– Петр Револьдович, бэйэҥ хайа дойдугунуй?

– Төрөөбүтүм туһунан туоһу сурукпар төрөөбүт сирим – Дьокуускай диэн ыйылла сылдьар. Ол гынан баран, бэйэм Уус Алдан улууһун II Лөгөй нэһилиэгиттэн, ол эбэтэр Тулунаттан төрүттээхпин. Тулуна – саха элбэх биллэр-көстөр дьоно төрөөн-үөскээн ааспыт түөлбэлэрэ. Холобур, былыр бороҕоттор аҕа баһылыктара Лөгөй Тойон олорбут. Степной Дума бастакы бэрэссэдээтэлэ Иван Емельянович Мигалкин эмиэ манна төрөөбүт. Аны туран, Саха АССР тыатын хаһаайыстыбатын миниистирэ Афанасий Мигалкин эмиэ Тулуна киһитэ. Кэлин, аныгы кэмҥэ, хас да биһиги нэһилиэкпит киһитэ Ил Түмэҥҥэ дьокутааттарынан талылла сылдьыбыттара. Ити курдук, ааҕан бардахха, Тулунаттан олус элбэх киһи салайар үлэҕэ уонна дьокутааттыы сылдьыбыт буолан тахсар. Баҕар, улуу өбүгэбит Лөгөй Тойонтон сыдьааннаах буолан, бэлиитикэҕэ уонна уопсастыбаннай үлэҕэ сыстаҕас дьон элбэҕэ буолуо дии саныыбын. Бөһүөлэкпит сирэ-уота үрэх уонна алаас сирдэргэ арахсар. Аммосовтар былыр-былыргыттан Дьаханыкы уонна Оҕо Мэҥэтэ диэн алаастарга уутуйан олохсуйбуттар. Манна төрөппүт эһэм Петр Васильевич Аммосов төрөөбүт. Кини Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн 10 сыл, президиумун бэрэссэдээтэлинэн 6 сыл, обком 3-с сэкирэтээринэн 10 сыл үлэлээбитэ. Мин 11 саастаахпар өлбүтэ. Онон кинини көрөн, мэлдьи холобур оҥостон улааппытым диэххэ сөп. Эһэм олус дойдумсах киһи этэ. Ол сиэринэн төрөөбүт дойдутугар Тулунаҕа көмүллэ сытар.

– Лөгөй Тойон туһунан ахтан аһарбычча ыйытыахпын баҕарабын. «Тыгын Дархан» киинэни көрдүҥ дуо?

– Бу ааспыт субуотаҕа кыыспын кытта анаан-минээн тиийэн көрбүппүт.

– Эн санааҕар, киинэҕэ Лөгөй уобараһын төһө сөпкө арыйбыттарый? Ааспыкка уус алданнар киинэҕэ Лөгөй уобараһын сөбүлээбэтэхтэрин, бэл диэтэр, улуус таһымыгар мунньахтаабыттарын туһунан сурах, сонун тарҕаммыта...

– Мин Орджоникидзе болуоссатын аатын уларытаары гыммыттарыгар, эмиэ итиннэ майгынныыр боппуруоска хоруйдаан турабын. Бу да сырыыга тус көрүүбүн уларыппаппын. Үһүйээннэргэ да кэпсэнэринэн, кинигэҕэ да сурулларынан, Лөгөй Тойон урукку сайдыыта суох хараҥа үйэҕэ инникини өтө көрбүт дипломат, дьоҕурдаах бэлиитик эбит. Мин оннук сыаналыыбын. Кини сахалар 1632 сыллаахха баҕа өттүлэринэн Нуучча судаарыстыбатыгар улахан хаана, иирсээнэ суох холбоһоллоругар, сүрдээх улахан бэлитиичэскэй оруолу оонньообута диэххэ сөп. Дьиҥинэн, тус бэйэм санаабар, биһиги билигин Тыгыны да, Лөгөйү да моральнай өттүнэн сыаналыыр бырааппыт суох. Кинилэр иккиэн оччотооҕу кэм лиидэрдэрэ этилэр. Оттон оччотооҕу балаһыанньа хайдаҕын-тугун чопчу этэр кыах суох. Бука, бэйэлэрин бириэмэлэрин, кэмнэрин ирдэбилинэн, хайалара да сөптөөхтүк дьаһаммыт буолуохтарын сөп.

– Хас сааскар хомуньуус баартыйатыгар киирбиккиний? Баартыйа туох идеалларын сөбүлээбиккиний?

– 1996 сыллаахха Үөһээ Халыма улууһугар идэбинэн сир кэмитиэтин реформаҕа бэрэссэдээтэлинэн ананан барбытым. Ол саҕана араас баартыйалар бөҕө үөдүйбүттэрэ. «Уҥа күүстэр сойуустара» диэн, «Мин дьиэм – Арассыыйа» диэн, «Сомоҕолоһуу» диэн, уо.д.а. «Күөх экрантан» РЛДП лиидэрэ Жириновскай олох түспэт буолбута. Ити быыһык кэмҥэ бэлиитикэни сэҥээрэн, дойдуга буола турар быһыыны-майгыны ырытан, толкуйдаан көрөр буолбутум. Оччолорго 34 саастааҕым. Ол сылдьан «РФКП, ол эбэтэр хомуньуустар эрэ бар дьону түмэр кыахтаахтар, норуот туһугар дьиҥнээхтик туруулаһаллар эбит» диэн бигэ санааҕа кэлбитим. Инньэ гынан, 2000 сыллаахха сэтинньи 5 күнүгэр баартыйа чилиэнэ буолбутум. Онно оччотооҕу Үөһээ Халыма улууһун райкомун бастакы сэкирэтээрэ С.И.Антипин улахан оруолу оонньообута. Хомойуох иһин, 2003 сыллаахха олохтон туораабыта. Ол кэннэ миигин кини оннугар бастакы сэкирэтээринэн талбыттара. Онон, бу ааһан эрэр сыл сэтинньи 5 күнүгэр, баартыйаҕа киирбитим лоп курдук 20 сыла буолбута.

– Оттон Дьокуускайга хаһан көһөн кэлбиккиний?

– 2007 сыллаахха, кыыһым 12 сааһын туоларыгар, Дьокуускайга көһөн кэлбиппит. Дьэ, онтон ыла Виктор Николаевич Губаревтыын арахсыспакка бииргэ үлэлии сылдьабыт. Ити кэмҥэ Ил Түмэн саҥа ыҥырыылаах мунньаҕын быыбара буолбута. Онно 7 хомуньуус дьокутаат ааспыта. Инньэ гынан, 2008-2013 сылларга, сүрдээх таһаарыылаахтык уонна айымньылаахтык үлэлээбиппит. Ол курдук, Виктор Николаевич ааптардаах «Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар түөлбэлээн олорор сирдэригэр этнологическэй экспертиза» туһунан сокуон оҥоһуллан бигэргэммитэ. Билигин олус суолталаах сокуон. Ити сокуон докумуонун бүтүннүү мин сүрүннээбитим.

– Хомуньуус баартыйатыгар киирбиккин хаһан да кэмсиммэтэҕиҥ, саарбахтаабатаҕыҥ дуо?

– Аныгы бэлиитикэҕэ буола турар быһыыны-майгыны көрдөхпүнэ, 20 сыл анараа өттүгэр адьас сөптөөх суолу тутуспут эбиппин диэн түмүккэ кэлэбин. Тоҕо диэтэххэ, РФКП курдук чахчы дьон интэриэһин көмүскүүр, киһилии сиэрдээх баартыйа чилиэнэ буоларбынан киэн туттабын.

– Ити кыратык дьиэ кэргэниҥ туһунан тыл кыбытан аһардыҥ. Чугас дьонуҥ туһунан кэпсээбэккин ээ.

– Кыыспыттан саҕалыым. Аата Туйаара диэн. Номнуо 26 саастаах улахан киһи. Быраас, психиатр-нарколог идэтигэр Москваҕа ординатураҕа үөрэнэ сылдьар. ХИФУ-ну бүтэрэн баран, мин дойдубар Тулунаҕа тахсан, кылгас кэмҥэ учаастактааҕы терапевт бырааһынан үлэлээбитэ. Кырдьаҕастар сөбүлээбиттэр этэ. «Билиилээх быраас» диэн сыаналаабыттара. Онон, ханнык баҕарар төрөппүт курдук, оҕобунан киэн туттабын. Кэргэним – Айталина Михайловна, Мэҥэ Хаҥаластан төрүттээх. 21 сыл устата нолуок сулууспатыгар үлэлээбитэ. Билигин судаарыстыбаннай сулууспалаах. Экэнэмиис идэлээх.

– Дойду бэлиитикэтин биир сүрүн хайысхатынан – дьадайыыны утары охсуһуу буолар. Эн санааҕар, ити боппуруос хаһан эмэ быһаарыллар кыахтаах дуу, суох дуу?

– Дьэ, ити олус дириҥ ис хоһоонноох кыһалҕа. Онон бэйэм тус көрүүлэрбин судургутук быһаара сатыам. Урут, 1917 сыллаахха, социальнай тэҥэ суоҕу суох оҥороору, В.И.Ленин өрөбүлүүссүйэ уотун күөдьүппүтэ. Ол түмүгэр, социализм олохтоммута. Аныгы хомуньуустар бэлитиичэскэй хайысхабыт атын. Боппуруоһу атыннык быһаарарга дьулуһабыт. Билигин социальнай тэҥэ суох буолуу эмиэ күүһүрдэ. Ол аҥаардас бүддьүөт үлэһиттэрин хамнастарын араастаһыытыгар да ырылыччы көстөр. Холобур, ким эрэ сүүһүнэн тыһыынчаны аахсар, ким эрэ хамнас алын төлөбүрүн (МРОТ) нэһиилэ ылар. Доруобай, киһилии уопсастыбаҕа итинник быһыы-майгы суох буолуохтаах. Орто хамнас албын орто кээмэйэ бачча-оччо буолла диэн «уруһуйданыа» суохтаах. Тыа сиригэр дьоммут-сэргэбит дьадаҥытын хараҕа эрэ суох киһи өйдөөн көрбөтө буолуо. Холобурдары көрдөөн аһара ыраата барбаккын даҕаны. Ханнык баҕарар саха нэһилиэгэр тиийдэххинэ, маҕаһыыҥҥа иэс тэтэрээтэ диэн халыҥ арамаан кэриэтэ кинигэ баар буолар. Бу кинигэҕэ дьон бородуукталарын, күннээҕи аһыыр астарын иэс суруйтаран ылаллар. Төһөнөн ити тэтэрээт халыҥ да, соччонон дьадайыы таһыма улахан диэн сыаналыахха сөп. Этэргэ дылы, хас биирдии сирэйин кэннигэр дьоннор, ыаллар дьылҕалара турар буоллаҕа. Онон билигин ситэриилээх даҕаны, сокуону оҥорор даҕаны былаас хас биирдии өрөспүүбүлүкэ олохтооҕо үлэлээх-хамнастаах, бигэ дохуоттаах буоларын туһугар кыһаллыахтаах. Бастатан туран, норуот дьокутааттара туруулаһыахтаахпыт. Өскөтүн тыа сирин маҕаһыыннарыттан ити киһи хараастар иэс тэтэрээтэ сүттэҕинэ, дьадайыыны утары сөптөөх үлэ баран иһэр диэн сыаналыахпытын сөп.

– Петр Револьдович, эн Ил Түмэн тыа сирин уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин чилиэнэ буолаҕын. Эн тус көрүүгүнэн, аныгы ыччат тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр тоҕо сыстыбатый?

– Биир мунньахха, ханныгын чопчу өйдөөбөппүн, тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Павлович Атласовка этэн турабын. «IT технология балысханнык сайда турар кэмигэр аныгы ыччаты былыргылыы хотоҥҥо кыайан соһуохпут суоҕа», – диэн. Ким күнү-күннүктээн сүөһү иигин-сааҕын кытта кыһыл илиитинэн бодьуустаһыан баҕарыай? Мин Павел Николаевич Грудинин хаһаайыстыбатыгар сылдьан турабын. Онно бииртэн сүрдээҕим сөхпүтүм. Киниэхэ биир ыанньыксыт аныгы технологиялар көмөлөрүнэн сменаҕа 200 ынаҕы ыыр эбит этэ. Итинник аныгылыы хотоннору тутар буоллар, ыччат сүөһү үлэтигэр сыстыа дии саныыбын. 200 ынаҕы ыыр киһи хамнаһа да ботуччу буолара өйдөнөр. Москва тула өттө барыта пиэрмэ. Дьокуускай тула пиэрмэлэри тутар тоҕо кыаллыбатый? Ороскуоттарын холкутук толуйуо, сабыныа этилэр дии саныыбын. Билигин Дьокуускай үүтүн собуота кыамтатын 20-30 % эрэ туһанар. Онон эбии төһө баҕарар элбэх үүтү астыыр кыахтаах. Дьэ, оччоҕо оскуолаларга, уһуйааннарга мэлдьи сибиэһэй эт-үүт баар буолуо этэ.

– Ардыгар социальнай ситимнэргэ Ил Түмэн дьокутааттарын үөҕэн аҕыс айдааны таһаараллар. Итиннэ эн хайдах сыһыаннаһаҕын?

– Кырдьык, ардыгар адьас «сиэри» гынааччылар. Сороҕор дьон үөҕэрэ да сөптөөх курдук буолан тахсар. Холобур, урукку Ил Түмэн боротокуолларын ылан көрбүтүм, үөрэппитим. Приватизацияҕа, кэтэх бас билиигэ көһөрүүгэ сыһыаннаахтары. Онно өрөспүүбүлүкэ бырамыысыланнаһын үгүс бөдөҥ хампаанньалара норуот дьокутааттарын куоластааһынынан кэтэх бас билиигэ барбыттара көстөр. Ону норуот билбэт буолбатах. Бэркэ билэр. Дьэ, ол иһин ити айдаан тахсар. Өскөтүн сир баайын хостуур сүрүн хампаанньалар судаарыстыба бас билиитигэр хаалбыттара буоллар, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ билиҥҥи курдук 200-чэкэ млрд. солк. буолуо суоҕа этэ. Кыччаабыта 300-400 млрд солк. тэҥнэһиэхтээҕэ. Оччоҕо билигин биһиги хомуньуустар эһиилги бүддьүөккэ кэтэх ыаллар үүттэрин туталларыгар эбии 2 млрд. солк. туруорсарбытын тааҕы-таах көрүөхтэрэ этэ. Ол эрэ буолуо дуо? Киилэтин 100 солк. тутар кыах баар буолуохтааҕа. Оччотугар тыа сирин маҕаһыыныгар иэс тэтэрээтэ сүтүө этэ.

– Түмүктүүр ыйытыым. Билигин сокуону оҥоруу өттүгэр туох үлэ-хамнас бара турарый? Ордук суолталаахтары билиһиннэриэҥ дуо?

– Дьиҥинэн, көннөрүү өттүгэр үлэ элбэх. Ону таһынан, тус бэйэм көҕүлээбит икки сокуонум барыла билиҥҥитэ бастакы ааҕыыны ааһан баран, «буксуйан» хааллылар. Биирэ – потребкэпэрээссийэ туһунан. Иккиһэ – сылгыһыкка сыһыаннаах. Ол курдук, киин улуустарга хас 90 сылгы уонна хоту улуустарга хас 70 сылгы аайы 1 сылгыһыкка өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн хамнас алын төлөбүрүн мэктиэлиир сокуон барылын оҥорбутум. Онтубун билиҥҥитэ аһарда иликтэр. Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ сылгы ахсаана 200 тыһ. чугаһаата. Өскөтүн сокуону аһардыбыттара, олоххо киллэрбиттэрэ буоллар, тыа сиригэр 2036 бигэ хамнастаах үлэ миэстэтэ тахсыахтааҕа хаалла. Холобур, табаһыкка хамнас төлөнөр дии. Ол курдук, сылгыһыт эмиэ хамнастаах буолуохтаах. Тоҕо кини оннук бырааба суох буолуохтааҕый? Күн бүгүн кистэлэҥ буолбатах. Сылгы нэһилиэккэ киирдэ. Инньэ гынан сайынын нэһилиэк аттынааҕы мэччирэҥнэри бүтэрэр. Өскөтүн сылгыһыт хамнастааҕа, сарсыҥҥы күнүгэр эрэллээҕэ буоллар, сылгыларын ыраах үрэххэ таһааран көрүө этэ. Аны туран, сылгы ахсаана өссө элбииригэр, сылгы этэ-аһа дэлэйэригэр улаханнык көмөлөһүөхтээҕэ. Чэ, кылгастык итинник.

– Петр Револьдович, сэргэх кэпсээнин иһин махтанабын. Быыбардааччыларын интэриэһин көмүскүүр үлэҥ өссө таһаарыылаах, далааһыннаах буоларыгар баҕарабын.