Идэни баһылааһын

Василий Васильевич Готовцев сахалар биир бастакы көлүөнэ геологтарын ахсааныгар киирэрин билигин билэр киһи аҕыйах. Кини 1931 сыллаахха Уус Алдан оройуонун Тандатыгар төрөөбүтэ. Баара буоллар, 90 саастаах лаппа сааһырбыт киһи буолуохтааҕа. Кини Танда сэттэ кылаастаах оскуолатын кэнниттэн Мүрү орто оскуолатын  үөрэнэн бүтэрбит. Ити  кэмҥэ Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии этэҥҥэ түмүктэнэн, үөрэххэ, сырдыкка  тардыһыы үгэннээн турара. Дойду,  өрөспүүбүлүкэ даҕаны, уһун илистиилээх, үгүс сүтүктээх сэрии кэнниттэн эдэр, киэҥ билиилээх араас идэлээх исписэлиистэргэ наһаа наадыйар кэм этэ.                                                                                             

Онус кылааһы бүтэрбит эдэркээн Васяҕа салгыы "Хайдах буолабын, ханна баран үөрэнэбин, туох идэни ылабын?" диэн уустук ыйытык турдаҕа.  Кини дьиҥнээх баҕа санаата Москваҕа Тимирязов аатынан академияҕа  киирэн, үрдүк үөрэхтээх агроном идэтин ылыы эбит. Тыа сирин оччотооҕу оҕотугар, мэлдьи буоларыныы, таҥас-сап, онно айанныырга аһыыр ас, үп-харчы наадата кыаҕы таһынан кыһалҕа, моһуоктаах моһол буолбут. Итинник кыһалҕа төһөлөөх оҕо олоҕун олугун уларыппытын, дьылҕатын хайысхатын баҕарбатах өттүгэр хайыһыннарбытын ааҕан сиппэккин. Үөрүөх иһин, ити барыта куһаҕан эрэ өрүттээх буолбатах эбит. Ордук инникигэ эрэллээх, олоххо тардыһыы күүһэ баһыйар, бэйэтин суолун  солонор тулхадыйбат дьулуурдаах өттүгэр.     

 Вася Москваҕа барар үбэ-аһа суоҕа көстөн тахсыбытыттан сүөм түспэтэх, үөрэнэр, идэ ылар баҕатын күүһэ сөхтөрөр. Манна  сэрии-сут кыһалҕалаах сыллара, аас-туор олох, ньулдьаҕай оҕо саастан холкуос ыар  үлэтэ этин-хаанын эрэ буолбакка, өйүн-санаатын эмиэ чиҥэппитигэр, буһарбытыгар-хатарбытыгар итэҕэйиллэр. Уолга дьылҕата син биир үтүө өрүтү тосхойбут, инникитин ыйан биэрбит. Кини Магадан куоракка хайа техникумун устудьуона буолбута. Кыаммат-түгэммэт оҕолорго бу техникум бэлэм аһа, үөрэнэр таҥаһа абыраабыта, учууталлар үтүө сыһыаннара суон дурда-хахха  буолбуттара. Үөрэнэллэрин былаһын тухары кыһыл искэҕи салгыахтарыгар диэри сиэбиттэрин, таҥас кыһалҕатын билбэтэхтэрин, онно эбии, кыра да буоллар, стипендия ылалларын геологтар кырдьан олорон махталынан ахталлара. 

Ити кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ салалтата Саха сиригэр сиртэн хостонор баай өлгөмнүк хостонор түгэнэ кэлиэхтээҕин билэр буолан, урутаан бэлэмнэммит, олохтоох каадырынан эрдэттэн хааччынарга быһаарыммыт, кэскиллээҕи толкуйдаабыт эбит. Саха сирин үгүс оройуоннарыттан тулаайах, тулаайах аҥаардаах оҕолор тиийэн, идэ ылан, бырамыысыланнаска быһаччы кыттыһан барбыттара. Үгүстэр техникумунан эрэ муҥурдаммакка, салгыы киин куораттар үрдүк үөрэхтэрин баһылаабыттара. Вася Готовцев дьылҕата эмиэ итинник этэ. Кини техникуму ситиһиилээхтик бүтэрээт, Ленинградка тиийэн, Хайа институтугар киирэн, эмиэ ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ. Мин ситиһиилээхтик диэн тылы хаста да тутуннум. Оччотооҕуга үөрэммит оҕолор Магадан техникумугар эбэтэр киин сирдэргэ да буоллун, олус кыһаллан үчүгэйдик үөрэнэллэрин куруутун бэлиэтииллэр. Холобур, Магадаҥҥа  репрессияламмыт учуонайдар, академигар тиийэ баалларын, лекциялары ааҕалларын онно үөрэммит кырдьаҕас геологтартан өрүү истэрим. Онно Вася кэмигэр үөрэммит П.Новгородов Халыма кыраайыгар көмүһү булбут, үөрэппит, хостообут Ю.Билибин, В.Цареградскай курдук уһулуччулаах геологтар лекцияларын истибиттэрин кэпсиирэ. Ол иһин да буолуо, салгыы үөрэммиттэр киин сирдэргэ үөрэхтэрин “таһаҕас” оҥостубат этилэр. Кэлин кинилэртэн үгүс учуонай тахсыбыта.    

Айхалга, Удачнайга

 Василий Васильевич Ленинградка үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрэн баран, Эһэ Хайа хорҕолдьун хостуур руднигар үлэтин саҕалаабыт. Ол кэмҥэ  Эһэ Хайаҕа кэлин “Якуталмаас ” ПНХ кылаабынай геологынан өр сылларга үлэлээбит  А.И.Боткунов  эмиэ үлэлээбит эбит. Василий Васильевич кинини кытта оччотооҕу сыһыаннарын этэр кыах суох гынан баран, иккиэн алмаас  бырамыысыланнаһыгар биир кэмҥэ көспүттэр. Эдэр дьон табаарыстыы сыһыаннаах уонна биир сүбэнэн Мииринэй диэки таласпыт буолуохтарын эмиэ сөп.

 Василий Васильевич геолог быһыытынан өр сыллаах үлэтэ Айхалга уонна Удачнайга саҕаламмыт.  Удачнайдааҕы ХБК геология отделыгар ыстаарсай геологынан кини үгүс сыл үлэлээбитэ.  Ол аата бу алмаас баайдаах Удачнай кимберлиттээх трубка иһин-таһын, төһө дириҥҥэ диэри сытарын, алмааһа төһөтүн, хаачыстыбатын, о.д.а. өрүттэрин ымпыктаан-чымпыктаан үөрэппит буолуохтаах.

Ол барыта хостооччулар (горняктар) былаан, бырайыак оҥороллоругар, ону тутуһан, кимберлити фабрикаҕа тиэйэн байытан, алмааһын ылҕаан ылалларыгар олук буолар. Ити аҕыйах тылынан эттэххэ эрэ дөбөҥ, барыта оннук судургу буолбат, түбүктээх, эппиэттээх үлэ эрэйиллэр. Муҥар, бу олус элбэх баайдаах трубка Москва эрэ буолбакка, аан дойду хараҕын хатаабыт, дойдуну байытар аналлаах ураты суолталаах эбийиэк быһыытынан куруутун биллэрэ, ордук учуонай аймахха. Василий Васильевич манна киэҥ билиилээҕин, дьону кытта тапсан үлэлээбитин, бэйэтин сөбүлэппитин бэлиэтиир наада.                                                                     

Кинилиин билсиһиим

 Мин кинини кытта 1980 сылтан билсибитим быһыылааҕа. Ол иннинэ кинини Мииринэй учуонайдара үчүгэйдик билэллэрин, сөбүлүүллэрин,  «Вас-Вас Готовцев” дииллэрин элбэхтик истэрим. Бу номоххо киирбит туох киһи эбитэ буолла диэн санаа эмиэ баара. Айхал, Удачнай диэки, кини дьиҥ үлэлиир сиригэр, командировкаҕа бардахпына, үтүө тылынан ахталларыттан соһуйбат да буолбутум. Кэлбит-барбыт, саҥарбыт-иҥэрбит, көрдөөх-нардаах хара бараан, хап-хара өрүкүйбүт баттаҕын өрө анньыммыт, ортону аннынан уҥуохтаах, саас ортолоох киһини кытта онно билсибитим. Уонча атын омук исписэлиистэрин ортотугар олороммут сахалыы доргуччу кэпсэтэрбититтэн дьиктиргиир да,  соһуйар да этим.  Атын омук ортотугар нууччалыы эрэ кэпсэтэр үгэс баара оччолорго кистэл буолбатах, ол бэрээдэги, суруллубатах сокуону кэһэртэн Василий Васильевич толлубат эбит этэ. Итэҕэллэрин ылбыта бэрт буоллаҕа. Атын омуктар бэйэбит тылбытынан кэпсэтэрбитигэр орооспотторо, кыһаллыбаттара. Мин да кэтэмэҕэйдиири соччо билиммэт буоллаҕым, билсээт, элбэхтик “доппуруос” оҥордум. Хантан хааннааҕын, кимтэн кииннээҕин, ханна-хайдах үөрэммитин  чаас аҥаарын иһигэр биллим, бэйэбин кэпсээтим. Биир дойдулаах буолан хааллыбыт: кини Байаҕантай, мин Хоро нэһилиэгэ эбиппит. Алдаҥҥа түһэр Танда салаата Дараҕа үрэҕин баһынан нэһилиэктэрбит быысаһаллар. Тандаттан Бороҕоҥҥо киирэр суолга биһиги саас-үйэ тухары олорбуппут. Дьон бөҕө хонон-өрөөн ааһара. Тандаттан ханан да тумнан ааспат сирдэригэр олорор буоламмыт, былыр-былыргыттан кинилэри кытта бодоруһан кэллэхпит. Баһылай да кэлэ-бара элбэхтик сылдьан ааспыт буолуохтааҕын санаппыппар, тута сөбүлэспитэ.

Мин кыра сылдьан, уонча сыл балыс киһи, кинини  көрбүтүм эбитэ буолуо да, хантан өйдүөмүй, суох буоллаҕа.  Онон  олус истиҥник кэпсэтэн, этэргэ дылы, дойдубутугар  баран кэлбит курдук санаммыппыт.                                                                                           

   Элбэх минерал кэллиэксийэтин муспутун, олус баай бибилэтиэкэлээҕин, онно сэдэхтик көстөр геология туһунан кинигэлэрдээҕин туһунан мин оччолорго  аахайбатах эбиппин. Тулалыыр дьоно кини туһунан хаһан да намтаппакка, өрүү үрдэтэн кэпсииллэрэ. Оннооҕор Бүлүүттэн уонна кини салаата Ахтарандаттан сэдэх, аан дойдуга суох,  биллибэт минералларга  “Вилюит” уонна «Ахтарандит” диэн ааттары кини биэрбитэ диэн кэпсииллэрэ да, бу дьиҥнээҕэ биллибэт. Бэйэтиттэн ыйыппатаҕым хомолтолоох. Муҥар, бу сэдэх минераллар билигин Бүлүү муоратын түгэҕэр сыттахтара. Кини сотору Иркутскайга, кэргэнин дойдутугар көспүтэ. “Вас-Вас кэллиэксийэтин, баай бибилэтиэкэтин хайдах илдьэ барара буолла”, -- диэн геологтар кэпсэтэр этилэрэ. Дьиҥэр, онно эрэ Василий Васильевич итинник  ураты дьарыктааҕын билбитим. Итинник баайы дьиҥ тулуурдаах, бэйэтин идэтин таптыыр, ытыктыыр эрэ киһи бэрт дэҥҥэ  мунньунар. Учуонай геологтар ол иһин итини сыаналаан ахталларын иһиттэҕим буолуо. 

Иркутскайга көһөн да баран үлэлиир института син биир алмааһы үөрэтэр буолан, тус идэтин бырахпатаҕа, отчуот суруйсара, кэлэн ону көмүскүүллэрэ. Мииринэйгэ “Якутниипроалмаас”  институкка билэр геологтара “Вас-Вас тоҕо аныаха диэри кандидатскай диссертациятын көмүскээбэтий?”, -- дииллэрин истэрим. Наука дуоктора таһымнаах дииллэрин эмиэ истэммин, научнай үлэтин туһунан ыйыта сылдьыбытым. Василий Васильевич:  “Хайдах эрэ уһаан-кэҥээн хааллым, бииргэ үлэлээбиттэрим ырааттылар, хандьытаат, дуоктар да буоллулар, хата эн уһаама-кэҥээмэ, салайааччыны булан биэриэм”, -- диэн, ол туһунан олох да санаабакка сылдьар киһини соһуппута. Үгүс научнай үлэлэрдээх, ыстатыйалардаах, былыр үйэҕэ наука хандьытаата буолар киһи тоҕо хойутаабытын билбэтэҕим.                                                                                                                                           

Олус убаастыыллара

   Ити кэмтэн өр буолбакка, мин Дьокуускайга көспүтүм, Баһылайы кытта сибээс быстыбыта. Өлбүтүн некрологтан ааҕан эрэ истибитим. Алмаас бырамыысыланнаһыгар киллэрбит кылаатын билинэллэрин туоһутунан Удачнай трубкаттан булуллубут, 51,04 караттаах алмааска кини аатын иҥэрбиттэрэ буолар. Маннык чиэскэ киһи эрэ тиксибэт, 58 эрэ сааһыгар, оҥоруохтааҕын ситэ оҥорботох киһини дириҥник убаастаан, суох буолбутугар аһыйан, алмааска кини аатын иҥэрдэхтэрэ. Доҕотторо Байкал кытыытыгар турар Листвянка бөһүөлэккэ, көмүллүбүт сиригэр, дьоһун өйдөбүнньүгү мрамортан оҥорон туруорбуттара эмиэ элбэҕи этэр.                                        

            Сиэн быраата геолого-минералогическай наука хандьытаата С.П.Готовцев ахтыы суругуттан уонна тастыҥ эдьиийэ Х.Р.Готовцева кэриэс кинигэтиттэн Баһылай туһунан эбии элбэҕи билбитим. Урукку көрсүһүүлэрбит быстах-остох, кэлэ-бара буолан, ситэ билсибэтэхпит элбэх эбит.

 Танда эҥэр Готовцевтар киэҥ аймах, сорохторо Оппуруоскалар ийэ ууһа аатыран олорбуттар. Олор истэригэр элбэх туруу үлэһиттэр, бастакы холкуостары тэрийсибиттэр бааллар. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыттар, сэрии хонуутугар хаалбыттар, кэлин  үөрэҕи да ылбыттар үгүстэрин Харытыана Романовна  сиһилии суруйбут.  Байбал Готовцев ыараханнык бааһыран “Хорсунун иһин” мэтээллээх дойдутун булбут. Кэргэннэнэн, оҕо төрөтөн олох олорон истэҕинэ, эдэркээн ойоҕо өлбүтүгэр сэриигэ иккиһин тылланан барбыт. Берлиҥҥэ тиийэ сэриилэһэн “Хорсунун иһин” иккис мэтээллээх тыыннаах ордон кэлбит.  Саха сиригэр сэрии устуоруйатыгар маннык холобур баара биллибэт, мин итинниги ханна да ааҕа иликпин.                                                                                                                                   

Бигэргэтэбин

Василий Васильевич Готовцев саха бастакы көлүөнэ геологтарын ахсааныгар киирэр. Мин былырыын бастакы көлүөнэ саха геологтарын туһунан “Бастакылар” диэн дьоҕус кинигэни суруйбутум. Олохторун туһалаах баайы арыйыыга, үөрэтиигэ анаабыт, талан ылбыт идэлэрин өрө туппут чулуу дьоммутун умнаары гынныбыт, кэлэр көлүөнэ кинилэри билиэхтээх, үтүө холобур оҥостуохтаах диэн санааттан.  Хомойуох иһин, Василий Васильевич онно биир бастакынан киириэхтээҕэ хаалбыта. Бу дьаҥ-дьаһах мэһэйдээн уонна матырыйаал ситэтэ суоҕунан үөлээннээхтэрин кытта биир кэккэҕэ буолуохтаах этэ да, табыллыбатаҕа. Бу билигин эбии докумуоннартан көрдөххө, Саха сирин чулуу геологтарын, горняктарын кытта доҕордоспут, алтыспыт, бииргэ үлэлээбит эбит. Оннук да буолуохтааҕа, кини киһи быһыытынан кэрэтэ, таһыма үрдүгэ үгүс учуонай-геологтар, горняктар дириҥ ытыктабылларын ыллаҕа.  С.И.Алексеевы, В.И.Еремеевы, В.В.Забаровскайы, Д.И.Саврасовы, В.Ф.Шеремеевы, А.И.Боткуновы, В.М.Руковишниковы, В.М.Судаковы, В.К.Маршинцевы, В.М.Зуевы, А.Д.Андросовы о.д.а. кытта доҕордоспута ону толору туоһулуур. Итилэртэн мин үгүстэрин билэттиирим, кинилэр киһи, үлэһит быһыытынан  хайдахтарын туоһулуубун, мантан саха биир чулуу геолога хайдахтаах курдук үрдүк таһымҥа турбутун бигэргэтэбин.

              ИВАН БУРЦЕВ, геология бэтэрээнэ.