— Матвей Иванович, скандинавскай хаамыыга эйиэхэ хайдах быһыылаахтык интэриэс үөскээбитэй?

— 2001 сыллаахха Москваҕа Россиятааҕы физическэй култуура академиятыгар үөрэнэ сырыттахпына, биир коллегам скандиновскай хаамыы туһунан диплом суруйбута. Оччолорго ити хаамыы син тэнийэн эрэрэ. Онно көрөн, Сахабыт сиригэр барсыан сөп эбит диэн санаа үөскээбитэ.

Дойдубар кэлэн баран, Дьокуускай куорат сынньалаҥ пааркатыгар бэйэм хааман, боруобалаан көрбүтүм. Хаамыыга киһи илиилэрэ, көхсүтэ, барыта кыттыһар. Хайыһар курдук. 40-50 мүнүүтэ хаампытын кэнниттэн иккис тыын, күүс-күдэх киирбитэ. Оттон мээнэ хаамыыга итинник буолбат. Ордук ити миэхэ скандинавскай хаамыыга интэриэһи үөскэппитэ.

— Боруобалыы сылдьан, дьоҥҥо-сэр­гэҕэ тэнитэр санаа киир­дэҕэ…

— Оннук. Скандинавскай хаамыы дьиҥ чахчы киһиэхэ туһалыырын билби­тим. Сыыйа-баайа дьоҥҥо тарҕатарга быһаа­рыммытым. Хас да киһиэхэ хаамтаран көрбүтүм. Улуустарынан, нэһилиэктэринэн сылдьаммын хаамыы туһу­нан кэпсиирим, маастар-кылаастары көрдөрөрүм. Онтон олох да бум буолан хаалбыта.

— Техникатын хайдах баһылаабык­кыный, хаалык хаамарга төһө туһалыырый?

— Техниката хайыһар киэнин курдук. Онон оҕо эрдэхпиттэн ити көрүҥүнэн дьарыктаммыт киһиэхэ өйдөнүмтүө этэ. Көннөрү хаамардааҕар быдан чэпчэки. Хааллыккын ыллыҥ да, тимир көлөҕө олорсубут курдук сананаҕын, анньынан бара тураҕын, төһө баҕарар сылдьыаххын сөп (күлэр). Күһүн уонна саас, халтараан кэмҥэ хаалык олус туһалаах. 

— Матвей Иванович, билиҥҥи туругунан өрөспүү­бүлүкэҕэ скандинавскай хаамыы төһө тарҕанна?

— Билигин Сахабыт сиригэр скандинавскай хаамыынан дьарыктаммат нэһилиэнньэлээх пуун орпото быһыылаах. Муода курдук буолла. Тус бэйэм ити хаамыы өссө тэнийэрэ буолуо дии саныыбын. Оскуола үөрэнээччилэрэ дьарыктанар буолан эрэллэрэ үөрдэр. Кыратык хамсанар куорат оҕолоругар саамай сөптөөх көрүҥ. Дьокуускай 9 №-дээх оскуолата уонна ХИФУ скандинавскай хаамыыга күүскэ ылыстылар.

— Дьоҥҥо-сэргэҕэ күүскэ тарҕаныытын хайдах быһыылаахтык ситистиҥ?

— Ити саҕана спорт министиэристибэтигэр үлэлии сылдьарым. Министиэристибэ үлэтин тохтотон кэбиспиттэрэ. Онон иллэҥ буолан хаалбытым. Өрөбүллэр ахсын Дьокуускай куорат сынньалаҥ пааркатыгар скандинавскай хаамыыга маастар-кылаастары ыытарым. Бу сыл өрөспүүбүлүкэбит 130 нэһилиэгэр сылдьыбытым. Айаным ороскуотун барытын бэйэм толуммутум. Дьарыктанарга хаалык атыыланара наадатын өйдөөммүн, итинник аччыгый бизнеһи тэриммитим. Бу бизнеһинэн дьоммор-сэргэбэр туһалаатарбын эрэ диэн санааттан дьарыктаммытым. Киһи байан-тайан барбат дьыалата. Маны таһынан биир дойдулааҕым Алексей Троев күүс-көмө, өйөбүл буолбута.

Билигин атын көрүҥү өрөспүүбү­лүкэбитигэр итинник сайыннар, тэнит дииллэрэ буоллар, ыарахаттардаах.   Скандинавскай хаамыы Сахабыт сиригэр күүскэ тэнийбит биричиинэтинэн дьиҥ чахчы дьоҥҥо туһалааҕа, доруобуйаларын чөлүгэр түһэрэллэригэр көмөлөөҕө буолар. Атын төрүөт суох. Туһалаабата эбитэ буоллар, кыайан тэнийиэ суоҕа эбитэ буолуо. Этэргэ дылы, сүүстэ да кэпсээ-ипсээ, сүүстэ да нэһилиэнньэлээх пууннары кэрий, нэһилиэнньэ ортотугар хамсааһын тахсыа суох этэ.

Хаамыы диэн физическэй дьарык да буолбатах, киһи бу олоххо кэлбит хамсанар анала буоллаҕа.

— Дойду Президенэ Владимир Путин үүммүт 2020 сылга нэһилиэнньэ 55% физкультуранан уонна спордунан систиэмэлээхтик дьарыктаналларыгар сыал туруорда. Эн манна тугу этиэҥ этэй?

— Оннук, дойду Президенэ биһиги иннибитигэр бөдөҥ сыалы-соругу туруорда. Итинник көрдөрүүгэ тыйыс айылҕалаах Сахабыт сиригэр скандинавскай хаамыы курдук көрүҥ эрэ тириэрдиэҕэ. Бу хаамыы спортивнай сааланы, туох да дьиэни-уоту ирдээбэт. Биһиги курдук кыһыннаах сиргэ-уокка ити көрүҥ оруобуна сөп түбэһэр. Сүүрүү буоллун, хайыһар буоллун, бу көрүҥнэргэ халлаан туруга улахан оруоллаах. 

Оттон скандинавскай хаамыыга дьыл хайа да кэмэ мэһэй буолбат. Мин сөҕөрүм диэн, хаһан да спордунан дьарыктамматах дьон ойуур устун икки чаас хааман кэлэн бараннар, хаарынан сууналлар. Оннук киһини күүстээх турукка киллэрэр, чиргэл доруобуйаны бэлэхтиир. 

Биһиги кыһыммыт наһаа уһун. Киһи барыта спортивнай, тренажернай саалаларга тиийэннэр дьарыктамматтар. Онон дьиэҕэ олорон көһүйэн хаалаллар. Үөһэ этэн аһарбытым курдук, итиннэ скандинавскай хаамыы олох үчүгэй, хаалык эрэ наада. 

— Матвей Иванович, «Стимул» кулууп үлэлээбитэ хас сыл буолла уонна төһө киһини хабарый?

— «Стимул» кулууп 2013 сыллаахха тэриллибитэ. Кулууп 2,5 тыһыынча курдук киһини хабар. Ити Дьокуускай куораты эрэ этэбин. Улуустарга төһө киһи скандинавскай хаамыынан дьарыктанарын хайдах даҕаны гынан кыайан хонтуруоллаабаккын. Бэйэтэ сайдан, күһүҥҥү ардах кэнниттэн тэллэй үүнэрин курдук бара турар.

— Кулууп тутуһар үгэстэрдээх дуо?

— Кулууппут олоҕурбут үтүө үгэстэрдээх. Кыһыны көрсүү, Саҥа Дьыл, бэлиэ бырааһынньыктарга барытыгар, туох да ыҥыттарыыта суох түмсэбит, хаамабыт. Көй салгыҥҥа үөрэ-көтө бырааһынньыктары бэлиэтиибит. Бары күргүөмүнэн сылдьабыт. Наһаа үчүгэй.

Кулуупка сылдьар дьон тосту уларыйан хаалаллар. Мэлдьи санаалара өрө көтөҕүллүүлээх буолаллар. Биир интэриэстээх дьоннорун буланнар, сэргэхсийэллэр. Олохторун хаачыстыбата, доруобуйаларын туруга тупсар.

40-ча мүнүүтэ хаампыт киһиэхэ мэйиитигэр серотонин быраҕыллар, эйфория туругар киирэллэр. Арыгыны испит киһи туругар майгынныыр. Ол эрээри арыгы, табах киэнэ доруобуйаны алларытар. Оттон спорт, хамсаныы, дьарык киэнэ төттөрүтүн тупсарар. Киһи итинник релаксацияны хайаан да ылыахтаах эбит.

Кулууппут чилиэннэрэ сорохторо спорт­смен буоллулар. Норуоттар икки арды­ларынааҕы марафоҥҥа тиийэ кыттар дьонноохпут. 

— Кистэл буолбатах, скандинавскай хаамыыны доруобуйаҕа охсуулаах диир дьон эмиэ бааллар. Итиннэ тугу этиэҥ этэй?

— Киһи организма араас-араас буоллаҕа. Аһара доруобуйаларыгар оҕустарбыт, балалаппыт, сүһүөхтэрэ мөлтөөбүт дьон ноҕо­руускаланаллара, ыарыылара бэргиирэ, биллэн турар. Этэргэ дылы, итиннэ скандинавскай хаамыы туох да «буруйа» суох, киһи бэйэтэ эрэ буруйдаах. Ситэ хамсаммакка, чөл олоҕу тутуспаккалар, сыыһа аһааннар итинник турукка тиийэллэр. Организм тулуйа сатаан баран, ресурсата бүтэр. Оттон саҥардыы сүһүөхтэрэ ыалдьан эрэр дьон, үгүстэрэ ыарыыларын аһарыналлар, үтүөрэллэр. 

— Кэлин сүһүөх ыарыыта наһаа тэнийдэ. Саастаах дьон эрэ буолбакка, эдэрдэр кытта ыалдьар буоллулар. Скандинавскай хаамыы сүһүөххэ чахчы туһалаах дуо?

— Былчыҥнарын үлэлээтэхтэринэ, хаанын үчүгэйдик эргийэн, сүһүөхтэрин аһы­лык­таналлар. Скандинавскай хаамыыга былчыҥнарын 90% үлэлиир. Онон киһи төһөнөн эрдэттэн скандинавскай хаамыынан дьарыктанар да, соччонон туһанар, сүһүөхтэрэ чөл буолар. Саҥардыы ыалдьан эрэр дьон, чахчы сүһүөх ыарыытыттан босхолоноллор.

Аныгы сайдыылаах кэм биир улахан кыһалҕатынан тымыр уонна сүрэх ыарыылара буолаллар. Ити ыарыыларга саамай туһалааҕынан эмиэ скандинавскай хаамыы буолар. Оттон ити ыарыыларга үксүн эр дьон ыллараллар. Статистика көрдөрөрүнэн, күүстээх аҥаардар кэрэ аҥаардардааҕар үс төгүл элбэхтик ыалдьаллар эбит. Ол биричиинэтэ биллэр, табах уонна арыгы. Тыа сиригэр эр дьон кыбыстаннар, киэһэ хараҥаҕа хаамаллар эбит (күлэр). Ол эрээри билигин хаамааччы күүстээх аҥаардар элбээтилэр. 

— Скандинавскай хаамыы атын регионнарга төһө тэнийдэ?

— Россияҕа скандинавскай хаамыыны спорт көрүҥүн быһыытынан билиннилэр. Күрэхтэһиилэр тэриллэр буолан эрэллэр. Биһиги күрэхтэһиилэри наһаа биһирээбэппит. Кылаабынайа, биһиэхэ доруобуйа туһугар хаамыы.

— Матвей Иванович, кэпсээниҥ иһин махтанабын.

 * * *

Төрөөбүт дойдуга бэринии биир үтүө холобура бу буоллаҕа. Энтузиаст Матвей Лыткин төһөлөөх элбэх киһиэхэ абыраабыта, доруобуйаларын туругун тупсарбыта буолуой?! Ылсыбыт дьыалата өссө салгыы сайдарыгар баҕарыаҕыҥ.

Ыспыраапка

1940 сыллаахха Финляндияҕа аан бастаан хайыһардьыттар сайынын дьарыктана таарыйа, хайыһара суох хаалыктаах хаампыттара биллэр. Оттон 1979 сыллаахха Маури Рэпо диэн киһи хаалыктаах хаамыыны спорт биир көрүҥүн быһыытынан туспа тутар туһунан ыстатыйа суруйан таһаартарбыт. Скандинавскай хаамыы историята итилэри кытта ситимнээх.

  Людмила НОГОВИЦЫНА