«АЛРОСА» АХ Алмааһы атыылааһыҥҥа Саха Сиринээҕи тэрилтэтин (ЯПТА) биир уопуттаах үлэһитэ Феодосия Баишева олоҕун уонна үлэтин-хамнаһын сорох түгэннэрин кэпсиэҕи баҕарыллар.

Элбэх оҕолоох ыал педагогиката

Дора Таатта Чөркөөҕүн 9 оҕолоох ыала Ньукулай уонна Хобороос Оҕонньооропторго тиһэх оҕонон төрөөбүтэ. Кини өссө биирин туола илигинэ, ыал аҕата олохтон барбыта. Бииргэ төрөөбүттэр 3 уол, 6 кыыс ийэлэрин тула көрөр дьон буола түспүттэрэ. Саамай улаханнара 20-чэ саастааҕа. Көтөххө сылдьар оҕолоох, сааһырбыт пиэримэ ыанньыксыта дьахтар түбүгүн уонна кыһалҕатын саныахха ыарахан. Биллэн турар, аҥаардас ийэҕэ улааппыт уонна улаата майгыннанан эрэр оҕолоро иһирдьэнэн-таһырдьанан илии-атах, күүс-көмө буолан, абырыыллара ханна барыай. Улахан дьиэ кэргэн бары бииргэ суулаһан, туохха барытыгар бииргэ саба түһэн сырыттахтарына эрэ, ыал буолар кыахтаахтар.

Оччолорго тыа ыала барыта ааҕа сүөһү тутан, онон харах таһаарынан олорор кэмэ. Холкуостаах хамнаһа кэмчии-кэмчи. Эгэ, ыанньыксыт дьахтар хамнаһа төһө буолуо диэтэххитий? Килиэби, лэппиэскэни оҥосторго бурдугу, чэйи, саахары, табаҕы атыылаһарга тиийэр харчы сыыһа буолаахтаатаҕа. Аҕалара баарына 3 ыанньыктаах, муостааҕынан уончаҕа чугаһыыр сүөһүлээх «быр» курдук олохтоох этилэрэ. Ийэлэрэ оҕолорун тустарын санаан, бу түөрт атахтаах баайыттан энчирэппэт мөккүөрдээҕэ.

Ньукулай Хоборооһунаан хайалара да, элбэх уруута-тарыыта, аймаҕа суох дьон этилэр, онон дьахтар таһыттан көмөҕө эрэнэрэ кыаллыбат этэ. Оҕолорунаан бэйэлэрэ оттоон-мастаан, бөрөөн-тараан, кылаабынай тыынньаларын тутан хаалбыттара.

Оһоҕос түгэҕинээҕи киһи Дора ону барытын хантан өйдүөй, аһыыр эрэ айдааннаах, утуйар эрэ мөккүөрдээх, атын кыһалҕа кыччыгый киһитэ этэ буоллаҕа. Эдьиийдэрэ солбуһа бэрэлээн, көрөн-истэн, бастаан хааман түөрэҥэлээн, онтон охто-охто сүүрэн даллайан, улам бороохтуйан барбыта. Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ оҕону иитиигэ ким да айбатах, анаан үөрэппэтэх улахан абыраллаах норуот педагогиката баар. Элбэх оҕо ханнык баҕарар  баҕарар үлэҕэ, бэйэтэ бэйэтиттэн сиэттэрэн, эбэтэр тустаах эппиэтинэһин курдук ылыммыт, булгуччу толоруохтаах эбээһинэстээх буолар. Атын түгэҥҥэ, ким да туора туран хаалбакка, бүттүүн саба түһэн, уопсай күүһүнэн бүтэрбиттэрэ-оһорбуттара эрэ баар буолуоҕа. Ол иһин, биир-икки оҕотооҕор элбэх оҕону улаатыннарар бары өттүнэн барыстааҕын сөпкө бэлиэтииллэр. Оҕо бэйэ бэйэтин көрсөн улаатар. Төрөппүт өттүттэн онуоха сөптөөх такайыы эрэ наада.

Ийэм майгылаах бастыҥа этэ

Төрөппүт ордук күүстээх таптала ыал саамай кыратыгар тиксэрэ ырааҕынан сэдэх буолбат. Бүгүн кэпсиир Дорабытыгар даҕаны оннук ымсыылаах өлүү-чаас тиксибит буолуохтаах.

--Ийэм барахсан, - диир кини, -- куруук «алмааһым, көмүһүм сыыһа» диэн таптыыр тыллаах буолааччы. Барахсаным, хантан кини алмааһы көрбүтэ, көмүһү кэппитэ кэлиэй? Айаҕалыы сатаан: “Кэлин кыыһа алмааска сыһыаннаах үлэҕэ үлэлиэн түүйбүт дуу?” -- диэх курдук саныыбын ээ.

Ийэм майгылаах бастыҥа этэ, хаһан да кыыһырбат, куруук холку, дэлэгэй бэйэлээҕэ. Эгэ, кими эрэ кытта этиһэрэ, иирсэрэ диэн кэлиэ дуо? Күтүөттэригэр, кийииттэригэр бэйэтин оҕолоругар курдук сыһыаннааҕа. Сүрэҕинэн 73 сааһыгар олохтон барбыта. «Киһим олохтон туораабатаҕа буоллар, онус оҕобун оҕолонуох этим», -- диирэ.

Бу Февронья Яковлевна Огонерова, саха боростуой дьахтара, күн күбэй ийэ, өссө тыыннааҕар 20-тэн тахса сиэн, 5 хос сиэн ытык эбэтэ буолбут, бэйэтин кэмин ураты кэрэхсэбиллээх киһитинэн ааҕыллар толору бырааптаах. «Оҕо -- дьол», «Оҕо – баай» диир өбүгэ кэриэһин этигэр-хааныгар, сүрэҕэр-быарыгар дириҥник иҥэринэн, олоҕун тухары илдьэ сылдьыбыт ол өйдөбүлүн чиэстээхтик өрө туппут саха дьиҥнээх далбар хотуна. Сахатын норуотугар оҥорбут, кини ахсаанын хаҥатыспыт үтүөтэ туохтааҕар да үрдүктүк турар. Билигин 5 үрдүк үөрэх дьупулуомнаммытынан өҥнөр аныгы дьахтар киниэхэ тугунан тэҥнэһиэй? Ол дьупулуомнар бэркэлээтэҕинэ остуол киэргэлэ буолан сытыахтара. Хаһааҥҥыта эрэ тулаайах аҥаардааҕынан ааҕыллар Хобороос Оҕонньооробо ыччата үүнэ, үксүү, чэчирии, саха норуотун тирэҕэ буола туруоҕа.

Култуураттан -- бырамыысыланнаска

Бүгүн кэпсииргэ соруктанар Феодосия Николаевнабыт 1984 сыллаахха Чөркөөх орто оскуолатын бүтэрэн, 2 сыл сопхуоска ыанньыксыттыыр. Иэһин толорбут киһи быһыытынан, култуура училищетыгар туттарсан киирэн, «култуурунай-сырдатар үлэни тэрийээччи» дьупулуомнаах бүтэрэр. «Чороон» ансаамбыл конферансьета буолан, өрөспүүбүлүкэ үгүс оройуоннарын кэрийсэн,  хараҕа-көһө кэҥиир.

Кыыс-дьахтар киһи үөһэттэн ыйыллан турар ыйааҕын хайаан мүччү түһүөй? Эрдэнэн, онтон оҕолонон, эстрада сулуһа буолан өрө тэбэрэ улам ыараан киирэн барар. Иккис оҕотун кэнниттэн, «Хайдах буолуохха, тугу гыныахха?» диэн ыйытык улам чаастатык турар буолан барар.

Оннук муна-тэнэ сылдьан, “АЛРОСА” АХ Алмааһы атыылыыр предприятиета ПАУо суортуур сулууспатыгар каадыры сүүмэрдээһин туһунан биллэриигэ хараҕа хатанар. Сахалыы ааттаатахха Сөдүөччүйэ, эстрада чобуо оскуолатын ааспыт киһи, саараҥныы, симиттэ хайыы барбат, ыйыллыбыт аадырыска түһүнэн кэбиһэр. Дьиҥэр, ийэтэ Хобороос курдук, алмааһы харахтыы илигэ, хайдах-туох үлэ буоларын мэйиитин сыыскааныгар түһэрэн да көрбөтө. Дора ийэтиттэн букатын ыраах атын, бэйэтин кэмин киһитэ этэ буоллаҕа.

Биһиги үлэлиирбитин эрэ билэбит

-- 1996 сылга Алмаас атыытын Саха Сиринээҕи предприятиета саҥа тэриллибитэ, -- диэн кэпсиир Феодосия Николаевна. – Ол иннинэ дьоҕус филиал үлэлээбит курдук. Сүүмэрдээһиҥҥэ киһи бөҕөтө кэлбит: эдэр да элбэх, саастаах да баар. Дөкүмүөннэргин кичэйэн көрөллөр, сэһэргэһии ыыталлар, боппуруостары биэрэллэр. Сөҕүөм иһин, туох да улахан тардыылыга суох үлэҕэ ылыллан хаалбытым.

Үлэбит алмааһы суортааһын. Тэрилтэбит эрэсиимнээх дэнэр анал туруктаах. Сарсыарда 8 аҥаарга хойутааһына суох баар буолуохтааххын, киэһэ 17 ч. 45 мүн. үлэ тохтуур. Эбиэт иннинэ уонна кэннинэ иккитэ 15-тии мүнүүтэлээх тохтобуллар биллэриллэллэр Сыл аайы саҥаттан саҥа дуогабарга илии баттаталлар, үлэ кистэлэҥнэрин кэпсээбэт туһунан. Урут алмааһы илиинэн суортааһын ыытыллара. Билигин аптамаат-массыына киирэн эрэр. Биир уопсай батарар тэрилтэ (ЕСО) тутаах офиһа Москубаҕа баар. Үлэ түргэн тэтимнээх, эмиэ ол курдук араас уларыйыылардаах буолуон сөп. Онон ордук ыччат дьон арааһынай тиэхиньикэҕэ, технологияҕа сыстаҕас буолаллара ордук.

Тэрилтэ 300-тэн тахса үлэһиттээх. Аҥаара саха. Үлэбит чуолаан харахха буортулаах дьайыылаахтар ахсааннарыгар киирсэр. Олох бытархай кыырпах алмаастар баар буолаллар. Бөдөҥ, улахан, сэдэх хаачыстыбалаах алмаастар атыыламматтар, күндү таастар хараллар сирдэригэр ууруллаллар. Киһи үөрэнэн хаалар, боростуой таас курдук көрөр буолан хаалаҕын. Биһиэхэ билигин Ньурба хайаны байытар кэмбинээтин бородууксуйата киирэр

Суортааччыларга эрэсэрээттэр иҥэриллэллэр. Мин билигин 2-с категориялаах эспиэр быһыытынан үлэлиибин. Өссө 1-кы категориялаах эспиэр баар, онтон ведущай диэн кэлэр. Ведущай улахан эппиэтинэстээх дуоһунас. Үлэ бүтүүтэ кини барытын көрөн, бэрэбиэркэлээн, бүтэһигинэн туттарар. Разрядтарга уонна категорияларга иккилии сыл буола-буола, аттестация  ыытыллар. Аттестациялааһыҥҥа сыахтар начаалынньыктара, сулууспалар дуоһунастаах профессионаллара, ардыгар дириэктэр кытта кыттыыны ылаллар. Билииҥ-көрүүҥ, тустаах үлэҥ сыанабылларын түмүктэринэн разрядыҥ, категорияҥ үрдээн да, намтаан да хаалыан сөп. Элбэх киһи үөрэҕин үрдэтинэр. Мин өссө СГУ эрдэҕинэ, геологическай-эрэспиэскэлиир факультеты бүтэрэммин геолог-инженер идэтин ылан турабын.

2-с разрядтаах суортааччыттан саҕалаабытым. «Идэтинэн бастыҥ» ааты ыламмын, билигин сүрүн үлэм таһынан настаабынньыктыыбын. Уопуттаах, бастыҥ үлэһит диэннэр, Дубайга 1 ый командировкалаан сылдьыбыттара.

 Бу күннэргэ тэрилтэбит улахан бөлөх үлэһиттэригэр «АЛРОСА бэтэрээнэ» бочуоттаах ааты анал дастабырыанньалаан, бэлиэлээн иҥэрдилэр уонна туттардылар. Биллэн турар, улаханнык үөрдүбүт, 25 сыллаах үлэбит сыаналаннаҕа. Үлэһит киһиэхэ өйүөктээх тэрилтэ. Үлэһиттэрэ дьиэлэнэллэригэр-уоттаналларыгар чэпчэтиилээх көмөнү оҥорор. 4 хостоох кыбартыыраны атыылаһарбар тэрилтэм өйөбүлэ суоҕа буоллар, баҕар, олоҕум устатын тухары да кыайан төлөһүөм суох этэ. Идэлээх сойуус  Минеральные воды, Белокуриха, Кэмпэндээйи уо.д.а. куруортарга, профлакторийдарга путевкаларынан тиһигин быспакка хааччыйар.

Инникитин үлэҕэ-хамнаска көһүтүллүбэтэх уларыйыылар баар буолуохтарын сөп. Аптамаат-массыына тилэри кыамталаахтык үлэлээн киирэн бардаҕына, элбэх үлэһит илиини солбуйуоҕа. Ол чуолкай. Сүгэ түһүөр диэри дүлүҥ сынньанар. Биһиги үлэлиирбитин эрэ билэбит, үлэлээбиппит курдук үлэлии туруохпут.

“АЛРОСА” бэтэрээнэ Феодосия Николаевна Баишева бэйэтин кэмин биир үтүө киһитэ. Үтүөкэннээх кэргэн уонна ийэ, оттон үлэһитин туһунан, онон-манан сүүрдэн да буоллар, кэпсииргэ холонон көрдүбүт. Ийэтин туһунан бэйэтин сылаас тылларын өйдөөн кэллэххэ, Феодосия Николаевна киһини кытта кэпсэтэрэ аламаҕайа, истиҥэ уратылаах курдук. Ийэтиттэн кырата суоҕу бэриһиннэрбит быһыылаах.

Прокопий ИВАНОВ