһаллык киллэрии өттүнэн суругунан да, тылынан да сайабылыанньа элбэх. Гражданнар судургутук Инстаграм, sakha.gov.ru саайт нөҥүө ыйытыктарын ыыталлар, үлэбит нүөмэригэр эрийэллэр, сорохтор тус бэйэм нүөмэрбин кытта билэллэр. Түгэнинэн туһанан, киһи быраабын боппуруостарынан итии лииньийэ 507-363 нүөмэрин санатабын.

— QR-коду киллэрии туһунан икки сокуон барылыгар ханнык ыйытыктар баалларый?

–Федеральнай икки сокуон барылыгар гражданскай уопсастыбаҕа  киэҥ далааһыннаах кэпсэтиилэр бара тураллар. QR-код систиэмэтин киллэрии сокуоннарын барылыгар «бу быстах кэмнээх дьаһал» диэн ыйыллар, итиэннэ нэһилиэнньэттэн киирэр этиилэри көрүү уһатыллыбыта. Саха сирэ РФ субъега буоларын быһыытынан, үөһэттэн этиллэр дьаһаллары эрэгийиэҥҥэ киллэрэр эбээһинэстээх. Боппуруос ол хайдах быһыылаахтык олохтоноругар турар. Билигин нэһилиэнньэ үс бөлөххө арахсар – быһыы ылбыт, ыалдьан ааспыт уонна мэдиссиинэ өттүнэн вакцина ылара көҥүллэммэт. Хас биирдии киһи бырааба тутуһуллуохтаах. РФ Конституционнай суута этэринии, киһи олоххо бырааба доруобуйатын харыстабылын быраабын кытта ыкса сибээстээх. Ол курдук, туох бары этиилэри учуоттаан, коронавирус утары быһыыны ылбыт-ылбатах, ыалдьан үтүөрбүт, мэдиссиинэ өттүнэн көҥүллэммэт уо.д.а. дьон интэриэстэрин тэҥҥэ тутан, сөптөөх быһаарыы ылыныллыахтаах. Нэһилиэнньэ араҥатын барытын хабан туран, ортотутан халбаҥнаабат тэҥнэһии баар буолуохтаах. Муҥутуур бэлэмнээх балаһыанньа биллэриллибит кэмигэр нэһилиэнньэ сөпкө өйдөөн, быһыыны ылан, бүттүүн иммунитетын үөскэтэн, хас биирдии киһи бэйэтин харыстанарыгар табыгастаах усулуобуйа олохтоноругар сокуону оҥорооччулар быраап өттүттэн баар бары мэхэньиисимнэри туһаныахтара диэн эрэнэбин. Вакциналааһын киһи бэйэ­тин баҕатынан оҥоһуллар. Быһыыны ылара, ылбата бу киһи бэйэтин бырааба. Билигин Госдума дьокутааттарын кытта ыкса сибээс­тээхтик үлэлэһиэхпитин наада.

– Дьиэ кэргэҥҥэ сиэрэ суох быһыы-майгы тахсыбатын туһугар туох сэрэтэр үлэ ыытылларый?

–Дьиэ кэргэн боппуруостарыгар хас да сайабылыанньа киирбитэ. Холобур, былы­рыын биир ыалга бэрэбиэркэҕэ бара сылдьыбытым. Куорат таһынааҕы бөһүөлэккэ ыал аҕата оҕолорун бырааптарын күөмчүлээн, нүдьү-балайдык сыһыаннаһан, кэргэнин эчэтэн, эмсэҕэлэммит ийэ эрэйдээх оҕолорун кытта дьиэлэриттэн куотаахтаабыттар этэ. Биһиги маннык түбэлтэҕэ полицияҕа тахсабыт, үлэни хонтуруоллуубут, ол аата сөптөөх дьаһал ылылларыгар иһитиннэриилэри ыыта­быт. Социальнай институттар өттүлэриттэн көр­дөхпүнэ, итинник эрдэриттэн атаҕастанар дьахталларга кэмиэрчэскэйэ суох төрүттээх тэрилтэлэр (НКО-лар) көмөлөрө улахан.  Холобур, Дьокуускайга уонна атын кэккэ улуус­тарга биир­диилээн НКО-лар ускул-тэскил олохтоох дьоҥҥо көмөлөһөллөр. Гражданскай уопсастыба өттүттэн маннык тэрилтэлэр, кырдьык, аныгы уопсастыбаҕа наа­далаахтарын өйдөөн, билигин нэһилиэнньэ өйүүр. Ол курдук, кыһалҕаҕа түбэспит дьиэ кэргэннэргэ, ийэлэргэ, дьахталларга НКО киэ­бинэн психологическай, реабилитационнай кииннэр аһыллан үлэлииллэрэ – билиҥҥи сайдыы­лаах кэм ирдэбилэ. Дьиҥэр, дьиэ кэргэн эйгэтин, эр уонна ойох сыһыанын, олохторун хайдах дьаһаналларын кэргэннии­лэр бэйэлэрэ эрэ быһаараллар. Ол гынан баран, олох кыаллыбат, быраап өттүнэн күөмчүлээһин баар буоллаҕына, сокуонунан ону туоратар сөптөөх мэхэньиисимнэр олохтоноллор. Бу хайысхаҕа эмиэ биир тэҥник көрөн сөптөөх быһаарыы ылыныллыахтаах. Дьиэ кэргэн олоҕор быраап өттүнэн судаарыстыба кыттыспат, ол эрээри тоҕоостоох усулуобуйаны тэрийэр. Онтон атын боппуруос­тарга суһал социальнай көмө бэрээдэгинэн көмөлөһүөххэ сөп. Хаһыс да сылын киһи боломуочунайын аппараата «Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ көмө» диэн бырыа­йагы үлэлэтэ сылдьар. Бырайыагынан дьиэ кэргэни патронакка ылан, оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолорун дьыссаакка олохтуурга көмөлөһөбүт, хаарбах дьиэлэрин саахалланар туруктаах дьиэ статуһугар көһөрөргө Дьокуускайдааҕы дьиэ-уот сыһыаннаһыыларын департаменыгар сайабылыанньа бэлэмнээн киллэрэбит, о.д.а. СӨ Үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга министиэ­ристибэтин чэрчитинэн итиннэ барыл баар. Киирбит сайабылыанньанан эрэ көрбөккө, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн уопсай баар бары кыһалҕаларын учуоттаан, хара маҥнайгыттан тиһэҕэр диэри быһаарарга улуустарынан куратордары аныыбыт. Миниис­тир кэллиэ­гийэҕэ бу туһунан иһитиннэрбитэ. Бырайыа­гы улуустарынан киллэрэн, түмүгүн көрөн баран, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн бу уопуту тарҕаталлара буоллар олус үчүгэй буолуо этэ.

— Быраап култууратын үрдэтиигэ босхо юридическай көмөнү оҥоруу тэрээһиннэрин туһунан сырдатыаххыт дуо?

— Босхо юридическай көмөнү оҥоруу быраактыката толоруулаах былаас боломуо­чуйата. 2013 сыллаахха СӨ Бырабыыталыс­тыбатыгар үлэлиир кэммэр маннык мэхэньиисимнэр оҥоһуллан, үлэҕэ киирбиттэрэ. Сокуон ылыллыбыта, бырабыыталыстыба уураахтара тахсыбыттара, бүддьүөккэ харчы көрүллүбүтэ. Билигин бу боломуочуйаны СӨ Үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга министиэристибэтэ толорор уонна СӨ Адвокаттарын палааталарын кытта бииргэ үлэлэһэр. Онно босхо юридическай көмөнү оҥорор, консультацияны биэрэр адвокаттар испииһэктэрэ баар. Сайабылыанньа хайысхатынан, түбэлтэлэринэн көрөн, көмө оҥоһуллар. Өрөспүүбүлүкэ территорията улахан, онно барытыгар уопуттаах юристар суохтарын да кэриэтэ, ол иһин босхо юридическай консультациялары, көмөнү 250-тан тахса тыа сирин нэһилиэгэр ыыттыбыт. Саамай ыраах сылдьыбыппыт диэн, Булуҥ улууһун Таймылыыра этэ.

Түмүккэ Киһи быраабын күнүнэн ааҕаач­чылары эҕэрдэлиибин. Киһи доруобай, үлэлээх, дьоҥҥо үтүө, истиҥ сыһыаннаах буоллаҕына, бу орто дойдуга үөрэ-көтө сылдьар. Кыах баарын барытын туһанан, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһэн, этэҥҥэ буолуоххайыҥ. Киһини үлэ киэргэтэр. Гражданнар бырааптарын уонна көҥүллэрин көмүскээһиҥҥэ бииргэ үлэбит салгыы сайдыа, өссө көдьүүстээх буолуо диэн бигэ эрэллээхпин.

Киһи быраабын уонна көҥүллээх буо­ларын хааччыйыы, бастатан туран, хас биирдии киһи быраабын билиититтэн быһаччы тутулуктаах. Оттон киһи быраабыгар боломуочуйалааҕа хас биирдии киһи гражданскай быраабын туруулаһар, олохтоммут мэхэньиисимнэрин хамнатан, сыралаах үлэтин үтүө түмүктэринэн көрдөрөр.