Интэринээт билиҥҥи кэмҥэ ити дьаҥтан сылтаан  мээнэ ким да сылдьыбат, барбат-кэлбэт эрэсиимҥэ  үлэлии олорор.  Ол эрээри, аныгы үйэ сиэринэн, тэрилтэ интэриниэт ресурсатын көмөтүнэн онлайн-мунньахтары да ыытар, интэринээккэ сытар  дьон туруктарын билэргэ-көрөргө киин балыыһа быраастарыттан сүбэ-ама да ылар.  СӨ үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга министиэристибэтин (Волкова Е.А.)  онлайн-мунньахтарыгар кыттар.   Клеопатра Автаномовнаны кытта  онлайн-сибээһинэн араас тиэмэҕэ ирэ-хоро кэпсэттибит.  

- Клеопатра Автаномовна, үтүө күнүнэн!  Эйигин ыам ыйын 9 күнүгэр 65 сааскын туолбуккунан итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибит! Бастатан туран, ааккар-суолгар тохтуохха эрэ. Клеопатра буолуоҥ ини, Автономовна буолуоҥ ини.

- Бу 65  сыл устатыгар-туоратыгар  өрүү ааппын-суолбун сырсан, ону бэйэбэр даҕаны, тулалыыр дьоҥҥо-сэргэҕэ даҕаны итэҕэтэ сатаан кэллим. Ийэм, аҕам, эһэм, эбэм ис-истэриттэн патриот дьон буолан, маннык олоҕу олорор суолбун солообуттарыгар улаханнык махтанабын. Миигин биһиги дьиэ кэргэҥҥэ судаарыстыбаннас династиятын дьылҕа-хаан ыйыытынан үһүс көлүөнэҕэ салҕааччы курдук айан кэбиспиттэр. Ол иһин,  Ил Дархан Айсен Николаев Сомоҕолоһуу уонна Дойдуга бэрэниилээх буолуу (Патриотизм) сылларын биллэртээбитэ мин сүрэхпэр-быарбар курдары өтөн киирэр. Онуоха эбии Улуу Клеопатра аатын билиннэрэ сатааһын бэйэтэ туспа  кыһалҕалаах. Майгым-сигилим олус туруору, туох да буоллун, ким да буоллун,  кырдьыгы кырдьыгынан, хараны харанан, үрүҥү үрүҥүнэн этэ турар киһибин. Сахабыт сирэ автономияны ылбыта 100 сылын  эһиил бэлиэтиэхпит.  Автономовна буолбутум эмиэ туспа үөрүү, эмиэ дьылҕа-хаан бэлэҕэ буолар дии  саныыбын. 100 сыллаах Автономия  күнүн олус диэн күүтэбин.

-  Ил Дархан Айсен Николаев биллэртээбит Сомоҕолоһуу уонна Дойдуга бэриниилээх буолуу  сылларын ахтыталаан аастыҥ. Ити боппуруостарга санааларгыттан тугу эмит үллэстэ түһүөҥ дуо?

-  Мин быраас быһыытынан санаабар, Айсен Николаев киһи быһыытынан ситэн-хотон, толору киэбин кэтэн, ырааҕы-сайдыыны ымпыктаан-чымпыктаан көрөр, билиҥҥи уодаһыннаах араас дойдулар илин-кэлин сырсыыларыгар  өрөаспүүбүлүкэни сөптөөх суолунан сирдиэхтээх киһи буоларын көрөн, дьылҕа-хаан үөһэттэн түһэрбитин курдук сыаналыыбын. Билигин киһи аймах коронавирус дьаҥын утары охсуһар ытык киирсиитигэр, биһиги  Саха сирин олохтоохторо өйбүтүнэн-санаабытынан ситэн-хотон тиийиибитигэр Сомоҕолоһуу уонна Дойдуга бэриниилээх  буолуу сыллара сүҥкэн улахан суолталаммыттарын барыбыт өйдүүбүт. Ону кытта инникитин ити эрэ буолуо суоҕа, элбэх хорутуулаах дьайыылары оҥорорго, төһө кыалларынан, бэлэм буоларга дьулуһуохтаахпыт. РФ Президенэ Владимир Путин «прорывной» дьайыылары оҥосторбут булгуччу наадалаах диэн мээнэҕэ эппэтэх буолуохтаах.  

Өрөспүүбүлүкэбит урукку баһылыктарын барыларын күндүтүк саныыбын. М.Е.Николаев судаарыстыбаннаһы, суверенитеты, федеративнай сыһыаннаһыылары бигэ турукка киллэрбитэ мэлдьэҕэ суох. В.А.Штыров промышленник быһыытынан оҥорон таһарыыны урутаан сайыннарбыта эмиэ биһиги экэнэмиичискэй өттүнэн бигэ туруктаах өрөспүүбүкэ буоларбытыгар сүҥкэн оруолламмыта. Е.А.Борисов ырааҕы көрөр бэлиитик  буолан, итини барытын тэҥҥэ аттаран туран олоҕу кытта ситимнээн, биһиги омук быһыытынан санаабытын-өйбүтүн салгыы аттаран киэҥ хардыылары оҥорторон бэйэтин кылаатын киллэрбитин ытыгылыы саныыбын.  

-  Клеопатра Автаномовна, эн салайааччы быһыытынан  үүнэргэр-сайдаргар көмөлөспүт дьону кимнээҕи ааттаталыаҥ этэй?

- Аҕыс да кырыыланан төрөө, син биир салайааччы быһыытынан үүнэр-сайдар суолу тэлэн тахсарга ким эрэ үөрэтэн көмөлөһөр, настаабынньык баар буолуохтаах быһыылаах. Итинник көмөлөспүт дьонунан икки киһини ыйыам этэ.  Бүлүү улууһун киин балыыһата сайдарыгар сүҥкэн  оруоллаах, ол курдук, элбэх эбийиэктэри туттаран үлэҕэ киллэртээбит, 60-тан тахса бырааһы үөрэттэрэн таһаарбыт, бэл, киин балыыһаны «Өрөспүүбүлүкэ бастыҥ балыыһата» диэн ааттаппыт Владимир Иннокентьевич Тимофеев буолар. Кини хас биирдии бырааһы баар кыаҕынан көрөн сөптөөх соруктары туруортаан сайыннарар идэлээх этэ. Миэхэ кини аан бастаан үөс-батаас биэрбэккэ: «Дневной стационар на дому» диэн медицинскэй өҥөнү олоххо киллэр!», - диэн сорудах биэрбитигэр, тута  сүүрэммин-көтөммүн, хас биирдии ыарыһахха «интенсивнэй терапияны» дьиэ таһымыгар ыытаммын  доруобуйаларын түргэнник чөлүгэр түһэрэргэ дьулуспутум. Онтум туох эрэ ситиһиилэммитэ буолуо, ол иһин, аны Бүлүү куоратын «Суһал көмөтүн» кылаабынай бырааһынан анаан кэбиспитэ. «Суһал көмөнү» салайа сылдьаммын быһыта-орута эттэххэ, элбэх саҥа хардыылары оҥортообутум. Онтон хас да сыл буолан баран, аны киһим: «Врач-психиатр» идэтигэр үөрэн, элбэх дьыалалары быһаардахпытына табыллар!» - диэн Хабаровскайга баран үөрэнэн кэлбитим. Бүлүүтээҕи ПНД кылаабынай бырааһынан үлэлии сылдьан, психиатрическай отделениены былыргы түрмэ дьиэтиттэн атын дьиэҕэ көһөрбүтүм. Психическай ыарыһахтары көрүү таһыма үрдүүрүгэр саҥа  суоллары хайбытым.

Иккис настаабынньыкпынан, Бүлүүтээҕи социальнай харалта управлениетын салайааччыта Николай Семенович Гоголев буолар.  Бүлүү улууһугар 2002 сыллаахха аан бастаан инбэлиит оҕолору чөлүгэр түһэрэр отделениены тэрийэн, алта сыл устата үлэлэппитим.  Олох да суох саҥа тэрилтэ үлэлиир базатыттан саҕалаан штаттарын көмүскээһин, кадрдары булуу курдук элбэх быһаарыллыахтаах боппуруостардаах буолар. Итини быһаарыыга  барытыгар Николай Семенович көмөтүнэн таһаарыылаахтык үлэлээбитим.  Кини миигин Сыдыбыллааҕы кырдьаҕастар уонна инбэлииттэр отделениеларыгар салайааччынан таһаараары ыксата олордоҕуна, оччотооҕу миниистирбит Юлия Песковская «Сосновкаҕа психоневрологическай интэринээккэ дириэктэринэн бар да сабаас!» – диэн кэбиспитэ. Юлия Анатольевнаны наһаа истиҥник ахта саныыбын, сороҕор нэдиэлэҕэ хаста да кэпсэтэн санаабытын атастаһан, интэринээт үлэтин тупсарыы суолун тэлэрбит. Онтон  салгыы миниистир Николай Дегтяровы кытта эмиэ таһаарыылаактык, хоротуулаахтык үлэлээбиппит. Туох эмит суолталаах боппуруос үөскээтэ даҕаны: «Хайа, Клеопатра Автаномовна тугу диирин истиэҕиҥ?» - диэн баран күлэн кэбиһээччи. Кини хаһан баҕарар хара үлэни үлэлии сылдьар алын сүһүөх салайааччыта туох санаалааҕын, толкуйдааҕын истэрин сөбүлүүрэ, саҥаны да оҥор, үчүгэйи да оҥор иҥэн-тоҥон  үчүгэйдик билсэрэ. Кини миигин уонна биһиги интэринээппитин 2010 сыллаахха «Лучшие люди России»  диэн энциклопедияҕа киллэттэрбитигэр махталбыт муҥура суох. Онтон  салгыы үлэлии кэлбит миниистирбит Алексей Дьячковскай  олох да саҥа форматтаах  салайааччы этэ.  Кини исписэлиистэр үлэлиир усулуобуйаларын тупсарыыттан саҕалаан интэриниэт ситимин туһаныыга тиийэ хамсааһыннары оҥорон истэҕинэ, үрдүкү үлэҕэ көһөрөн кэбиспиттэрэ. Бүлүү куоратыттан Сосновкаҕа диэри үлэһиттэрбитин уонна көрөр-истэр, бүөбэйдиир дьоммутун таһарбытыгар оптуобус уонна иһэр уунан хааччынарбытыгар «Камаз-водовоз” анаабыта билиҥҥэ диэри сулууспалыы сылдьаллар. Оттон Елена Волкова миниистири бастакы солбуйааччынан үлэлии сылдьан, саҥа куорпуспутун тутууга элбэхтик сүүрбүтэ-көппүтэ. Онон биһиги ис турукпутун, кыһалҕабытын үчүгэйдик билэр-көрөр.

-Психоневрологическэй интэринээккэ үлэлиир туспа ыарахаттардааҕа чуолкай. Киһи ылла да үлэлиир сирэ-уота буолбатаҕа чахчы.  Салайааччы быһыытынан үлэһиттэргиттэн тугу ирдиигин?

-Ити «Салайааччы диэн кыаллыбаты кыайар» киһи буолуохтаах диэн этиини кытта толору сөпсөһөбүн.  Туох эрэ биричиинэттэн сылтаан  кыаллыбаты эрэ өрө тутан үлэлиири адьас сөбүлээбэппин. Кыаллыбат диэн суох ээ.  Ис сүрэхтэн ылсан дьулустахха, туох барыта кыаллар.  Күүстээх хамаанданы таҥа сатыыр үгэстээхпин. СӨ үтүөлээх бырааһа  Р.А. Алексееваны тылбар киллэрэн, өр сылларга үлэлэтэн инбэлииттэргэ эмтэнии тиһигин хаачыстыбатын үөһэ таһаардыбыт. Ону кытта үрдүк категориялаах терапевт быраас Р.М. Самсонованы кытта үлэлээммит көрөр-истэр дьоммут соматическай туруктарын эмтээһиҥҥэ биллэр-көстөр ситиһиилэннибит. Роза Самсонова саҥа кэм ирдэбилигэр эппиэттиир, саҥа стандартары киллэрэ сатыыр улахан билиилээх быраас буолар. Билигин  П.А.Петров, К.Г.Башарин курдук уопуттаах психитр быраастыры сэргэ, Ньыыкан оҕонньор   үөрэнээччитэ, СӨ үтүөлээх бырааһа, РФ уонна СӨ доруобуйатын харыстабылын туйгуна, Арассыыйы уонна норуоттар икки ардыларынааҕы таһымҥа билиниллибит научнай үлэлэрдээх, Бүлүү энцефалитын курдук ыарыыны суох оҥорууга улахан кылааттаах, оройуон Сэбиэтигэр 2005 сыллаахха аан бастакынан демографическай кэнсиэпсийэни бигэргэттэрбит, 2000 сыллаахха өрөспүүбүлүкэҕэ тыа сиригэр перинатология сайдыытын саҕалаан, Перинатальнай киини туттарбыт психиатр-быраас В.И.Тимофеевы ыҥыран ааспыт сылтан үлэлэтэ сылдьабын. Биир тылынан эттэххэ, саҥа былааннары торумнаан билиҥҥи эппиэттээх кэмнэ олох ирдэбилиттэн хаалбат туһугар үлэлии-хамсыы сылдьабыт.

- Тэрилтэҥ ситиһиилэриттэн сүрүннэрин билиһиннэр эрэ.          

-Биһиги саамай улахан ситиһиибитинэн,  спальнай икки корпус санитарнай туруктарын тупсарбыппыт буолар. Көрөр-истэр, эмтиир дьоммут куруук  ыраас көрүүлээх-харайыылаах, сирэйдиин-харахтыын  сырдык сылдьалларыттан ордук күндү туох кэлиэй?   Күннээҕи бүппэт түбүктэн ураты туох эмэ умнуллубат түгэннэри ахтар-саныыр хайаан да наада.  Ол курдук, «Якутскэнерго” салайааччыта Константин Ильковскайга  махталым олус улахан. Салайааччынан саҥа ананаат, сап-саҕаттан иҥнэн турар, тыал-күүс түстэ даҕаны  быстан хаалар уот ситимин көрдөрбүппэр, кини кыратык да көрдөһүннэрэ, этитэ барбакка, бэрт түргэнник дэриэбинэ бары дьиэлэригэр аныгы технологиянан ааҕыллар бүрүөһүннээх  уот ситимин тартарбыта.  Айылҕаттан атаҕастаммыт инбэлииттэр кыһалҕаларын бэрт түргэнник быһаарбыта. Кэтт Марсден үтүө аатын үйэтитиигэ бу 13 сыл устата үлэлээн кэллим. Ол түмүгэр Англияҕа  өйдөбүнньүк  бэлиэ туруортарарга этии киллэрэн, Сосновкаҕа киниэхэ аналлаах мусуойу тэрийэргэ экспонаттары хомуйтаран, кини туттарбыт муостатын чөлүгэр түһэрэн, Бүлүү куоратыгар сквер тутуутугар, ону кытта кинигэ уонна буклет тахсарыгар көмөлөһөн бэрт элбэх тэрээһиннэри оҥорон кэллибит. Саамай улаханнык махтанар салайааччыбынан Егор Борисов буолар. 10 сыл устатын-туоратын тухары спальнай саҥа корпус тутуутун суругунан даҕаны, тылбынан даҕаны ким эрэ үтүө хараҕынан көрөөрөй диэн туруорсубутум. Егор Афанасьевич анаан-минээн Бүлүү куораты тумнан да туран, икки төгүл биһиэхэ кэлэн билсибитэ уонна 3 этээстээх спальнай корпус тутуутун РФ  Үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга министиэристибэтигэр туруорсубутун түмүгэр, билигин  «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа «Демография»  диэн бырагырааматынан саҥа эбийиэк тутулла турар. Аны туран,  «Биир ньыгыл Арассыыйа»  баартыйа биһиги этиибитин ылынан, сабыс-саҥа ФАП тутуллан үлэҕэ киирбитэ.  

- Улуу Кыайыы үбүлүөйдээх  75 сылыгар  кэлэктиип туох-ханнык тэрээһиннэри ыытта?       

 - Кэнники кэмҥэ сорох судаарыстыбалар киһи аймах 1941-1945 сс. нацизмтан босхолонон дьол-соргу үктэллэммит улууканнаах кэмин таҥнары эргитэн бэлиитикэҕэ кубулуппуттара мэлдьэх буолбатах. Ити куһаҕанынан өтөн тахсара саарбаҕа суох. Ол иһин коронавирус дьаҥын утары охсуһуу норуоттары түмэр, өй-санаа сытыйыытын чэбдигирдэр аналлаах дии саныыбын. Быйыл  СӨ үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга министиэристибэтэ  (миниистир Волкова Е.А.) тэрийбит «Кыайыы Кыһыл былааҕа» эстафетатыгар,  кэлэктиип бары байыаннай таҥас-сап тиктэн, Улуу Кыайыы бырааһынньыгар онлайн-флешмобка, «Өлбөт үөстээх полк» уонна «Сад памяти» тэрээһиннэргэ кытынныбыт.  

- Клеопатра Автаномовна, Сосновка инники сайдыытыгар өссө туох былааннааххын? Уопсайынан, урбаанньыттар, улахан тэрилтэлэр эҥин төһө  көмөлөһөллөрүй?  

 - Киһи баҕалаах буоллаҕына, тугу баҕарар ситиһэр кыахтаах. Психиатр-быраас буоларым быһыытынан   өрүү инникини өтө көрө сатыыбын уонна толкуйдаан таһаарбыт былааным, үлэм туох үтүө уонна мөкү өрүттэниэй диэн барытын ырытан, сыныйан көрөбүн. Бу биһиги психиатрдар сүрүн уратыбыт буолар.  Сэрии эрэ буолбатын диэн  баҕарабын.   Иккиһинэн, Сосновка сэлиэнньэтин билиҥҥи туругунан кини статуһугар олох эппиэттээбэтиттэн утуйар уум көтүөр диэри долгуйабын. Билиҥҥэ диэри олохтоох былаастарбыт кыһаллыбаккалар,  Сосновка инфраструктуратын сайдыытын бырайыага суох олоробут. Сотору-сотору Англияттан омук дэлигээссийэлэрэ кэлэн ыалдьыттыыллар уонна киинэҕэ устан бараллар. Онно биһиги мөкү көстүүбүт Саха сирин эрэ аптарытыатын  буолбакка, бүтүн Арассыыйа сирэйин атыннык көрдөрүөн сөп. Арассыыйа императордара олохтообут бөһүөлэктэрин туруга судаарыстыбаннай статуска  хайаан да толору эппиэттиэхтээх дии саныыбын.  Дьиҥинэн ыллахха, 1892 сыллаахха Сосновка Императрица Мария Федоровна сирэй ыйыытынан уонна Англия медсиэстэрэтэ Кэтт Марсден көҕүлээһининэн, Саха сирин нэһилиэнньэтин араҥ ыарыытыттан быыһаары тутулуннаҕа.  Аны салгыы  өрөспүүбүлүкэ 22 улууһугар бохоорор ыарыы тарҕанан, саамай ыарахан  туруктаах дьону 1962 сылтан манна мунньан эмтээбиттэрэ-көрбүттэрэ. Онтон билигин өрөспүүбүлүкэ бары улуустарыттан дууһаларынан ыалдьыбыт 100-тэн тахса инбэлиит манна  сытар. Бу боростуой ыарыы буолбатах, уустук ыарыылаах дьону анал үөрэхтээх медперсонал эрэ көрөр кыахтаах.

Ил Дархаммыт Айсен Николаев бу биһиги тэрилтэбит историческэй-култуурунай  төрүтүн, утумун (наследие) учуоттаан, хаһан эрэ кэлэн көрөн-истэн барара буоллар диэн баҕа санаабын тиэрдэбин. Анал попечительскэй Сэбиэт тэринэр баҕа санаалаахпыт.  Сосновка олохтоохторугар Кэтт Марсден аатын сүгэр психоневрологическэй интэринээт социальнай-экэнэмиичэскэй суолталаах тэрилтэнэн буолар. Сосновка олохтоохторо үксүлэрэ бу тэрилтэҕэ үлэлииллэр. Ол иһин да буолуо, интэринээккэ аныгы IT технология бырагырааматын киллэрэ сатыыр сүрүн сыалбыт-сорукпут буолар.  Күннээҕи түбүкпүтүгэр сүрүн миэстэлэри ылар боппуруостар элбэхтэр. Урбаанньыттар, улахан хампаанньалар айылҕаттан атаҕастаныллыбыт инбэлииттэр интэринээттэрин диэки үтүө харахтарынан көрөллөрө буоллар диэн баҕа санаалаахпыт. Биһигиттэн аҕыйах хаамыылаах сиргэ үлэлии олорор «ЯТЭК” хампаанньаттан   быйыл кыһын 65 тыһ. солк. көрдөөн, когнитивнай киин тэринээри гыммыппытыгар аккаастаан кэбиһэн, ити инбэлииттэр олохторун тупсарыан сөптөөх тэрээһиммит билиҥҥэ диэри кыаллыбакка турар. Чэ, ити курдук, үллэр үйэбит тухары наар тугу эмэ баҕарабыт уонна ону олоххо киллэрэ сатыыбыт. Өрөспүүбүлүкэм дьонугар-сэргэтигэр эйэлээх олоҕу, хас сарсыарда аайы ыраас күн чэмэлийэ үүнэн тахсарын уонна оҕолорбут барахсаттар инники олохторо ыраас, сырдык буоларыгар баҕарабын!