Бүддьүөтү эрдэ ылыныы туһата туохханый?

 — Юрий Михайлович, быйылгы 2020 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ урукку сыллардааҕылартан арыый уратытык ылылынна. Ол туһунан ааҕыччыларга билиһиннэр эрэ.

— Регионнар уруккуттан туруорсубут туруорсуубут олоххо киирэн эрэрин бэлиэтиибин. Ол курдук, дойду Президенэ Владимир Путин бырабыыталыстыбаҕа субъектарга анаммыт үп-харчы бастакы кварталга кэлэрин курдук сыал-сорук туруорбута. Ити инниттэн үп тыырыллыытын сөбүлэҥнэрин федеральнай киини кытта түһэрсии сыл түмүктэниэн иннинэ буолуохтаах.  

Урукку өттүгэр регионнар бүддьүөт­тэрэ ахсынньы 20 күнүн диэки ылыллара. Оттон быйыл ити болдьох икки нэдиэлэ эрдэлээтэ. Биллэн турар, саҥа сүүрээн саҥа сүүрээн курдук, уустуктары көрүстүбүт. Ол курдук, бүддьүөппүтүн урукку болдьоҕунан таҥмыппыт. Онтон түргэн баҕайытык пленарнай мунньахха сокуоммутун ылынан кэбистэхпит дии. Дьокутааттар «туох ааттаах ыксалай, тиэтэлэй» диэн бэйэлэрэ да соһуйбуттара. Сөбүлэҥи түһэрсии саамай наадалаах. Ол иһин парламент бырабыыталыстыбаны кытта биир сүбэнэн үлэлээммит, бүддьүөппүтүн ахсынньы саҥатыгар эрдэ ылынныбыт. Бүддьүөтү эрдэ ылыныы туһата итиннэ сытар.

Бырабыыталыстыба ылыллыбыт бэлэм бүддьүөтү илиилэригэр тута сылдьаннар, сөбүлэҥнэри түһэрсиигэ үлэлииллэригэр ыйы эрэ кыайбат бириэмэлэнэллэр. Маны таһынан өрөспүүбүлүкэ муниципалитеттары кытта сөбүлэҥ түһэрсэригэр эмиэ усулуобуйаланаллар.

Онон манна уларыйыахпытын наада. Дойду үгүс региона итиннэ эрдэ көспүттэрэ. Холобурга аҕаллахха, Бурятия өрөспүүбүлүкэтэ итинник процедураҕа эрдэ көспүт эбит.

Тустаах сокуоҥҥа уларытыылары бэлэмниибит

 — Оччоҕо бүддьүөт туһунан сокуоҥҥа уларыйыы киирэрэ наада буолуо дии.

— Оннук. Кэлэр пленарнай мунньахха тустаах сокуоҥҥа уларытыылары киллэрээри, бүддьүөт таҥыытын уонна ылыллыытын болдьохторун сааһылаан, бэлэмнии сылдьабыт. Ол курдук, бырабыыталыстыба уонна парламент бүддьүөтү таҥыыга тэҥҥэ, бииргэ үлэлиэхтээхпит уонна ити үлэ эрдэ саҕаланыахтаах. Дьокутааттар нулевой ааҕыыга хайдах кыттыыны ылалларыгар механизмы толкуйдуу сылдьабыт. Тустаах боппуруоска кэпсэтиилэр, санаа атастаһыыта буола турар.

Сокуон барыла ылылыннаҕына, кэлэр 2021 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ саҥа уларыйыыларынан таҥыллыаҕа уонна ылыллыаҕа. Тустаах докумуону бэлэмнээһин сайыҥҥы сынньалаҥмытыгар түбэһэр. Ол эрээри боппуруос наадатын өйдөөн, сынньалаҥмытын сиэртибэлиибит. Үлэбит буоллаҕа. Бүддьүөтү бэлэмнээһиҥҥэ атырдьах ыйыгар үлэ күүскэ барыаҕа.

Кыаллыбатах боппуруостар бааллар эрээри

 — Юрий Михайлович, ааспыт сайын дьокутааттар муниципальнай тэриллиилэргэ үөрэхтээһин уонна доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэрин бэрээдэктээһиҥҥэ үлэлээбиккит…

— Ааспыт сайын дьокутааттар үөрэхтээһин уонна доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэрин бэрээдэктээһиҥҥэ оробуочай бөлөххө киирсэммит, муниципалитеттары уонна бырабыыталыстыбаны кытта бииргэ үлэлээбиппит. Билигин өрөспүүбүлүкэбитигэр тустаах хайысханан үлэ салгыы былааннаахтык бара турар.

Биллэрин курдук, ити боппуруоһунан бырабыыталыстыба ыытар бастакы мунньахтарыгар дьокутааттары кытыннарбатахтара. Кэлин уопсай тыл булуллан, биир сүбэнэн үлэ барбыта. Кыаллыбатах боппуруостар баалларынан бааллар эрээри, үгүс өттө учуоттанна дии саныыбын. Норуот итэҕэллээхтэрэ итиннэ санааларын эппиттэрэ-тыыммыттара, туруорсубуттара.

Неби, гааһы хостуур хампаанньалары кытта үлэлээн

 — Бу 2020 сылга аан бастаан бүддьүөппүт нефтэн киирэр дохуота алмаастан киирэр дохуоту сабырыйыахтаах. Итиннэ тугу этиэҥ этэй?

— Бу боппуруоска ыраах соҕустан саҕалаатахха, өйдүүргүт буолуо, өрөспүүбүлүкэбитигэр Вячеслав Штыров Президенниирин саҕана «2020 сылга диэри оҥорон таһаарар күүстэри, транспоры уонна энергетиканы аттарыы схемата» диэн өрөспүүбүлүкэ стратегическай сайдыытын бырагыраамата ылыллан турар. Ити докумуоҥҥа бырамыысыланнас ханнык салаата ханна сайдыахтааҕа, ханна туох тутуллуохтааҕа — барыта ыйылла сылдьара. Оччолорго Российскай Федерацияҕа ылыллыбыт тустаах бырагыраама туһунан  уураах дьэ, олоххо киирэн, бастакы түмүктэр кэлэн эрэллэрин бэлиэтиибин. Ол курдук, Сахабыт сиригэр тимир суол кэллэ. Стратегическай бырагыраамаҕа гаас, нефть салааларыгар биһиги биир бөдөҥ хампаанньаттан эрэ тутулуга суох буолуохтаахпыт, элбэх хампаанньалары кытта үлэлиэхтээхпит туһунан сурулла сылдьар.

Тустаах бырагыраама үлэлээн, билигин «АЛРОСА» хампаанньа ыарахаттары көрсүбүт кэмигэр, онтон сүтэрбит үппүтүн-харчыбытын атын нефть, гаас хампаанньаларыттан 100% да буолбатар оһорунар, ылар кыахтаахпыт. Урукку өттүгэр өрөспүүбүлүкэбит бүддьүөтүн дохуотун 40%  алмаастан киирэр үп ылара. Билигин ырыынак, доллар сыаната хамсааһынынан «АЛРОСА» үчүгэйэ суох балаһыанньаҕа олорор. 2019 сылга атыытын 30% курдук сүтэрэн олорор. Онон өрөспүүбүлүкэбит барыыстан киирэр нолуокка 7 млрд солк. курдук үбү-харчыны сүтэрдибит. Үүммүт 2020 сылга былырыыҥҥытааҕар дивидеҥҥэ 10-тан тахса млрд солкуобайынан аҕыйах үбү көрөн олоробут. Биһиги иннибитигэр кэлэр бүддьүөтү көннөрүүлэргэ эбии дохуоту хантан булабыт диэн улахан боппуруос турар.

Ырыынак арыый уларыйыа, «АЛРОСА» дивиденин эбиэ диэн эрэллээхпит. Маны таһынан неби уонна гааһы хостуур хампаанньалары кытта улахан үлэ ыытыллыаҕа. Итинник тирээн турар улахан кыһалҕа быһаарыллыахтаах.

«2020 сылга диэри оҥорон таһаарар күүстэри, транспоры уонна энергетиканы аттарыы схемата» диэн өрөспүүбүлүкэ стратегическай сайдыытын бырагыраама көдьүүһүн дьэ билэн-көрөн эрэбит. Тустаах докумуон умнулла сылдьыбыта. Тустаах бырагыраама туолуутун ырытан көрүөхпүн баҕарабын. Интэриэһинэй буолуох этэ. Биир-икки сылынан олоруо суохтаахпыт. Ырааҕы көрүөхтээхпит. Ити 13-14 сыл аннараа өттүгэр оҥоһуллубут докумуон көдьүүһүн дьэ көрдөрөн эрэр. 

Биһиги иннибитигэр ороскуоппутун аччатар сорук син-биир турар. Кистэл буолбатах, өрөспүүбүлүкэбитигэр көдьүүһэ суох ороскуоттар бааллар. Бастакы суолталаах, инники күөҥҥэ тутуллар боппуруостары (приоритет) туруорар кэм кэллэ. Хас биирдии көрүллэр солкуобай, кэппиэйкэ көдьүүстээхтик туттулларыгар, ороскуоттанарыгар үлэ барыахтаах.

Ыарахаттардаах

 — Юрий Михайлович, сырьеттан тутулуга суох хаһан бүддьүөттэниэхпитий?

— Мин саныахпар, чугас сылларга уопсай үп-харчы ситимэ уларыйбатаҕына, ити, биллэн турар, ыарахаттардаах. Билиҥҥи үп систиэмэтинэн дотация ыларбыт саамай сөптөөх. 2020 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр 5 млрд солк. элбэх дотацияны ыллыбыт. Дьиҥэ, модельнай бүддьүөт диэнинэн биһиги дотациябытын быһа сатаабыттара ыраатта. Тустаах боппуруоска өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата сөптөөх үлэни ыытарын бэлиэтиибин. 

Сокуон кырата 10 сыл үлэлиэхтээх 

 — 2020 сылга өрөспүүбүлүкэбит, Уһук Илиҥҥи регион экономиката ыарахаттары көрсүөхтээҕэ. Үс сыл аннараа өттүгэр Уһук Илиҥҥи регион электроэнергияҕа тарифтарын тэҥнээһин туһунан сокуон ылыллыбыта. 2019 сылга бу докумуон үлэлиир болдьоҕо бүппүтэ. Электроэнергия сыаната өрө көтөн тахсыахтааҕа. Маны тэҥэ табаарга уонна өҥөлөргө сыана 70% тиийэ үөрдүөхтээҕэ…

— Оннук. Тустаах боппуруос өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр ыйа­ныах­тааҕа. Биһиги итини хайдах даҕаны гынан уйунар кыахпыт суох. Хомойуох иһин, докумуон үлэлиир болдьоҕун биир сылга эрэ уһаттылар. Тустаах сокуон кырата 10 сылга үлэлиэхтээх. Экономикабытын былаанныырбытыгар да үчүгэй буолуох этэ. Бу боппуруоска өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата үлэни ыытар.   

— Доллар курса үрдээн, бүд­дьүөппүтүн быыһыа суоҕа дуо?

— Нефть сыаната түһэ турар. Оттон доллар курса хамсаабат. Дьиҥэ, нефть сыаната доллары кытта ыкса ситимнээх. Бу боппуруос политиканы кытта сибээстээх. Америка Кытайы кытта эргиэҥҥэ сэриитэ. Манна оракул буолар уустук. Мин саныахпар, чугас эргин доллар курсугар улахан хамсааһын тахсыа суоҕа. Итиннэ АХШ Президенин, биһиги быыбардарбыт оруолу оонньуохтара.

Тыа хаһаайыстыбатыгар тус санаалар

 — Юрий Михайлович, кэпсэтиибитигэр тыа хаһаайыстыбатын боппуруоһун тумнумуохха.

— Тыа хаһаайыстыбатыгар бүд­дьүөккэ үп-харчы көрүллүүтэ, улаханнык уларыйбакка турар. Ол курдук, 10 млрд солк. тыырыллыбытын курдук тыырыллар. Ол гынан баран ити үптэн тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанааччы дьоҥҥо тиийэрэ аҕыйаҕа, кырата бэлиэтэнэр. Ити аата бу салааҕа көрүллэр үп-харчы көдьүүстээхтик туттуллуутугар, ороскуоттанарыгар үлэ барыахтаах.  Элбэх туһата намыһах тэрилтэлэр баалларын билэбит.

Тустаах хайысхаҕа көрүллэр 10 млрд солк. тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанааччыларга тиийэрин ситиһиэхтээхпит.

Тыа сиригэр төрөөбүт-үөскээбит, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар үгүс киһини алтыһар буоламмын, манна тус  санаалаахпын. Ол санаабын бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлигэр Владимир Солодовка этэн турабын. Өрөспүүбүлүкэбитигэр алмаас, нефть уонна гааз производстволара үчүгэйдик үлэлииллэр. Хомойуох иһин, тыа хаһаайыстыбатын производство курдук көрбөппүт. Өрүү барыһа суохтук үлэлии олорор салаа курдук көрөбүт. Тыа хаһаайыстыбата диэн аһылык, ас-үөл. Тыйыс айылҕалаах буоламмыт биһиэхэ искусственнай аһылыгы оҥорор технологиялар киирэ иликтэр. Билигин атын регионнар үксүн искусственнай аһылыгынан аһаан олороллор.

Үгүс субъектары кытта тэҥнээтэххэ, экологиябыт эмиэ наһаа куһаҕана суох. Мээнэҕэ Саха сирин аан дойду сүрэҕэ, тыҥата диэн ааттыахтара дуо? Экологиябыт, уубут, аһылыкпыт ырааһын тутан олордохпутуна, манна дьон анаан-минээн харчы төлүү-төлүү Грузияҕа курдук айылҕаҕа сылдьа, уу иһэ, аһыы кэлиэхтэрэ.       

Аҥаардас мраморнай эттээх сахабыт ынаҕын этин-үүтүн ылан көрүөҕүҥ. Эбэҥкилэр төбүрүөннээн олорор Мирнэй оройуонун Сүлдьүкээригэр саха ынаҕын иитиини киллэрэн эрэбит. «Тоҕо биһиги саха сүөһүтүн көрүөхтээхпитий?» диэччилэр эмиэ бааллар. Дьиҥэ, олус инникилээх салаа. Бу боппуруоһунан Александр Артемьевтыын күүскэ үлэлэһэн эрэбин. Өссө 2002 сыллаахха президент Вячеслав Штыров «Саха төрүт сүөһүтүн араҥаччылыыр туһунан» Ыйааҕа тахсан турар. Ити докумуоҥҥа олоҕуран бырабыыталыстыба уураахтара тахсыбыттара. Олор чэрчилэринэн саха сүөһүтэ балачча элбээтэ. Ыйаах, уураахтар ылыллыбатахтара буоллар, элбэх үүтү-эти биэрбэт бээгэй сахабыт сүөһүтэ сүтэн-симэлийэн хаалыан сөп этэ.

Билигин өрөспүүбүлүкэбитигэр сөптөөх хамсааһыннар буолан эрэллэр. Саха сүөһүтэ, сылгыта, ньурбалар Мэгэдьэктэрин сылгыта сүтүө суохтаахтар, хаалыахтаахтар.

Мин саныахпар, саха ынаҕын, сылгытын этин сии, үүтүн иһэ сырыттахпытына, биһиги хайдах даҕаны гынан төрөөбүт тылбытын сүтэриэх суохтаахпыт. Тылы таһынан төрүт үгэспитин, аһылыкпытын илдьэ сылдьыахтаахпыт.

Онон тыа хаһаайыстыбата табаар производствотыгар чопчу көһүөхтээх. Бу салааны харчы, дохуот киллэринэр источник эрэ курдук көрүө суохтаахпыт. Бородууксуйабытын улаатыннарыахтаахпыт, элбэтиэхтээхпит. Сорох ыаллар үүттэрин, эттэрин туттара-туттаралар «Рама» маргарины, Бурятия этин сии олороллор. Ити уларыйыахтаах. Эт-хаан, өй-санаа өттүнэн бигэ туруктаах  ыччаты улаатыннарарбытыгар, олохтоох ас-үөл улахан суолталаах. Үөһэ этэн аһарбытым курдук, Саха сиригэр туристар аһыы, ыраас уу иһэ кэлиэх этилэр. Маны мүлчү тутумуохпутун наада. Ол иһин тыа хаһаайыстыбатын ас-үөл оҥорор производство курдук көрүөхтээхпит. Бу хайысханы тутуһан сөптөөхтүк үлэлээтэхпитинэ, көрүллэр үбү-харчыны көдьүүстээхтик туһаннахпытына, биэс-алта сылынан бэйэбит бородууксуйабытынан хааччыныах этибит. Манна сөптөөхтүк толкуйдааммыт, ырытаммыт, тыа хаһаайыстыбатын туһунан сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэммит, 2021 сылтан сөпкө хамсанарбыт буоллар, кэскиллээх дьыаланы оҥоруо этибит. Кэнэҕэски ыччаппыт сүөһүбүтүн, сылгыбытын хаалларбыппытыгар уонна сатаан астыыр-таҥастыыр буолбуккут диэн махтаныах этилэр. Дьэ оччоҕо Саха сирэ үүнүөҕэ-сайдыаҕа.

Аҥардас үп-харчы дьыаланы быһаар­бат. Билигин тыа хаһаайысты­батыгар 20 млрд солк. көрүөххэ диэн этэллэр. Үбү-харчыны көдьүүстээхтик туттубатахпытына, 30 млрд солк. да тыырдахпытына, туох да туһаны ылыахпыт, түмүгү ситиһиэхпит суоҕа. «Кумахха ууну куппут курдук» диэн маннык быһыыны этэн эрдэхтэрэ. Бары сүбэбитин холбоон, хойох хостоспокко, тыабыт хаһаайыстыбатын сайыннарыыга сөптөөх, үчүгэй механизм толкуйданыан наада. Күүстээх оробуочай хамыыһыйа тэриллэн үлэлиирэ сөптөөх. 

Тыа сиригэр дьону олохсутуохпутун баҕарар буоллахпытына, тыа хаһаайыстыбатын производство курдук көрөммүт, тутаммыт сайыннарыахтаахпыт. Биллэн турар, итиннэ фабрикалары, собуоттары кыайан тупаппыт.

Тымныы — баайбыт

 — Тымныыбыт экономикабытын сайыннарыыга туһалыа дуо?

— Тымныыбытын дьэ туһанан эрэбит. «Покорители холода» диэн экстрим-тур бырайыага толкуйданан, Саудовскай Аравияттан тиийэ туристар Саха сиригэр кэлэ сырыттылар. Ити бырайыагы бэйэбит аспытынан-үөлбүтүнэн өссө күүһүрдэн биэриэхпитин сөптөөх.

Тымныыбыт технологияларга туһаныллыбакка сылдьар. Холобура, тымныыттан итиини оҥоруохпутун сөп. Ирбэт тоҥу туһанан, Бүлүү ГЭС-ин платината турар. Итинник бөдөҥ бырайыактар наадалар. Ирбэт тоҥу учуоттаабат буолуу холобура элбэх. Тустаах наука чинчийиилэрин, үөрэтиилэрин учуоттаабаппыт. Итинтэн үгүс саахал тахсар. Кандидатскай диссертациям ирбэт тоҥу кытта сибээстээҕэ. Онон бу тиэмэ, боппуруос миэхэ чугас.

Дьокуускай куорат дьиэлэрэ тоҕо хамсыылларый? Сирдэрбит тоҕо хайыта баралларый? Ити барыта ирбэт тоҥу кытта сибээстээх.

Саха сирбит уратытын, тыйыс тымныытын сөптөөхтүк туһаныахтаахпыт.     

— Юрий Михайлович, сиһилии кэпсээниҥ иһин махтанабын.

Людмила НОГОВИЦЫНА