Дорообо, Анатолий Игнатьевич! 

Бу бассаапка аахтым. Ити сөп, чахчы кэлэр дуо? К.А.Е. Тохсунньу 5 күнэ, 2021 сыл.

Томтор бөһүөлэгэр барыта 4 АСММ   аҕалыллар: бөһүөлэк киинигэр, Улахан Хонууга, Бурдук Бүтэйигэр уонна Тураҥнаахха (30 кВт, 15 кВт, 10 кВт, 20 кВт). Биир контейнер саҕа кээмэйдээхтэр. Обнинскайтан аҕалаллар. Бу АСММ-ы айыыга Анатолий Игнатьевич Чомчоевка 90 атомщик-учуонайдар көмөлөспүттэр. Бу станциялар тугунан үлэлииллэрэ, хайдах оҥоһуулаахтара -- кистэлэҥ. Билигин үлэлии турар атомнай станциялартан уратылар: хаһан даҕаны эстибэттэр, дьааты, радиацияны таһаарбаттар. Бөһүөлэккэ итиини киллэрэргэ турба тардыллыбат, хочуолунай тутуллубат. Дизельнэй станциялар эмиэ наадата суох буолаллар. Дьиэлэргэ билигин тардыллан турар боруобаттар эрэ наадалар. Таһырдьа баҕанаттан баҕанаҕа изоляциялаах саҥа ситимнэр тардыллан  тураллар. Ити ситимнэри дизельнэй станциялартан арааран, АСММ-нарга холбууллар. Хас дьиэ, гараас, баанньык аайы элэктэриичэскэй сылытардаах уу  баахтара эрэ наадалар. Олору эмиэ аҕалыахтара, араас кыамталаах буолуохтара. Ити баахтар дьиэҕэ төһө итиини биэрэллэрин бэйэбит сүрүннүүбүт. Билигин элэктэриичэстибэ уотун туттуу иһин ыйга 1000 солк. төлүүр дьон АСММ уотугар 50-100 эрэ солк. төлүүр буолуохтара. Онон уоту төһөнү баҕарар туттаҕын. Төһө ууга наадыйарыҥ бэйэҥ киэнэ, бэйэҥ уу баахтаах буолуохтааххын. АСММ-нарга бөһүөлэк биир да киһитэ үлэлээбэт. Обнинскайтан көмпүүтэринэн быһа салайа олоруохтаахтар, станциялар  
25-50 сыл үлэлиэхтээхтэр, 25 сыл буолан баран биирдэ кэлэн АСММ-нары көрүөхтээхтэр.

Таас чоҕунан оттуллар хочуолунайдар таһаарар ороскуоттарын, куһаҕан, сэрэхтээх, буортулаах өрүттэрин бэйэҕит ааҕан-суоттаан, ырытан көрүҥ. Аҥаардас итии иһин ыйга төһө үлүгэри төлүүгүт? Барытыгар счетчик наада буолуо.  Магистральнай турбалар 50 кыраадыс тымныыбытын ылбычча тулуйаллара даҕаны саарбах. Магистральнай турбалар тардылыннахтарына, бөһүөлэкпит  хайдах көстүүлээх буолуоҕун ойуулаан көрүҥ. Сайын, саас хочуолунайы арааран кэбиһэллэр. Сайын дьиэҕитин оччоҕо хайдах сылыттаҕыт? Гараастары холбууру көҥүллүөхтэрэ суоҕа. Син биир маһынан отторго тиийиэххит. Хочуолунай умайбыт чоҕун буруота, күлэ, сыта бөһүөлэги көмөн, тунуйан кэбиһиэ. Тыһыынчанан туонна чоҕу тиэйэргэ даҕаны кыһалҕа, ороскуот элбэх буолуо. Маннык хобдох өрүттэрин Баатаҕай холобуругар көрөбүт.
      Потапов Я.Я.

- Анатолий Игнатьевич, сэһэргэһиибитин ити Потапов суругуттан саҕалыахха. Туох диэн хоруйдаатыҥ?

Сүнньүнэн, барытын сөпкө суруйбут. Ол эрээри, дьон олус судургутук өйдүүллэр, макеты көрө-көрө баар, бэлэм, быйыл-эһиил аҕалан туруоран үлэлэппитинэн барар курдук саныыллар. Атомнай станция – маҕаһыыҥҥа атыыланар бэлэсипиэт буолбатах, олус уустук технология. Түһүмэхтэртэн турар. Бастакыта: айымньы идиэйэтэ, түөрүйэтэ, фундаментальнай чинчийиилэр, көрдүүр үлэ, научнай-чинчийэр уонна уопут оҥорор-конструкторскай үлэ, кэнсиэпсийэтэ, моһуонун көрдөрөр бырайыага. Иккиһэ: прикладной чинчийии, манна тэхиньиичэскэй этии, тиэхиньикэ-экэнэмиичэскэй төрүттээһин, түөрүйэни, суоттааһыны бигэргэтэр научнай-чинчийэр үлэ киирэллэр. Үсүһэ: уопутунай-көрдөрөр уонна серийнэй образецтары оҥоруу.

Биһиги билигин иккис түһүмэххэ – прикладной чинчийиигэ таҕыстыбыт. Моһуонун көрдөрөр бырайыактаахпыт уонна кэнсиэпсийэлээхпит. Инвестордары көрдүүбүт. Үлэтэ 50 мөл. солк. турар. Болдьоҕо сыл кэриҥэ. Аан дойду саамай сайдыылаах 7 судаарыстыбатыгар бастакы түһүмэх кэнниттэн нэһилиэнньэттэн харчы хомуйан, иккис-үһүс түһүмэхтэригэр салгыы үлэлииллэр. Моһуонун көрдөрөр бырайыак оҥоһуллубутун кэнниттэн серийнэйи 2-3 сылынан ылыахха сөп. Биллэн турар, барыта санаа хоту бардаҕына. Айымньыбытын “атомная станция микро и мини источник” (кылгатан АСМИ) диэн ааттаабыппыт. Эмиэрикэҕэ микрореактордар (SMR) дииллэр. Бастакы күннэртэн бу бырайыакка үп угуон баҕалаах элбэх этэ. Идиэйэ хаһыс түһүмэххэ сылдьарын туоһуласпыттара. Омук инвестордарыгар тута аккаастаабытым. Тоҕо диэтэххэ, бу бырайыагы эргииргэ таһаардахха олус барыстаах буолара күүтүллэр. Канада экспертэрэ суоттаабыттарынан, SMR сыллааҕы эргиирэ (15 кВт-тан 10 МВт кыамталаахха диэри) 10 млрд. дуоллартан кырата суох буолар.

- Эмиэрикэҕэ маннык дьоҕус станцияны айбыттара дуо?

- Иликтэр. АХШ ядернай технологияларга Арассыыйаны кытта мэлдьи күрэстэһэр. Бастакы түһүмэххэ сылдьаллар, кэнсиэпсийэлэрин бүтэрдилэр, моһуонун буолбакка, уруһуйун оҥордулар. Түөрүйэлэрэ сиикэй соҕус. АХШ 45-с бэрэсидьиэнэ Д.Трамп икки палаатаны сөбүлэһиннэрэн, 2019 с. тохсунньу 14 күнүгэр “Ядернай эниэргийэ инновациятын уонна модернизациятын туһунан” сокуону ылларбыта. Сокуон хос быһаарыытыгар экспертэр саҥа нуорма базатыгар уонна саҥа технологияларга олоҕурбут гааһынан сөрүүкэтиллэр ядернай реактордары айыы туһунан бэлиэтээбиттэр. АХШ-гар билигин “Ядернай энэргиэтикэҕэ баһылааһын туһунан акт” диэн сокуон барылын оҥоро сылдьаллар...

- Анатолий Игнатьевич, дойду атомщик-учуонайдарын кытта бииргэ үлэлэһэр буоллаҕыҥ?

- Оннук. Саха сирин усулуобуйатыгар Кэҥкэмэҕэ “Тымныы тургутар полигона” диэн чааһынай тэрилтэбэр күн уонна тыал күүстэрин туһаныыны биэс сыл устата толору чинчийэн, итиэннэ дойду водороднай энэргиэтикэҕэ сүрүн конструктордарын көрсөн санаа атастаһан бараммын биһиги өрөспүүбүлүкэбитин эниэргийэнэн эрэллээхтик хааччыйарга ядернай эниэргийэни туһанартан ордук суох эбит диэн бигэ санааҕа кэлбитим. Маныаха ядернай источнигы туһанарга куттала суох, экологичнай уонна экономичнай буоларын быһаарар тирээбитэ. Чернобыллааҕы АЭС саахалын туоратыыга уонна “Якутскэнерго” ААУо салалтатыгар 10-тан тахса сыл үлэлээбит үөрүйэхтээх буоламмын ядерщиктары, байыаннай-бырамыысыланнай комплекс газотурбинистарын уонна Саха сирин энэргиэтик-учуонайдарын кытта уопсастыбаннай биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы кэпэрээссийэни тэрийбитим. Итиэннэ Росатом ядернай энэргэтиичэскэй установкаларга саҕалааһыннарыгар уонна байыаннайдар газотурбиннай установкаларыгар олоҕуран, 1 кВт-тан 10 МВт-ка диэри кыамталаах атомнай дьоҕус станциялары айан оҥоруу кэнсиэпсийэтин суруйбуппут. Станция кыамтатын 1 кВт-тан 15 кВт-га (микро), 15 кВт-тан 100 кВт-га, 100-400 кВт, 400-1500 кВт, 1-3 МВт, 3-10 МВт диэри (мини) таһаарыахха сөбүн кэнсиэпсийэбитигэр ыйбыппыт.

АСМИ сылааһы уонна сырдыгы оҥорон таһаарар. Ядернай оттугу хос куппакка эрэ 25-50 сыл үлэлиир кыахтаах. Бу станция калорифер курдук салгынынан сылытар. Уу буолбатах. Онон тымныыга хам тоҥуо диэн куттаммаккын. Сайдыылаах судаарыстыбалар салгыҥҥа көһөн эрэллэр. Усуйаана улууһун Уус Куйга бөһүөлэгэр Росатом “Ритм-200” станциятын аҕалан туруорарга былаанныылларын истэбин. Ол эмиэ ууну сылытан үлэлииринэн сэрэхтээх. Кыамтата -- 50 МВт, Дьокуускай куораты бүтүннүү хааччыйар кыахтаах. Саха сирин нэһилиэнньэлээх пууннарыгар 3 кВт-тан 1500 кВт-га диэри кыамталаах АСМИ-лар сөп буолаллар.

- Бу идиэйэҥ биллибитэ ыраатта. Үрдүк өһүөлээхтэр өйөөбөттөр дуо?

- Харгыстаммыта түөрт сыл буолла. АСМИ-ны толору айан-оҥорон таһаарарга 8 млрд. солк. эрэйиллэр. Бырайыак 3 сылынан ороскуотун сабыахтаах. Лейпунскай аатынан физика-энэргиэтикэ института эрэ үлэни табан тэрийдэххэ, күрэхтэһэр кыахтаах, эрэллээх, куттала суох уонна экономичнай атомнай дьоҕус станцияны айан таһаарыан сөп. АСМИ кэнсиэпсийэтин барылын аҕыйах судаарыстыбаннай сулууспалаахха уонна исписэлиискэ, ол иһигэр өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар билиһиннэрэн турабыт. Дьааҥы улууһун Боруулаах олохтоохторо өрөспүүбүлүкэ салалтатыттан АСМИ-ны туруорарга көрдөспүттэрин аккаастаабыттар этэ. Төрүөтэ – Г.И.Тошинскай салайааччылаах ФЭИ учуонайдарын бөлөҕүн экспертизатыгар сигэммиттэр. Бу тэхиньиичэскэй билим дуоктара биэс уон сыллааҕы бырайыагын анньа сатыыр, АСМИ-ны утарар. Росатомҥа Тошинскай экспертэрин курдук оппоненнар элбэхтэр. Биһиги кэпэрээссийэбит АСМИ кэнсиэпсийэтин “Росатом” диэн идэтийбит институт иннинэ оҥорбута. Ол иһин сөбүлээбэттэр. Өскөтүн, өрөспүүбүлүкэбит салалтата АСМИ боппуруостарыгар кэмигэр болҕомтотун уурбута буоллар, судаарыстыбаннаспыт 100 сылын көрсө Тымныы тургутар полигонугар Саха сирин олохтоохторо АСМИ уопутунай-көрдөрөр образеһын илэ көрүөхтэрин сөп этэ...