Саха сирин тутуутун комплексын историята
«Саха сирин тутааччыларын сойууһун» генеральнай дириэктэрэ Айхал Габышев бэлиэтииринэн, үүнэр 2021 сыл Саха Өрөспүүбүлүкэтин тутуутун салаатыгар үбүлүөйдээх буолуоҕа. Кини кылгастык Саха сиригэр тутуу комплексын историятын туһунан кэпсээтэ:
— Өрөспүүбүлүкэҕэ тутуу салаатын историятын кылгастык билиһиннэриэхпин баҕарабын. 1936 сыллаахха муус устар 9 күнүгэр Саха АССР народнай хамыһаардарын Сэбиэтин 280 №-дээх быһаарыытынан бастакы тутааччылары түмпүт «Якутстрой» диэн бастакы бэдэрээтчит-тутуу треһа тэриллибитэ. Салгыы 1936-1945 сс. өрөспүүбүлүкэҕэ бэдэрээтчит тутуу үлэтэ саҕаламмытынан ааҕыллар, бу аан маҥнайгынан таас дьиэлэри ирбэт тоҥ усулуобуйатыгар тутуу бастакы уопута буолар. Бу кэмтэн ыла Саха сиригэр архитектурнай-бырайыактыыр үлэ саҕаланар. 1944 сыл ыам ыйын 10 күнүгэр Саха сиригэр тутууну салайыы бастакы судаарыстыбаннай уоргана тэриллэн, РСФСР 393 №-дээх "О создании управления по делам архитектуры при Совнаркома ЯАССР" диэн уураахха илии баттаммыта. Сүрүн соругунан тутуу тэрилтэлэрин үлэтин-хамнаһын салайыы, тутуу судаарыстыбаннай бэлиитикэтин олоххо киллэрии этэ. Ол курдук, Саха сиригэр тутуу комплексын билиҥҥи историята саҕаланар.
Госдумаҕа 6,5 % ыстаапкалаах чэпчэтиилээх Уһук Илиҥҥи ипотека бырагырааматын болдьоҕун уһатар туһунан боппуруос үһүс кыбаарталга көрүллүөҕэ.
Ону сэргэ, эһиил Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар цемени оҥорон таһаарар «Якутцемент» тэриллибитэ 50 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиир. Санатар буоллахха, 1971 сыл балаҕан ыйын 15 күнүгэр Мохсоҕоллооххо цемент собуотун бастакы технологическай лииньийэтэ үлэҕэ киирбитэ. Алиш Забид Мамедов 1979 сыллаахха инженернэй-тутуу институтун бүтэрэн баран, Саха сиригэр Мохсоҕоллооххо кэлэн, собуот маастарыттан 10 сыл иһигэр 1989 сылтан «Якутцемент» АХ солбуллубат салайааччытынан үлэлиир. Билигин Забид Мамедов IV, V уонна VI ыҥырыылаах СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын солбуллубат дьокутаата буолар.
Төһө даҕаны аан дойду үрдүнэн уустук кэм үүммүтүнэн тутуу салаатын бэтэрээннэрин, таһаарыылаахтык үлэлии сылдьар хампаанньалары уонна тутуу хамсааһынын байыастарын бэлиэтээн сөптөөх таһымҥа тутуохтаахпыт. Итинэн сибээстээн, Кирилл Бычков салалтатынан Саха сирин тутуутун комплексын үбүлүөйдээх бэлиэ күнүн тэрээһинин бэлэмнээһиҥҥэ уонна ыытыыга тэрийэр кэмитиэти аныырга, былааны кичэйэн ырытан оҥорорго этии киллэрэбин. Убаастабыллаах Саха Өрөспүүбүлүкэтин тутуутун комплексын үлэһиттэрэ! Биһиги эһигини кытта сорукпут биир -- саха киһитин олоҕун тупсарыы, тутуу хаачыстыбатын үрдэтии. Ханнык да ыарахаттар баалларын үрдүнэн инникибитин эрэллээхтик көрсөбүт. Тапталлаах өрөспүүбүлүкэбит салгыы чэчирии сайдарын туһугар бары бииргэ түмсэн үлэлиэхпитин наада.
Сыыппаралар, чахчылар
Быйыл 7 оскуола, 5 оҕо саада, 5 спорт уонна 3 култуура тэрилтэлэрэ тутуллаллара былааннанар. 2025 сылга Саха сиригэр 2017 сыл тохсунньу 1 күнүгэр диэри учуоттаммыт 1,41 мөл. кв. миэтэрэ иэннээх саахалланар туруктаах дьиэлэртэн 1,15 мөл. кв. миэтэрэ иэннээх олорор дьиэлэргэ көһөрүөхтэрэ. Ол курдук саахалланар туруктаах олорор дьиэ пуондата 5 сыл иһигэр 5 төгүл аҕыйыахтаах.
Тутуу комплексын эйгэтигэр үлэ тохтообот
Пандемия кэмигэр СӨ Тутууга министиэристэбитин 2020 с. от ыйын 3 күнүнээҕи 183№-дээх бирикээһинэн тутуу комплексын тэрилтэлэрин үлэлиир эрэсиимэ уһатыллан биэрбитэ, ону таһынан үлэлиир көҥүлгэ ыспыраапка биэриитин болдьоҕо уһатыллыбыта. Бу туһунан иһитиннэриини Тутуу министиэристибэтин официальнай сайтыгар билсиэххэ сөп.
Ити курдук, үрдүкү былаас салалтата өрөспүүбүлүкэҕэ тутуу салаатын кэлимник сайыннарарга, билиҥҥи олох ирдэбилинэн, саҥа соруктары туруорар – эрэгийиэннээҕи саҥа бырагараамалары ырытан оҥоруу уонна олоххо киллэрии, инновационнай технологиялары туһанан аныгы тутуу матырыйаалларын туһаҕа таһаарыы, креативнай бырайыактары олоххо киллэрии, ону тэҥэ олохтоох каадырдары бэлэмнээһин уонна үлэ миэстэтин элбэтии. СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы эбээһинэһин толорооччу Кирилл Бычков быһаччы салалтатынан өрөспүүбүлүкэҕэ хас да бырагыраама уонна эрэгийиэннээҕи таһымнаах бырайыактар үлэлииллэр. Сүрүн бырагыраамаларынан буолаллар:
— «Саха сиригэр киһи олороругар табыгастаах усулуобуйалаах куорат эйгэтин үөскэтии» эрэгийиэннээҕи бырайыагынан 2024 сылга 650 уопсастыбаннай эбийиэги тупсарыы;
— «Доруобуйа харыстабыла» национальнай бырайыак иһинэн “Онкология ыарыытын утары охсуһуу» федеральнай бырайыак чэрчитинэн, федеральнай бүддьүөттэн 5,9 млрд солк. үбүнэн онкология киинин, 180 миэстэлээх стационар тутуллара былааннанар;
— «РФ Арктическай эргимтэтин социальнай-экономическэй өттүнэн сайыннарыы» судаарыстыбаннай бырагырааматынан РФ Бырамыысыланнас уонна атыы-эргиэн министиэристибэтин салайыытынан Жатайдааҕы суудуна верфэтин тутуу бырайыага олоххо киирэр. Сылга 10 суудуна тутуута уонна 2021 сыл бүтүүтэ иккилии суудунаны утилизациялыыр былааннанар. Бырайыак сыаната 5,7 млрд солк. тэҥнэһэр;
— 2019 с. сэтинньи 9 күнүгэр РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Өлүөнэ өрүһү туоруур муостаны тутуу бырайыагын бигэргэппитэ. Бырайыак быһа холоон 82,9 млрд солк. сыаналанар;
— «Арассыыйа тырааныспарын ситимин сайыннарыы» бырагырааманы олоххо киллэрии чэрчитинэн 2025 сылга диэри Саха сиригэр 13 аэропорту саҥардыыга уопсайа 35 млрд. солк. кэриҥэ тутуу үлэтэ ыытыллара былааннанар;
— РФ Сайдыытын министиэристибэтин “Биир кэлим субсидия” бырагырааманан өрөспүүбүлүкэтээҕи кардиологическай диспансер тутуута салҕанар. 8 этээстээх, 150 миэстээлэх киин балыыһа тутуутугар 4,5 млрд. солк. көрүллүөҕэ.
Ыспыраапка
Тутуу салаатын үлэһиттэрин күнэ аан бастаан 1956 сыллаахха атырдьах ыйын 12 күнүгэр бэлиэтэммитэ. Билигин дойду үрдүнэн атырдьах ыйын иккис өрөбүлүгэр бэлиэтэнэр. Оттон бэлиэ күн ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун “Тутааччы күнүн бэлиэтиир туһунан” уурааҕынан бигэргэтиллэн 1955 сыл балаҕан ыйын 6 күнүттэн тэриллибитэ. Төрүт үгэс ахсааныгар киирбитинэн, былаас уорганнарын бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах үөрүүлээх мунньах уонна наҕараадалааһын тэрээһиннэрэ ыытыллаллар. Сыл ахсын бу бэлиэ күҥҥэ оскуолаттан уонна балыыһаттан, муостаҕа уонна олорор дьиэҕэ тиийэ саҥа эбийиэктэр туттарыллан үлэҕэ киирэллэр.
Ил Түмэн сис кэмитиэтин болҕомтотугар
"Ил Түмэн тутууга уонна олох-дьаһах, коммунальнай хаһаайыстыбатыгар сис кэмитиэт сааскы мунньах үлэтин отчуотунан кэмитиэккэ 9 мунньах, СӨ сокуон бырайыагар киллэрбит көҕүлээһинэ Ил Түмэн пленарнай бастакы ааҕыытыгар уонна федеральнай сокуону бэлэмнээн киллэрбитэ ылыныллыбыта. Ону таһынан кэмитиэт тэрийиитинэн отчуоттуур кэмҥэ 6 "төгүрүк остуол", парламент истиилэрэ, уо.д.а. тэрээһиннэр ыытыллыбыттара", — диэн кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Яков Ефимов иһитиннэрдэ. От ыйын 23 күнүгэр Ил Түмэн иһинэн Ыччат парламена кыттыылаах "2019-2025 сс. саахалланар туруктаах дьиэ пуондатыттан көһөрүү" өрөспүүбүлүкэтээҕи аадырыстаах бырагыраама үбүлээһинин көрүүгэ "Бырабыыталыстыба чааһа" тэриллэн ыытыллыбыта.
Ону таһынан "Территориальнай былааннааһын эйгэтигэр сокуон ирдэбилин тутуһуу" диэн "төгүрүк остуол" үрдүк таһымнаахтык тэриллибитэ. Маны таһынан кэмитиэт бэрэсээдээтэлэ Яков Ефимов "Кытаанах коммунальнай тобоҕу хомуйуу, тиэйии, көдьүүскэ таһаарыы, буортута суох оҥоруу уонна харайыы реформатын олоххо киллэрии" диэн аграрнай атыы-эргиэн бэлиитикэтин уонна айылҕаны туһаныы Федерация Сэбиэтин кэмитиэтэ ыыппыт киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар кыттыыны ылбыта.
"Тутааччы күнүнэн бу салаа бары үлэһиттэрин кэмитиэт аатыттан эҕэрдэлиибин, бары үтүөнү, үлэҕит-хамнаскыт сайдан ситиһииттэн ситиһиигэ дабайан иһэллэригэр, туппут эбийиэктэргитинэн киэн туттаргытыгар баҕарабын", — диэн кэмитиэт бэрэсээдээтэлэ эҕэрдэ тылларын анаата.
Сүрүн кыһалҕа — уопуттаах үлэһиттэр наадалар
Саха сирин тутуутун эйгэтигэр ордук кыһалҕанан олохтоох исписэлиистэр тиийбэттэрэ буолар. Пандемиянан сибээстээн миграннарга үлэҕэ хааччахтааһын киирбитинэн кинилэри олохтоох каадырдар солбуйар кыахтара суоҕа билиннэ. Муус устар ыйыгар СӨ Бырабытыталыстыба быһа холоон суоттааһынынан гастарбайтердар- тутааччылар оннуларыгар (үксүгэр Арменияттан кэлэллэр) олохтоох нэһилиэнньэттэн 3000 үлэһити ылыахха наада диэн этиллибитэ. Үлэтэ суох дьону үлэнэн хааччыйыыга уонна тутуу эйгэтигэр үөрэхтээһиҥҥэ сүрүн сорук ылыллыбыта. Билигин өрөспүүбүлүкэтээҕи үөрэх тэрилтэлэрин уонна нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун кииннэрин кытта олохтоох каадырга наадыйыыны толорууга үрдүкү салалта үлэтин салгыы ыытар.
Эрэгийиэҥҥэ «Олохтоох каадырдары — бырамыысыланнаска» судаарыстыбаннай бырагыраама олоххо киирэр. Отчуокка тиһиллибитинэн, үс сыл иһигэр бырамыысыланнас тэрилтэлэригэр дьарыктаах буолуу бырайыагын олоххо киллэриинэн барыта 16000 киһи үлэ булбута биллэр. 2020 сыл бастакы кыбаарталыгар 1,6 тыһыынча киһи үлэнэн хааччыллыбыт.
Дьокуускайдааҕы дьарыктаах буолуу киинэ иһитиннэриитинэн, үлэ миэстэтэ элбэх, хамнас, ортотунан, ыйга 60-тан 80 тыһ.солк. диэри кээмэйдэнэр. Ол эрэн үлэҕэ ылааччы тутуу эйгэтигэр саҥалыы кылгас бэлэмнэнии үөрэхтээһинин кэннэ үлэҕэ ылара табыллыбатын ыйаллар. Тустаах идэҕэ ыларга квалификациятын туоһулуур докумуона уонна уопута биир сылтан итэҕэһэ суох, ону ааһан үс сылга диэри буоларын ирдииллэр. Үлэ ырыынагар уопута суохтарга араас үлэни толорор оробуочайдар, подсобка уонна баанньык өҥөтүн оҥорор үлэһиттэр наадалар, онтубут олох атын хамнаһы эрэйэр.
Уһук Илиҥҥи ипотека бырагырааматын туһунан
Чэпчэтиилээх ипотека бырагыраамата 2020 сыл сэтинньи 1 күнүгэр диэри үлэлиирэ биллэр. Ипотека ыстаапката 6,5% үрдээбэт уонна кирэдьиит бэриллэр болдьоҕун устата оннунан хаалыаҕа. Бу бырагырааманан Москваҕа уонна Санкт-Петербурга 12 мөл. солк. диэри, оттон атын эрэгийиэннэргэ 6 мөл. солк. диэри сыаналаах дьиэни ылыахха сөп. Маны таһынан, РФ тутууга миниистирэ Владимир Якушев «Парламентская газета» хаһыакка интервьютугар 6,5 % ыстаапкалаах чэпчэтиилээх ипотека бырагырааматын болдьоҕун уһатар туһунан боппуруос үһүс кыбаарталга көрүллүөхтээҕин туһунан эттэ. Билиҥҥи туругунан туһааннаах бырагырааманан уопсайа 160 млрд. солк. кирэдьиит бэриллибит.
СӨ Тутууга министиэристибэтин пресс-сулууспата иһитиннэрбитинэн, бэс ыйын бастакы декадатыгар Саха сирин үрдүнэн Уһук Илиҥҥи ипотека бырагырааматынан 8 млрд. 174 мөл. солк. суумалаах барыта 2166 дуогабар түһэрсиллибит. Бүгүҥҥү туругунан дойду атын эрэгийиэннэриттэн бу үрдүк көрдөрүү. Рейтиҥҥэ иккис миэстэҕэ 7 млрд. 910 мөл. солк. чэпчэтиилээх ипотеканы туһаммыт Приморскай кыраай таҕыста. Оттон үһүс миэстэни 3 млрд. 74 мөл. солк. суумалаах Хабаровскай кыраай ылла.
«Саха сирэ ыам ыйыгар чэпчэтиилээх ипотеканы туһанарга биэрбит үрдүк кээмэйинэн бастыҥ миэстэни баһылыыр. Ол курдук, Уһук Илиҥҥи бырагыраама рейтинигэр Саха сирэ атын эрэгийиэннэрин ортолоругар үрдүк көрдөрүүлээх диэн этиллэр. Ону таһынан, пандемияны утары охсуу усулуобуйатыгар онлайн сайаапкалары биэрии систиэмэтэ үрдүк таһымнааҕын көрдөрдө. Билигин чэпчэтиилээх ипотека кирэдьиитин туһаныан баҕалаахтар эбиллэ тураллар, ити курдук ыраах олорор оройуоннар олохтоохторун муҥутуурдук хабыахха сөп», — диэн СӨ Бырабыыталыстабатын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы э.т. Кирилл Бычков Уһук Илиҥҥи ипотека бырагырааматын олоххо киллэрии бүтүн Арассыыйатааҕы дааннайдарыгар олоҕуран быһаарда.
Санатар буоллахха, өрөспүүбүлүкэҕэ чэпчэтиилээх ипотека кирэдьиитин биэрии аан бастакы Уһук Илиҥҥи ипотека дуогабара өрөспүүбүлүкэтээҕи ипотечнай агентствотынан РФ Бырабыыталыстыбатын 2019 сыл ахсынньы 17 күнүгэр РФ 1609 №-дээх уурааҕа үлэҕэ киирбитэ 10 күнэ туолбутун кэннэ түһэрсиллибитэ. Итинтэн ыла Саха сирин олохтоохторо барыта 9148 сайабылыанньа биэрбиттэрэ. Бу иһигэр 5016 сайаапка киирбититтэн 60%-на өйөбүлү ылбыта. Уопсайынан, Арассыыйа үрдүнэн билигин Уһук Илиҥҥи ипотека бырагырааматын чэрчитинэн, 17 эрэгийиэҥҥэ уопсайа 27 млрд. 384 мөл. солк. суумалаах 7915 дуогабар түһэрсиллибитэ биллэр.
Элбэх оҕолоох ыаллары олорор дьиэнэн хааччыйыы
Судаарыстыбаттан көмө оҕо төрөөтөҕүнэ төлөбүр биэриинэн эрэ муҥурдаммат. Биллэн турар, оҕолоох дьиэ кэргэттэр дьиэнэн хааччыллыыларыгар болҕомто эмиэ ууруллар. 2012 сылтан үлэлиир «Сокуоннай сааһын ситэ илик биэс уонна онтон элбэх оҕолоох ыаллары дьиэнэн хааччыйыы» судаарыстыбаннай бырагырааманан элбэх оҕолоох ыалларга социальнай төлөбүрүнэн көмө оҥоһуллара көдьүүстээҕин көрдөрөр.
Бырагыраама үлэтин салгыыр, былырыын бу бырагырааманан 117 ыал социальнай төлөбүрү ылбыта биллэр. Быйыл бу сорукка анаан барыта 350 мөл. солк. көрүллүбүтэ, ол курдук өйөбүлү 116 ыал туһанара былааннанар. Тутуу министиэристибэтин пресс-сулууспатын иһитиннэриитинэн, босхо социальнай төлөбүр биэс уонна онтон элбэх оҕолоох ыалга олорор дьиэни атыылаһарга эбэтэр тутууга ананар. Оттон социальнай төлөбүр кээмэйэ дьиэ кэргэн киһитин ахсааныттан тутулуктаах — 2,5 мөл. солк. 5 мөл.солк. диэри халбаҥныыр.
2019 сыл көрдөрүүтүнэн Саха сирин үрдүнэн барыта 1749 элбэх оҕолоох ыал баар, мантан улахан аҥаара киин улуустарга олороллор.
Кыбартыыра сыаната интэриэһиргэтэр
Иһитиннэрэр-көрдөрөр сириэстибэлэр иһитиннэрэллэринэн, куруортаах сирдэргэ дойду үрдүнэн дьиэҕэ олоруу эрэсиимин кэмигэр Араассыыйа олохтоохторо кыбартыыра, массыына атыылаһаллара биллэрдик элбээтэ. Эстии-быстыы, дьадайыы таһыма биирдиилээн дьоҥҥо ханан да биллибэт курдук эрээри, атын салааҕа кириисис сатыылаабыт ыарахан кэмэ үүннэ.
“Росриэлт” хамсаабат баай-дуол эйгэтин кэтээн көрөр хампаанньа дааннайынан ылан көрдөххө, кыбартыыра сыаната Дьокуускайга, ортотунан, 1 кв. м. 90 тыһ.солк. тэҥнэстэ. Оттон атын эрэгийиэннэр киин куораттарын кытта тэҥнээтэххэ сыаната удамыр курдук.
Риэлтор сүбэлиир
Хамсаабат баай-дуол «Агентство недвижимости — Горизонт” агентствотын салайааччыта Нина Самсонова бэлиэтииринэн, Уһук Илиҥҥи ипотека бырагыраамата үлэҕэ киириэҕиттэн кыбартыыра сыаната биллэрдик үрдээбит. Ол эрээри, ипотека кирэдьиитин муҥутуур алын ыстаапката 1,6% тэҥнэһиэҕиттэн баҕалаах атыылаһааччы ахсаана элбээбитэ бэлиэтэнэр. Тутар хампаанньалар, биллэн турар, сыаналарын үрдэтэллэр. Сыананы үрдүк диэбэккэ, ипотека кирэдьиитин чэпчэтиилээх ыстаапката намыһаҕыттан хамсаабат баай-дуол атыылыыр хампаанньата аһыллыаҕыттан тутатына бүтэ турара биллэр. Биэс сыл бу эйгэҕэ үлэлиир салайааччы сүбэлииринэн, кирэдьиит ыларга бастакы чааһын 20% счекка угар үп-харчы суох буоллаҕына, риэлтор өҥөтүнэн туһаныахха сөп, эбэтэр риэлторга эбии харчы төлүөххүтүн баҕарбат буоллаххытына, утарынан тутар хампаанньаҕа тахсар ордук диэн быһаарар.
Аны туран, ВТБ баан ыстаапкатын Уһук Илиҥҥи бырагыраама ипотекатынан муҥутуур 1% диэри түһэрдэ. Кирэдьиит биэрэр ирдэбиллэргэ уратытынан - атыылаһыллар кыбартыыра дуогабара юридическэй сирэйдэри кытта эрэ түһэрсиллиэхтээх.
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
