Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -14 oC

Сүрүн сонуннар

Бүгүҥҥү сонуннар

Бэлиитикэ

Тутуу туһунан сытыы сэһэргэһии

Кулун тутар 19 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аартыкатыгар социальнай эбийиэктэри уонна чааһынай дьиэлэри тутуу боппуруостара» төгүрүк остуол буолан ааста.
21.03.24 18:51

Экэниэмикэ

Пилота суох пуойастар

Ааспыт нэдиэлэҕэ Судаарыстыбаннай Дуумаҕа «Арассыыйа тимир суоллара» АУо генеральнай дириэктэрэ, бырабылыанньа бэрэссэдээтэлэ Олег Белозеров хампаанньа үлэтин түмүгүн, инники былааннарын билиһиннэрдэ уонна дьокутааттар, фракциялар ыйытыктарыгар…
24.03.24 10:24

Уопсастыба

Терактан эмсэҕэлээбит дьону өйүүргэ сокуон барылын киллэрдилэр

Судаарыстыбаннай Дуумаҕа терактан эмсэҕэлээбит Арассыыйа олохтоохторун өйүүр туһунан сокуон барылын киллэрдилэр. Бу докумуону Судаарыстыбаннай Дуума бүддьүөккэ уонна нолуокка сис кэмитиэтин чилиэнэ Оксана Дмитриева көҕүлээтэ. Ол туһунан «Парламентская газета»…
27.03.24 09:39

Култуура

Дьааҥылар артыыстары тыыннаах тойугунан көрүстүлэр

"Артыыстар иhэллэр үhү",- диэн үтүө сурах дьааҥыларга өссө тохсунньу ыйга иhиллибитэ. Онон өр күүппүт артыыстарын көрсөөрү олохтоохтор кэлэр - барар күннэрин эрдэттэн аттаран, астарын-таҥастарын бэлэмнээбиттэрэ ыраатта. Болдьохтоох күн үүммүтүгэр күндү…
07.03.24 11:40

Түһүлгэ

Сааскы саарбах кэмҥэ

Аламай маҥан күн абыралын, үтүөкэн үрүҥ күн үтүөтүн билэргэ үүммүт күнү үөрэ - көтө, сүргэ көтөҕүллэ көрсөр дьоллоох түгэн, саҕаламмыт саҥа күнү айхаллыыр астык түгэн тосхойдо. Кубулҕаттаах кулун тутар ыйбыт кубулуҥ - дьибилиҥ буолар, күлэн иһэн дьэбин…
27.03.24 09:44

Тыа сирэ

Андрей Находкин: Дьон күннээҕи кыһалҕаны эрэ буолбакка, тыа сирин сайдыытыгар кэскиллээх этиилэри туруоруста

Ил Түмэн сиргэ сыһыаннаһыыга, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин бу күннэргэ бэйэтин уоукургар - Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар үлэлиир. Кини улуус баһылыга Дмитрий Тихоновы кытта улуус нэһилиэктэринэн сылдьан…
03.02.24 09:00

Дойдуга бэриниилээх буолуу сыла

Эһиил Пионерия төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиэхпит

Бүгүн, алтынньы 1 күнүгэр, Москуба куоракка «Кыайыы» түмэлигэр Норуоттар икки ардыларынааҕы «СПО-ФДО» оҕолор уопсастыбаннай түмсүүлэрин сойууһун ассамблеята ыытылла турар. Арассыыйа эригийиэннэриттэн уонна СНГ дойдуларыттан кэлбит делегаттар сайдар саҕахтары…
01.10.21 23:59

Устуоруйа

Устуоруйа

Стамбулга мунан хаалбыппар Таҥара көмөлөспүтэ

2000 сылларга дуоллар 24-25 солк. этэ, онон Сочига барардааҕар Турцияҕа сынньаммыт быдан чэпчэки буолара. Сылаас, ыраас муораҕа күөлэһийэ сөтүөлээн, үгүс-үтүмэн аквапаркаҕа хатааһылаан, бассейнҥа сөрүүкээн, рестораҥҥа төһөнү кыайаргынан ас арааһын амсайан,…
31.08.23 20:56

Бу муус устар 27 күнүгэр Саха сиригэр Өрөспүүбүлүкэбит Күнүн бэлиэтиэхпит. Бу бырааһынньык  Саха сирин хас биирдии олохтооҕор сыһыаннаах. Онон үөрүүлээх, долгутуулаах күн.

Бу муус устар 27 күнүгэр Саха сиригэр Өрөспүүбүлүкэбит Күнүн бэлиэтиэхпит. Бу бырааһынньык  Саха сирин хас биирдии олохтооҕор сыһыаннаах. Онон үөрүүлээх, долгутуулаах күн.

Түгэнинэн туһанан,  РФ Госдуматын дьокутаата, “Сиэрдээх Арассыыйа” баартыйа фракциятын салайааччытын солбуйааччы, Госдумаҕа доруобуйа харыстабылын кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Федот Тумусовтыын кэпсэттибит.

— Федот Семенович, үтүө күнүнэн! Кэлиҥҥи  кэмҥэ парламентаризмы бөҕөр­гөтүүгэ туох үлэ ыытылынна?  

— Парламент диэн норуот бэйэтэ талбыт сокуону оҥорор былааһа. Арассыыйаҕа парламентаризмы сайыннарыыга кэнники сылларга элбэх үлэ барда. Социологическай чинчийиилэр көрдөрүүлэринэн, парламеҥҥа ытыктабыл улаатан иһэр. Ол эрээри билигин дойду үрдүнэн былааска баар дьону сөбүлээбэт буолааһын күүстээх хамсааһыҥҥа кубулуйан иһэр. 
Чопчу үлэ-хамнас, чопчу быһаарыы, сокуон туһугар кириитикэ баара өйдөнөр уонна баар буолуохтаах. Парламент ону истэн, салгыы үлэтигэр учуоттуохтаах, көннөрүнүөхтээх. Оттон саба быраҕан "парламент дьиэтин ыарыһахтарга биэриҥ" эҥин диэн этиилэр сүрүн сыаллара — өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһын  утары үлэ биир  бө­рүкүтэ суох көстүүтэ. 

— Парламентаризм инники сайдыытын, саҕахтарын  хайдах көрөҕүн?

— Парламент ис хоһоонугар мөлтөх өрүттэр, биллэн турар, бааллар. Ол эрээри, эппиккэ дылы, киһи аймах мантан ордугу айа илик. Олох хаамыытынан, кэм-кэрдии ирдэбиллэригэр сөп түбэһиннэрэн уларыйыылар барыахтаахтар. Мин урут Ил Түмэҥҥэ дьокутаатынан үстэ талыллан үлэлии сылдьыбытым. Соторутааҕыта пленарнай мунньахха сылдьыбытым. Биир улахан итэҕэһи бэлиэтиэм этэ. Боппуруостары дьүүллэһиигэ тыл этиитэ олус аҕыйах. Дьүүллэһии барбат да диэххэ сөп.  "По проекту" дии-дии куоластаан иһэллэр этэ. Норуоттан талыллыбыт дьокутаат хайаан да быыбардааччыларын санаатын этэн-тыынан араҕыахтаах. Ол эбэтэр, парламент диэн мөккүөр уйата, тигээйи уйатын тоҕо тардан кэбиспит курдук буолуохтаах. Ити айылҕатыгар, ис туругар баар. Ол хайаан да тутуһуллуохтаах. Парламент  "куоластыыр массыына" буолбатах. Бу быраабыла РФ Госдуматыгар тутуһуллар. Биһиги парламеммыт маны тутустаҕына, сайдыа,  үтүө холобурга сылдьар буолуох этэ. Аатыгар да баар дии,  Судаарыстыбаннай Мунньах диэн.

— Арассыыйа Конституциятыгар сүрүн уларытыыларга туох санаалааххын?  Арассыыйаны бөҕөргөтөргө туһуланар дуо?

— Сүрүн мөккүөр биир боппуруос тула барар. "Нууллааһын", ол эбэтэр үлэлии олорор салайааччыга кэлэр быыбарга кыттарыгар быраабы биэрии туһунан. Мин санаабар, бу ыстатыйа Арассыыйа былааһын бөҕөргөтүүгэ туһуламмыт. Үс өрүттээх.
Бастакытынан, дойду ис өттүгэр туһуламмыт. Хаһан, ханна баҕарар сарсын бүтэн барар киһини истии, сорудахтарын толоруу мөлтүүр. Бу көстүүнү нууччалыы "синдром хромой утки" диэн ааттыыллар. Устуоруйа көрдөрөрүнэн, былаас уларыйдаҕына, экэниэмикэҕэ эмиэ уларыйыылар бараллар. Бас билиини былдьаһыы сытыырхайыан сөп. Сүүс сыллааҕыта ол гражданскай сэриигэ тиэрдибитэ. Ааспыт үйэ 90-с сылларыгар бөрөстүүпүнэс, өлөрсүү үксүү сылдьыбыта. Былаас бигэ туруктаах, күүстээх буоллаҕына, ити барыта күөдьүйбэт.
Иккиһинэн, өссө ордук улахан суолталааҕа — дойду тас  өттүгэр туһуламмыт хамсаныы буолар. Бары билэн олорорбут курдук, арҕаа дойдулар Арассыыйаны сөһүргэстэтэр туһугар олус күүстээх үлэни ыыталлар. Өскөтүн, былаас тутула мөлтөөтөҕүнэ, кинилэр сыалларын- соруктарын ситиһэллэригэр тоҕоостоох буолуон сөп. Салайааччы бигэтик олорор буоллаҕына эрэ, кинилэр кэпсэтиигэ барарга күһэллиэхтэрин сөп.
Үсүһүнэн, бу бобууттан туораан көҥүлү биэрии. Ол көҥүлүнэн тустаах киһи хайдах туһанара — ол бэйэтин дьыалата. 
Сөбүлүүр эбэтэр сөбүлээбэт да буоллахпытына, Арассыыйа  таһымыгар тустаах кэмигэр былаас хайа хайысханан уларыйара — бу улахан суолталаах тыын боппуруос. Мин санаабар, биир эрэ киһиттэн тутулуктаах буолбакка, бүтүн былаас кэлим ситимэ оҥоһуллан хаалара буоллар бэрт этэ. Ол гынан баран, онно тиийэргэ экэниэмикэ сайдыахтаах уонна хас биирдии киһи таһыма үрдүүрэ ирдэнэр.

тумусов фото2 копия копия

— Демократияҕа олоробут диибит. Билигин ити демократия дьиҥнээх өйдөбүлүгэр сөп түбэһэр дуо?  

—  Дьиҥэр, бу боппуруоһу, кыһалҕаны быһаарарга туттуллар биир ньыма буолар. Бу ньыма үчүгэй да, мөкү да өрүт­тэрдээх.  Биирдиилээн киһи тыҥаан турар кыһалҕаны быһаарарыгар бэйэтин билиитинэн, санаатынан салайтаран, толкуйдаан баран быһаарыы ылынар. Оттон элбэх киһи биир быһаарыныыга кэлэригэр элбэхтик сүбэлэһэр, санаа атастаһар, кэпсэтэр, биирдиилээн  дьон араас этиилэри киллэрэллэр. Дьэ, ол кэннэ, холобура, куоластаан быһаарыы ылынар.
Ханнык баҕарар демократия ис тутуллаах. Ол эбэтэр бастаан бу ньыма хайдах туттуллуохтааҕын туһунан регламент ылыныллар. Демократическай хамсааһын хас биирдии хардыыта, кэмэ, кээмэйэ онно ыйыллар.

— Дьокутааттар чахчы норуот интэ­риэһин көмүскүүллэр дуо? 

— Норуот бэрэстэбиитэллэрин Сэбиэскэй кэм саҕаттан тугу эрэ аҕалан биэрээччи, тугу эрэ тутааччы курдук өйдөбүлү дьон өйүгэр-санаатыгар укпуттар. Ол билигин да дириҥник иҥэ сылдьар. Хайдах уонна тоҕо оннук оҥорбуттара эмиэ биллэр. Ол туспа кэпсээн буолар. Дьокутаат диэн өйдөбүл дириҥ ис хоһооно туохханый?
Дьиҥ­нээх былаас норуокка баар. Ол гынан баран, норуот биэс сылга биирдэ бэйэтин иһиттэн бэрэстэбиитэл талан сокуону оҥорор былааска ыытар. Куоластаан быһаарынар. Дьокутаат талыллан  парламеҥҥа кэлэн баран, бастатан туран, быыбардааччыларын кыһалҕаларын этиэхтээх-тыыныахтаах, туруорсуохтаах. Ситэриилээх былааһы, атын дьону кытары бииргэ үлэлээн,  кыһалҕаны быһаарарга суолу тобулуохтаах. Тобуллубут суол докумуоҥҥа киирэрин ситиһиэхтээх. Ол эбэтэр, сокуоҥҥа, уураахха, ыйаахха, муҥ саатар, боротокуолга. Ити кэнниттэн  кини үлэтэ (функцията бүтэр). Ситэриилээх былаас ыйыллыбыт кыһалҕаны быһаарарга этиллибит үлэни, суолу олоххо киллэрэрин хонтуруоллаһыахтаах.
Онон дьокутаат көдьүүһэ этэригэр-тыынарыгар, туруорсарыгар, ситиһэригэр сытар.

— Бүлүү бөлөх улуустарын экологиятын тупсарыыга туох санаалааххын?  Ыраас уунан хааччыйыы барыахтаах этэ...

— Бастакытынан, мин бэйэм Бүлүү Эбэ Хотун биэрэгэр төрөөбүтүм, үөскээбитим, киһи-хара буолбутум. ГЭС-тын тутуутун, алмаас хостооһунун саҕалаан өрүспүтүн, айылҕабытын эмсэҕэлэтэр кэмнэригэр Бүлүү өрүс үрдүгэр мин оҕо сааһым ааспыта. Бүлүү эбэм ыллыыр кумахтаах арыыларыгар элбэхтик сөтүөлээбитим, сыл аайы сыа балыкка муҥхалааччыбын, табылыннаҕына кээчэрэҕэ, билгэ илимнээччибин. Бүлүү Эбэ барахсан, киртийбититтэн олус хомойор, хоргутар. Ол эрээри, айылҕатын быһыытынан өрүү бэйэтин ыраастанар, дьонун-сэргэтин көрөн-истэн араҥаччылыыр. Көрдөххө аа-дьуо устар курдук эрээри, сүүрүгэ дохсун. Манан улуу айылҕабыт күүһэ-уоҕа көстөр! Аан Айылҕа күүһүгэр саха киһитэ былыр-былыргыттан итэҕэйэр уонна сүгүрүйэр. Бырамыысыланнас дьоно сыыһа хамсаныыларыттан айылҕабыт,  өрүстэрбит, күөллэрбит сүһүрэн эмсэҕэлииллэрэ олус хомолтолоох. Итинник нүдьү-балай сыһыаннаһыы адьас тахсыа суохтаах бу сайдыылаах диир олохпутугар.  Бүлүү сүнньүгэр олорор нэһилиэнньэни ыраас уунан хааччыйыы бытааннык да буоллар быһаарылла турар.  

— Бу күннэргэ Амма өрүс чугаһыгар маһы кэрдии тула кэпсэтии бара турар. Норуот айманна. Маһы кэртэриэн баҕарбат. Итиннэ тугу этиэҥ этэй?

— Сир баайын туһаҕа  таһаарыыга тулалыыр эйгэ адьас эмсэҕэлиэ суохтаах. Бу сокуонунан көмүскэллээх, мэктиэлээх буолуохтаах.  Бу боппуруоска РФ бырабыыталыстыбатыгар  депутат ирдэбилин түһэрээри бэлэмнии сылдьабын.

— Өрөспүүбүлүкэ күнүн сүрүн оруола, суолтата туохханый?

— Өрөспүүбүлүкэ күнэ  Саха сирин олохтоохторугар уонна бүтүн Арассыыйа Федерациятыгар сүҥкэн улахан суолталаах. Тоҕо диэтэххэ, бастакытынан, 1922 сыллаахха сахаларга автономнай өрөспүүбүлүкэ статуһун биэрэр туһунан уураах тахсыбыта. Бу статуһу бэлэх курдук тута утары уумматахтара. Бу улахан атааннаах-мөҥүөннээх, хаан тохтуулаах охсуһуулар кэннилэриттэн ситиһиллибит кыайыы. Иккиһинэн, 1992 сыллаахха, оруобуна 70 сыл буолан баран, бу күн Саха  Өрөспүүбүлүкэтин саҥа Конституцията үлэҕэ киирбитэ. Онно Саха сирэ Арассыыйа  Федерациятыгар тэҥ бырааптаах субъега буолар диэн чопчу суруллубута. Мин оччотооҕуга Конституцияны ылыммыт XXII ыҥырыылаах Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин народнай дьокутаата буоларбынан киэн туттабын. Ол кэмнэртэн саҕалаан мин араас таһымҥа өрүү биир өйдөбүлү этэбин: "Арассыыйа, Саха сирэ барыта ыалтан саҕаланар" диэн.
Билигин быстах кэмҥэ улахан сэрэхтээх дьаҥынан сибээстээн киһи аймах олус уустук балаһыанньаҕа олорор. Арассыыйа салалтата кэмигэр сөптөөхтүк дьаһанан, үп-харчы өттүнэн үтүмэн соҕус хаһаастаах. Мин төһө кыаҕым тиийэринэн, бу уустук кэмҥэ хас биирдии ыалга ол үптэн бэрсиэххэ диэн туруорсабын. Оттон хас биирдии ыал тулуйан, туруулаһан бу уустук кэмнэри этэҥҥэ аһарыа диэн эрэнэбин. Күндү Сахам дьоно, барыгытын Өрөспүүбүлүкэбит  күнүнэн ис сүрэхпиттэн итиитик-истиҥник  эҕэрдэлиибин!

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением