90-с сылларга, ыһыллыы-тоҕуллуу кэмигэр, тэрилтэ чох хостуур уонна атыылыыр буолан эстибэтэҕэ. Билигин иккис тыынын ылан, кэҥээн, Кэмпэндээйигэ, Устьеҕа, Сунтаарга оҥорон таһаарар базалардаах. Ону таһынан суол өрөмүөнүнэн, тутуунан дьарыгырар, уматыгынан хааччыйар, паромунан туоратар өҥөнү оҥорор. Сылга 45 тыһ. туонна чоҕу,  26,200 тыһ. туонна цеолиты хостуур.

Бу тэрилтэ күн бүгүн маннык кэҥээн, минеральнай-сырьевой бырамыысыланнай кластер буола тэнийбитигэр улахан өҥөлөөх киһинэн тэрилтэ маҥнайгы дириэктэрэ Михаил Афанасьевич Акимов буолар. Кини сүүрэн-көтөн, "Якуталмазтартан" туруорсан, көпсөтөрдөөх «Т-500» бульдозеры собуотугар ылан, үлэһиттэрин Чебоксарга ыытан, бу тимир көлөнү ыытарга үөрэттэрэн, 1990 сылтан ыла цеолиты хото хостоон, үлтүрүтэн саҕалаабыттара. Ону бастакынан ылан туһаммыт фирманан "Чараҥ", онтон Дьокуускайдааҕы көтөр фабриката буолаллар.

—Ол эрээри цеолиппыт сыаната наһаа чэпчэки этэ. Аҥардас онон аһаан-таҥнан олорор кыахпыт суоҕа. Саатар, оччо­лорго хамнас хастыы эмэ ый кэлбэт кырыымчык кэмэ этэ. Ол иһин кыһалҕаттан бастаан бэкээринэ арыммыппыт. Өссө сылгы, куурусса тута сылдьыбыттаахпыт, үлэһиттэрбитин этинэн-аһынан хааччыйаары. Онтон Кэмпэн­дээйитээҕи чох разреһыгар хос тэрил­тэнэн киирэн, атахпытыгар туран саҕалаабыппыт, — диэн ахтар сатабыллаах салайааччы  М.А. Акимов.

Туттуллар эйгэтэ киэҥ

Билигин бу тэрилтэни Петр Михайлович Попов диэн кэскиллээх эдэр киһи салайар. Кини тутуу матырыйаалларын уонна конструкцияларын оҥорон таһаарыыга тутааччы-технолог идэлээх, хайа салаатыгар экэниэмикэ уонна салайыы үөрэҕин бүтэрбит.

—Биһиги тэрилтэбит 86 үлэһиттээх. Олохтоох каадырдар. Орто хамнастара 65 тыһыынча солкуобай. “Сунтарцеолит” бородууксуйатын сүрүннээн “АЛРОСА” ылар.  Сылга 36,5 тыһ. туонна цеолиты хостоон биэрэбит. Ону шахта үлэтигэр, итиэннэ “Интернациональнай”, “Айхал” рудниктарга бетон оҥороллоругар туһаналлар.

Цеолит бырамыысыланнаска эрэ туттуллар буолбатах. Тыа хаһаайыстыбатыгар — сүөһүгэ, көтөргө эбии аһылык, үүнээйигэ уоҕурдуу. Холобура, куурусса аһылыгар 6 %-наах цеолиты эптэххэ, уойар-төлөрүйэр, ыалдьыбат буолар, өлөллөрө аччыыр, үчүгэйдик сымыыттыыллар. Оттон почваҕа цеолит бытархайын булкуйдаххына, буор түүнүгүрбэт, сииги өр тутар, онон үүнээйи хамсыы-хамсыы үүнэр. Билигин биһигиттэн цеолиты Хатастааҕы сибиинньэ комплекса уонна Мэҥэ Хаҥаластааҕы "Балыктаах" СХПК көтөрү иитэр хаһаайыстыбата кууһунан ылар.  

Цеолит — айылҕаҕа үөскээбит сорбент. Онон атах таҥаһын куурдар, холодильник сытын суох гынар дезодораннары, куоска иигин оборон ылар наполнители оҥорон атыылыыбыт. Аны туран, 1992 сылтан ыла Мииринэйгэ ууну ыраастыырга туһаналлар. Бэртээхэй фильтр.

Новосибирскай фабриката биһигиттэн цеолиппытын ылан, био-эбиликтэри,  БАДтары оҥорор. Бэйэбит оннук оҥорон атыылыырбыт буоллар... Маныаха "наука-производство-маркетинг" диэн ситиминэн тэҥҥэ үлэлиэхпитин наада. Аны, тууһу кытары цеолиты булкуйан, сүөһүгэ олус туһалаах брикет оҥорор былаан баар. Ардахтаах дьыл кэбиһиилээх окко туус оннугар цеолиты куттахха сытыйбат. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ маны туһаныан сөп этэ. Суолу оҥорууга буору, кумаҕы, тааһы куталлар. Оттон цеолитынан  тэҥнээтэххэ, итинник элбэх араҥа ирдэммэт, — диэн кэпсиир “Сунтарцеолит” ХЭТ генеральнай дириэктэрэ Петр Попов.  

20 мөлүйүөн граннаах бырайыак

Цемени кытта булкуйдахха, пеноцеолит диэн олус кытаанах матырыйаал буолар. Дьиэ эркинин оҥостуохха сөп. Ыйааһынынан да, сыанатынан да чэпчэки. Оннук истиэнэни эбии сылытар матырыйаалынан бүрүйбэккин.

—Уопсайынан, базальт оннугар пеноцеолиты туһанар буоллулар. Хайдах оҥоһулларын кэпсиир буоллахха, цеолиты ыраастаан, илдьиритэн баран, 800 кыраадыс­ка диэри ититэллэр. Оччоҕо ууллан баран, үс төгүл үллэр, керамзикка маарынныыр, чэпчэки ыйааһыннаах буолар. Ону гранула эбэтэр кирпииччэ курдук блок оҥороллор. Ол иһин ньиэп хостооһунугар дагдайа сылдьар платформалары пеноцеолиттан таҥаллар.

Тутууга киэҥник туһаныллар пенополис­тирол 25 сыл болдьохтоох, ууну оборон, алдьана турар. Оттон бу пеноцеолит болдьоҕо – 100 сыл, ууну оборбот, итиини үчүгэйдик тутар, сытыйбат, түүнүгүрбэт. Итиини аһардар коэффициена – 0,06-0,09 вт (м/с), ол эбэтэр керамзиттааҕар хас да төгүл үрдүк.

2018 сыллаахха "Сунтарцеолиттар" бу пеноцеолиттарынан Южно-Сахалинскай куоракка ыытыллыбыт "Open Innovations Startup Tour" куонкурус Уһук Илиннээҕи түһүмэҕэр кыттан, тутуу матырыйаалларын оҥорор ырыынакка баалларын биллэрбиттэрэ. Онтон Москваҕа Startup Village кэмпириэнсийэҕэ кыттыбыттара. Быйыл "Фонд содействия инновациям" 20 мөлүйүөннээх гранын ыллылар.

—Устьеҕа пеноцеолиты оҥорон таһаарар собуот тутулунна. Сылга 10 тыһыынча куб.м. грануланы оҥорон таһаарар былааннаахпыт. Бу 5-6 улахан таас дьиэ матырыйаалын хааччыйар кыахтаах. Саха сиригэр   маннык курдук матырыйаалы оҥорор тэрилтэ суох. Новосибирскайтан “пеногазобетон”, “полистирол” диэни аҕалаллар да, сыаната балайда ыарахан. Ону тэҥэ, тротуар билииккэтин, бордюрун, о.д.а. оҥоруохпут.  Онно анаан тэриллэри атыыластыбыт.

Цеолиттан чэпчэки ыйааһыннаах, ол эрээри олус бөҕө бетон булкадаһыгын оҥорон таһааран, гидротехническай эбийиэктэри, муосталары тутууга матырыйаалынан хааччыйар баҕалаахпыт. Олус кэскиллээх уонна инновационнай бырайыак дии саныыбын. Арассыыйаҕа маннык булкадаһыгы оҥорон таһаарааччы суох. Муораҕа ньиэп-гаас платформаларыгар Америкаҕа оҥоһуллар «Stalite» диэн булкадыһыгы туһаналлар, ол сыаната олус ыарахан. Манна даҕатан эттэххэ, Арассыыйа үрдүнэн цеолиты 5 эрэ сиргэ хостууллар. "Матырыйаалын хаачыстыбатынан саамай үчүгэй цеолит Хоҥурууга баар", — диэн исписэлиистэр билинэллэр. Оттон хостооһун кээмэйинэн саамай элбэх цеолит эмиэ Сунтаарга хостонор.

Билигин «Роснефть», «Лукойл», «Новатэк», «Газпром» курдук бөдөҥ хампаанньалар муораҕа уста сылдьар ньиэп-гаас ыстаансыйалары туталлар. Кинилэр чэпчэки сыаналаах да, ыйааһыннаах да матырыйаалы туһанарга интэриэстээхтэр. Холобур, “Новатэк” хампаанньа “Сунтарцеолит” пеноцеолитын интэриэһиргээбит. Ол иһин чинчийиигэ Б.Веденеев аатынан Бүтүн Арассыыйатааҕы Гидротехника научнай-чинчийэр институтугар ыыппыттар. Кинилэр биһирээтэхтэринэ, атыы­га таһаарарга үлэ барыахтаах.

Тутууну туругурдан

"Сунтарцеолиттар" тутууга хоннохтоохтук ылсан үлэлииллэр. Барыта 20-чэ эбийиэги үлэҕэ киллэрдилэр.

—Улуус дьаһалтата алмаас дивидениттэн кэлэр үбү тутууга ыытар кыахтанан, сыл аайы 3-4 улахан эбийиэги үлэҕэ киллэрэр. Ааспыт сыл биһиги улуус бүддьүөтүттэн үбүлэммит Уһун Күөл оскуолатын, Аллыҥаҕа 125 миэстэлээх оскуоланы, ааркалаах спортсааланы, 2 этээстээх таас уһуйааны, биэлсэр-акушер пуунун туппуппут. “Хаарбах дьиэттэн көһөрүү” бырагырааманан Илимнииргэ 8, Туойдаахха 4 кыбартыыралаах, толору хааччыллыылаах дьиэлэри тутан бүтэрэн эрэбит. Устьеҕа, Аллыҥаҕа, Уһун Күөлгэ бу бырагырааманан таас дьиэлэр, Туойдаахха, Кэмпэндээйигэ оскуолалар, Тойбохойго, Сунтаар сэлиэнньэтигэр уһуйааннар тутуллаллара былааннанар. Бу эбийиэктэргэ тутуу матырыйаала тиийбэт кэриҥнээх, аҕаларга сыаната үрдүк. Онон олохтоох тутуу матырыйаалын оҥорон таһаарыы саамай тоҕоостоох буолан турар. Тутуу былаана өссө да киэҥ. Ыаллыы улуустарга эмиэ тахсыахпытын сөп.

"Сунтарцеолит" ХЭТ сүрүн үлэтэ кыһын саҕаланар. Өлүөхүмэлэр уонна Ленскэйгэ гаас киирбэтэх нэһилиэктэрэ кыһыҥҥы суолунан чох ылар буолбуттара ыраатта. Кинилэр Дьабарыкы Хайа чоҕунааҕар, чугастыы ылар табыгастааҕын, барыстааҕын биллилэр.

— Улуус тэрилтэлэрин оттугунан хааччыйан олоробут. Сорукпут — сылга  65 тыһ. туоннаҕа тиэрдии. Маны сэргэ "СПЖ-120" паромунан өрүһү туоратар өҥөнү, итиэннэ Кэмпэндээйи-Сунтаар суолун оҥоробут. Нолуокка уонна пуондаларга барыта холбоон 24 мөлүйүөнү хас сыл аайы биэрэбит. Оҕо уһуйааннарыгар, оскуолаларга, спортсменнарга өрүү спонсорскай көмөнү оҥоробут. Улахан массыыналардаах, тыраахтардардаах, бульдозердардаах автопааркабыт, гааһынан хааччыйар АГЗС-пыт улууспут экэнэмиичэскэй сайдыытыгар улахан суолталаахтар. «ZEO-lite» бырайыакпыт улахан үбү-харчыны эрэйэр. Онуоха инфраструктураны (суолу, уоту, о.д.а.) сайыннарарга үөһэттэн көмө наада, — диэн Петр Михайлович этэр.

Бу Кэмпэндийэтээҕи минеральнай-сырьевой бырамыысыланнай кластер иһинэн Урутаан сайдар сир (ТОР) тэриллиэхтээх. Оччотугар нолуокка чэпчэтиилэр, инвестициялар көрүллүөхтээхтэр.

Сунтаар улууһун баһылыга Анатолий Григорьев иһитиннэрбитинэн, ТОР бастакы түһүмэҕин олоххо киллэриигэ 1,5 млрд. солк. уопсай суумалаах 7 инвест-бырайыак (Кэмпэндээйи тууһун туһаҕа таһаарыы, цеолиттан тутуу матырыйаалын оҥоруу, маһы таҥастааһын, сылы эргиччи үлэлиир тэпилииссэ, о.д.а.) үлэҕэ киириэхтээх, 200-тэн тахса үлэ миэстэтэ тахсыахтаах. Ол түмүгэр федеральнай таһымнаах кэскиллээх бырайыактар үлэҕэ киириэхтээхтэр.

Бэлэмнээтэ Анисия Иевлева