- Билиҥҥи туругунан Орто Бүлүүтээҕи гаас баайдаах сиртэн «күөх төлөн» үөс утахтарынан Дьокуускайга кэлэн, Өлүөнэ өрүһү туораан, Аллараа Бэстээххэ тиийэн турар. Этэргэ дылы, тимир суолунан салгыы ханна баҕарар тиэрдиэххэ сөп, – диэн Александр Васильевич кэпсиир. --  Ол иһин манна сыһыаннаах араас схемалаах, переработкалыырга аналлаах бырайыактар элбэхтэр. Олортон биирдэстэринэн – нэһилиэнньэ утарсан, олоххо киирбэтэх химическэй собуоту тутуу этэ. Биир өттүнэн бу собуот биһиэхэ тутуллубатаҕыттан элбэҕи сүтэрдибит.  Иркутскай диэки Өлүөнэ өрүс аттыгар итинник хабааннаах собуоту тутан эрэллэрэ биллэр. Онон утарсаммыт даҕаны улахан көдьүүһү ситиспэтибит, син биир өрүс аттыгар тутуллан эрэр.

- «Сахатранснефтегаз» АУо гааһы уматык быһыытынан туһаныыга ылсан эрэрэ биллэр. Ити туһунан сиһилии билиһиннэр эрэ.

- Биһиги кэлиҥҥи кэмҥэ  гааһы уматык быһыытынан көдьүүстээхтик туһаныыга күүскэ ылсан үлэлээн эрэбит. Ол курдук, ыгыылаах гааһы (сжижанный природный газ – СПГ) оҥорон, туһанарга сананныбыт.  «Күөх төлөнү» 160 кыраадыска диэри тымныттахха, убаҕас буолар.  Итинник хабааннаахтык убаҕаска уларытан, цистерналарга кутан, ханна баҕарар илдьэр кыахтанабыт. Бу технологиятын үчүгэйдик баһылаан, гааһы сөптөөхтүк туһанарга сыал-сорук ылынныбыт. Ыгыылаах гаас  (СПГ) биһиги тыйыс усулуобуйабытыгар үчүгэйдик барсар. Төһөнөн тымныы да соччонон үчүгэй. Холобур, пропанбутаны  ылан көрөр буоллахха, биһиги тыйыс айылҕабытыгар сөбө суох, ол эбэтэр 20 кыраадыс тымныыга убаан хаалар. Ол иһин кыһын тымныыга адьас сатамньыта суоҕун ааһан, туһанарга сэрэхтээх даҕаны.

- Ити ыгыылаах гааһы оҥорорго үлэлии турар собуоккутун саҥардаргыт буолуо?  

- Биһиги үс сылтан бэттэх гааһы переработкалыыр собуоппутун саҥардарга  ылсан үлэлии сылдьабыт.   Былаан быһыытынан итини түөрт түһүмэҕинэн ситиһиэхпит. Бастакытынан, ыгыылаах убатыллыбыт гааһы кутарга аналлаах цистерналары бэлэмнээтибит.  Маны тутан бүтэрдибит. Холобур, балар сапыраапкаҕа майгынныыллар, 40 туоннаҕа тиийэр цистерналаах тимир көлөлөр  итинтэн куттуохтаахтар. Аныгы технология ирдэбиллэрин тутуһан оҥордубут. Иккис түһүмэҕинэн,  Хатыҥ үрэхтээҕи суол аттыгар баар Дьокуускай куоракка  гааһы үллэрэр ыстаансыйаны (ГРС) үөһэ мыраан үрдүгэр көһөрөн тутуохпут. Эбийиэк харыстаныллар зонаҕа турарын сэргэ,  1967 сыллааҕы тутуу, онон олус эргэрдэ.  Ыстаансыйаны көһөрүү уонна саҥа оборудованиенан солбуйуу сыаната 1 млрд. 200 мөл. солк. тэҥнэһэр.  Быйыл үһүс кыбаарталга үлэлэтиэхпит эрээри, былаан быһыытынан икки сылынан туох баар силигэ ситиэҕэ.   Бу олус эппиэтинэстээх эбийиэк буолан, туох баар ымпыгын-чымпыгын көрөн-истэн  баран, биирдэ үлэлэтиэхтээхпит.  Дьокуускай куорат бары дьиэлэрин-уоттарын гааһынан хааччыйыахтаах. Устуоруйаттан кыратык сэгэтэр буоллахха, урут мөлтөх хаачыстыбалаах гаас кэлэрэ. Ол курдук, пропанбутан диэн булкадыгастаах буолара. Бу урукку өттүгэр намыһах дабылыанньалаах ситимнэргэ киирэн, хаста да саахалы таһаара сылдьыбыта. Ол иһин  итинник саахал тахсыбатын туһуттан собуокка гааһы куурдар ньыманы туһаныы саҕаламмыта. Итинтэн сиэттэрэн,  туспа гаас бородууксуйатын быһыытынан пропанбутан оҥоһуллар буолбута.  Ону тимир көлөҕө туһанан  туспа ырыынак үөскээтэ. Үһүс түһүмэҕинэн, гааһы установкалааһын. Билигин пропанбутаны оҥорон таһаарар  анал оборудование баар. Судургутук быһаарар буоллахха, бу гааһы куурдуу буолар.  Билиҥҥи туругунан, анал оборудование гаастан  40 % эрэ пропанбутаны  арааран ылар. Ону биһиги 90 %-ҥа диэри тиэрдиэхтээхпит, ол эбэтэр кэлбит гааһы барытын туһана сатыахтаахпыт. Итини ситиһэр инниттэн аныгы технологиянан оҥоһуллубут установканы (турбодетандернай) туруоруохпут. Бү үлэ бүттэҕинэ, собуоппут кыамтата лаппа улаатыахтаах.  Оччоҕуна Дьокуускай куоракка баар сапыраапкалары барыларын хааччыйар кыахтанабыт.

Төрдүс түһүмэҕинэн,  ыгыылаах убаҕас гааһы (СПГ) дьоҕус цистерналарга кутан тиэйии буолар. Бу бырайыага оҥоһулла сылдьар. «Регион-марш» тэрилтэни кытта биһиги дуогабар түһэрсэн, дьоҕус цистерналарга ыгыылаах убаҕас гааһы ханна баҕарар тиэйэри ситиһиэхтээхпит.  Былаан быһыытынан сылга 25 тыһ. туоннаны оҥоруохтаахпыт. Икки пусковой комплекстаах буолар. 5 тыһ. туоннанан ыраах сытар нэһилиэктэри хааччыйыахпыт. Холобур, бэрэбиэркэлиир былаһаакка быһыытынан Бүлүү улууһун Лөкөчөөн, Илбэҥэ уонна Горнай улууһун  Орто Сурт, Маҥарас нэһилиэктэрэ буоллулар. Бу нэһилиэктэр Бүлүү федеральнай суол аттыгар сыталлар. Бастакы пусковой комплекс 12,5 тыһ. туоннаны оҥоруохтаах. Онтон атын 7 тыһ. туоннатын сапыраапкаҕа туһаныахпыт.  Маны олоххо киллэрэргэ СӨ Бырамыысыланнаска министиэристибэтин кытта үлэлии сылдьабыт. Холобур, собуоппут 2023 сылга тутуллан бүтэригэр, өрөспүүбүлүкэҕэ тимир көлөлөргө  гаас уматыгы оҥорон таһаарарга аналлаах бырагыраама ылыныллыахтаах. Итинэн сиэттэрэн, нолуок өттүгэр чэпчэтиилэр  уонна субсидиялааһын көрүллүөхтээхтэр.  Маннык хабааннаах бырайыак Сахалин уобалаһыгар олус үчүгэйдик үлэлиир.  Биһиги  дэлигээссийэ тэринэн анаан-минээн Сахалиҥҥа тиийэн барытын билсэн, көрөн кэлбиппит.  Быйыл  төрдүс түһүмэхпит бырайыагын бүтэриэхпит. Эһиилгиттэн тутууну саҕалыахпыт. Собуот үлэтин саҕалаан бородууксуйаны таһаардаҕына, ити үөһэ этиллибит нэһилиэктэргэ гааһы тиэйэн илдьиэхпит. Собуоту тутуу саҕаланна да, нэһилиэктэри гаастааһыҥҥа бырайыак сакаастаан үлэлээбитинэн барыахпыт. Бастаан утаа  ити нэһилиэктэргэ хочуолунайдары гаас уматыкка көһөрүөхпүт.  Цистерналарга убаҕас гааһы кутан тиэйии көдьүүстээҕин  хайаан да дакаастыахтаахпыт.

- Түөрт нэһилиэги сылы эргиччи хааччыйарга элбэх гаас наада буолуо.

- Оннук-айылаах элбэх барбат. Холобур, 40 туонналаах цистернаҕа кутуллубут убаҕас гаас уһуннук туһаныллар. Убатыллыбыт гаас тиэллэн тиийэн, хочуолунай аттыгар турар анал иһиккэ кутуллар. Биллэн турар, ыйга, сылга төһө гаас туһанылларын барытын ааҕыахпыт. Уонна ити нэһилиэктэр аттыларыгар ыгыылаах гааһынан  сапыраапкалыыр ыстаансыйалары аһан үлэлэтиэхпит. Бүлүү эрэ суолугар буолбакка, федеральнай статустаах суолларга барыларыгар аһыахпыт.  

- Горнай улууһун Бэрдьигэстээҕин гааһынан хааччыйыы төһөлөстө?

- Горнай улууһун Бэрдьигэстээҕин гааһынан хааччыйыы былаана биэтэккэ кэлэн турар. 2000 сыллар эргин Горнайга гаас утаҕын тардыы саҕаланан, бастакы нэһилиэктэртэн Бэс күөлгэ уонна Күөрэлээхххэ,  иллэрээ сыллааҕыта Аһымаҕа киирбитэ. Былырыын Бэрдьигэстээххэ аҕалбыппыт. Икки хочуолунайга гаас тиэрдиллибитэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ 20-чэ дьиэҕэ гаас бэриллэрдии барыта бэлэм турар. Бу күннэргэ биэриэхпит.  Бэрдьигэстээххэ диэри 150 км уһуннаах гаас утаҕын тиэрдии «Сахатранснефтегаз” хампаанньаҕа ночооттоох үлэнэн буолар. Онон гаас ситимин тардыыга  элбэх үбү-харчыны уган баран, нэһилиэнньэни хайаан да гааһынан хааччыйыах тустаахпыт. Холобур, Чурапчыга гаас тиийбитэ. Эмиэ ол курдук Бэрдьигэстээх хас биирдии ыалын хааччыйыахтаахпыт. Бу -- хампаанньа социальнай-стратегическай сыалы-соругу тутуһан, дьон олоҕо тупсарын туһугар үлэлиирин туоһулуур.