Сүрүн иһитиннэриилэри СӨ Бырамыысыланнаска уонна геологияҕа миниистирэ Максим Терещенко, СӨ экэниэмикэҕэ миниистирин бастакы солбуйааччы Данил Саввинов оҥордулар.  Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн  7,4 тыһ. килэмиэтир уһуннаах гаас ситимин тиһигэ үлэлиир. Дьэ уһун ситим.    Дьокуускайтан   дойдубут тэбэр сүрэҕэ Москва куорат, оҕунан ыппыттыы көнөтүнэн ыллахха, 4885 килэмиэтир ыраах сытар. Бүгүҥҥү күҥҥэ «күөх төлөн»   10 улуус 103 нэһилиэнньэлээх пуунун  дьиэлэригэр,  улахан бырамыысыланнай 4 эбийиэккэ  (Үөһээ Бүлүү, Бүлүү, Горнай, Кэбээйи, Нам, Хаҥалас, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы, Мииринэй, Ленскэй оройуоннара),    Дьокуускай уонна кини тулатынааҕы нэһилиэктэргэ тиийэр.

2020-2024 сылларга нэһилиэктэри гаастааһын «СӨ гааһынан хааччыллыы уонна  гааһынан хааччыйыы эрэллээх буолуутун ситиһии» диэн бырагыраама чэрчитинэн ыытыллыахтаах. Билиҥҥи былаан быһыытынан Чурапчы Үрүҥ Күөлүгэр, Чакырыгар, МэҥэХаҥалас Өлөчөйүгэр, Хорообутугар, Бүлүү Дьөккөнүгэр, Өлүөхүмэ куоратыгар, Ленскэй Бэчинчэтигэр, Батамайыгар, Ньүүйэтигэр уонна Чульмаҥҥа, Иенграҕа, Алдан Томмотугар, Аллараа Кураанаҕар гаас ситимэ тардыллыахтаах.   Ол курдук, 283,7 килэмиэтир уһуннаах гаас ситимэ тутуллуохтаах, 3377 дьиэҕэ  гаас ситимэ холбонуохтаах.  Маны  олоххо киллэрэргэ уопсайа 5807 мөл. солк. көрүллүбүт.  Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 116 мөл. солк., бүддьүөтү таһынан үптэн  5 691 мөл. солк. тыырыллыбыт.

Сүрүн боппуруос

Бырабыыталыстыба чааһын   мунньаҕын тиэмэтэ «СӨ нэһилиэнньэлээх пууннары гаастааһыны сокуон өттүнэн бэрээдэктээһин» диэн этэ. Мээнэҕэ ыйбатым, тоҕо диэтэххэ,  тиэмэттэн халыйыы тахсыбыт. Ол эбэтэр, кэпсэтии сүнньүнэн  өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэлээх пууннарыгар гаас ситимин тардыы былаанын  тула эрэ барбыт. Анал мунньаҕы сүрүн  көҕүлээччилэртэн биирдэстэрэ --  норуот дьокутаата, Ил Түмэн экэнэмиичэскэй, инвестиционнай уонна бырамыысыланнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин  бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Павел Ксенофонтов – Ойуур Байбал «Дьиҥэр, мунньахха ханнык эбийиэктэр киирбиттэрин-киирбэтэхтэрин туһунан кэпсэтиини былааннаабатахпыт», -- диэн быһаарда. Салгыы  Павел  Валерьевич  өрөспүүбүлүкэҕэ нэһилиэнньэлээх пууннары гааһынан хааччыйыыны сокуон өттүнэн бэрээдэктээһин боппуруоһугар бэйэтин санаатын, этиитин  үллэһиннэ:

- Дьиҥэр,  өрөспүүбүлүкэҕэ тустаах сокуон, бырагыраама тула кэпсэтиэхтээх этибит да кыаллыбата. Туох боппуруос туһунан кэпсэтиэхтээхпитин  үгүс кыттааччы өйдөөбөтөх этэ.  Манна биири өйдүөхпүтүн наада. Гааһынан хааччыйыы үлэтэ, соруга сүрүннээн  федеральнай нуормаларынан оҥоһуллар. Бу нуормалар Саха сирин тыйыс усулуобуйатыгар  сөп түбэспэт түгэннэрэ элбэх. Ардыгар  гаас ситимин сиргэ хаһан түһэрэр үлэни кыһын сир тоҥмутун эрэ кэннэ ыытыахха сөп. Кыһын үлэлиир хаһан баҕарар ороскуоттаах. Элбэх уматык туһаныллар, тоҥ сири хаһарга анал улахан тиэхиньикэлэр үлэлииллэр. Иккиһинэн,  биһиги локальнай дэниллэр  ситими көрөбүт-истэбит, ол аата гааһы бэйэбититтэн бэйэбит атыылаһан, олохпутугар-дьаһахпытыгар туһана олоробут.  Атын сиргэ атыылаан, үп-харчы киллэриммэппит. Бу манна сөптөөх болҕомто ууруллуохтаах. Аны туран,  гаас ситимэ үксэ эргэрдэ. Балары уларытарга судаарыстыбаттан үбүлээһин олус кыра. Бүддьүөт үбэ кырыымчык. Ол эрээри, гаас ситимэ кэмиттэн кэмигэр хайаан да өрөмүөннэниллиэхтээх.  Онон эргэрэн турар гаас ситимин уларытарга сөптөөх механизмы оҥорон, ону тустаах бырагыраамаҕа киллэрэр уолдьаста.

Аны биир сүрүн боппуруоһунан өрөспүүбүлүкэбитигэр  убатыллыбыт, ыгыылаах гааһы туһаныы буолар. Сылааһынан хааччынарга туһаныллар гаас (ситиминэн тарҕанар гаас) сыаната убатыллыбыт, ыгыылаах гаастааҕар быдан чэпчэки. Ол аата   автономнай гааһынан хааччыйыы (ыгыылаах гаас, тимир көлөҕө туһаныллар уматык) ырыынагын күүскэ  сайыннарар   инниттэн ситиминэн тарҕанар гаас уонна убатыллыбыт, ыгыылаах гаас сыаналарын араастаһыытын судаарыстыба бүддьүөтэ уйунуохтаах. Оччоҕуна эрэ ити ырыынак сайдан, дьоҥҥо улахан көмөнү оҥоруоҕа.

Бырабыыталыстыба сорох чилиэннэрэ уонна биэдимистибэлэр салайааччылара гаас баайдаах сирдэр, гааһы тиэрдэр ситимнэр   дьон олоҕун хааччыйыыга аналлаах стратегическай суолталаах эбийиэктэр буолалларын ситэ өйдөөбөттөр. Үгүс  гаас эбийиэктэрэ стратегическай суолталаахтарын туһунан өйдөбүлү «СӨ гааһынан хааччыллыы уонна  гааһынан хааччыйыы эрэллээх буолуутун ситиһии» диэн бырагыраамаҕа  киллэриэхпитин наада. Ити үөһэ эппиттэрбин  2021 сыл устата тустаах сокуоннарга көннөрүүлэри киллэриигэ  хайаан да ылсан үлэлиэхпит.

«Сибиир күүһэ»  бырайыак төһүү күүһүнэн буолар

Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэлээх пууннарыгар  гааһы тардыы былаана «Сибиир күүһэ» бырайыагы кытта ыкса ситимнээх буолла. «Газпром» курдук улахан хампаанньа быһаччы көмөтүнэн Алдан, Өлүөхүмэ, Ленскэй, Нерюнгри оройуоннарын 21 нэһилиэнньэлээх пууннарыгар  гаас ситимэ тардыллара былааннаммыта.  Санатар буоллахха, быйыл балаҕан ыйын 21 күнүгэр СӨ Ил Дархана Айсен Николаев «Газпром» ААУо бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ Алексей Миллеры кытта көрсөн, 2021-2025 сылларга Саха сирин нэһилиэнньэлээх пууннарын гааһынан хааччыйыы бырагырааматын олоххо киллэриигэ  аналлаах сөбүлэһиини түһэрсибитэ. Маны олоххо киллэрэргэ  тустаах хампаанньа 9 млрд. солк. көрүөҕэ. Итиннэ эбии өрөспүүбүлүкэ 4,5 млрд. солк. тыырыаҕа. 

«2021-2025 сылларга Саха сиригэр гаас ситимин  тардыы бырагыраамата олоххо киирэринэн анал  тэрилтэлэр уонна саҥа үлэ миэстэлэрэ аһыллыахтара», — диэн СӨ бырамыысыланнаска уонна геологияҕа миниистирэ Максим Терещенко  билиһиннэрдэ. 

Санатар буоллахха, РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин «Газпром» ААУо бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ Алексей Миллеры кытта балаҕан ыйынааҕы оробуочай көрсүһүүтүгэр, Арассыыйа субъектарын гааһынан хааччыйыы үлэтин ыйыталаспыта. Онно Алексей Миллер  «Газпром» ААУо биир сүрүн социальнай бырайыагынан Арассыыйа субъектарын нэһилиэнньэлээх пууннарыгар гааһы тардыы буоларын туһунан быһаарбыта. Ол чэрчитинэн хампаанньа 2020 сыллаахха үбүлээһини 1,6  төгүл улаатыннарбыт. Ол 56 млрд. солк. тэҥнэһэр.   Сүрүн бырагыраама былаанынан Арассыыйа үрдүнэн 2350 килэмиэтир уһуннаах ситим тардыллыаҕа, 319 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа гаас ситимэ тиэрдиллиэҕэ уонна   410 хочуолунай тутуллуоҕа.