Бастакы хардыылар

Уус Алдан уола Николай алын кылааһы Мүрү 1-кы №-дээх орто оскуолатыгар бүтэрэр, онтон онуска диэри улуустааҕы «Уолан» гимназияҕа үөрэнэр. Ол кэнниттэн Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй математическай кылааһыгар туттарсан киирэн, уон биириһи Дьокуускайга түмүктүүр. Кини наукаҕа бастакы хардыыларын өссө оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан оҥорор – «Наука түннүгүн өҥөйдөххө», «Инникигэ хардыы» курдук научнай-практическай кэмпириэнсийэлэргэ.

– Бастакы дакылаатым тиэмэтэ «Актуальность изучения самолетов первой мировой войны» диэн этэ. Араас сөмөлүөттэри ааҕан-үөрэтэн билбитим. Онтон ыла сыыйа наука киэҥ эйгэтигэр ылларан, күн бүгүҥҥэ диэри дьарыктана сырыттаҕым, – диэн Николай Местников ахтар. Салгыы ол дьоҕурун устудьуоннуур сылларыгар Арассыыйа, аан дойду таһымнаах кэмпириэнсийэлэргэ сайыннарар.

Идэни талыыга болҕомтолоохтук

– Идэни талыы туһунан онус кылаастан толкуйдаабытым. Бастатан туран, ханнык хайысхаҕа сөп түбэһэрбин билээри, интэриниэккэ тест бөҕөтүн толорорум. Онуоха миэхэ наар «инженер» диэн тахсара. Абитуралыырбар үс суол баара: Москватааҕы гражданскай авиация университета, Москватааҕы энергоинститут уонна ХИФУ физико-техническэй института. Ону мин чугастыы ФТИ-ни талбытым. Бакалаабырбын Саха сиригэр, онтон магистратурабын Казань энергетическэй институтугар ааспытым, туйгуннук бүтэрбитим. Билигин Саха сиригэр эргиллэн, аспирантурабар уот уонна ититии систиэмэтин чинчийэбин. Николай төрөөбүт тылга таптал туһунан санаатын маннык үллэстэр:

– Саха сириттэн ыраах Казань куоракка үөрэнэ сылдьан, сахам тылын олус ахтар этим. Ол иһин саха литэрэтиирэтин ааҕар, ютубка баар айымньылары истэр буолбутум. Ол саҕана өрөспүүбүлүкэм бириэмэтинэн киэһэ аайы «Саха» НКИХ ханаалыгар уус-уран ааҕыы биэриитэ тахсара, ону олус сэргээн көрөрүм. Төлөпүөн сыһыарыытыгар «Тэтим» диэн подкаст баарын билэн, билиҥҥэ диэри сөбүлээн истэбин.

Инники олоҕуҥ тосхоло туох идэни талбыккыттан тутулуктаах. Ол иһин оскуоланы бүтэрээри сылдьар оҕолор Николай холобурунан, идэлэрин талыыга боччумнаахтык сыһыаннаһыахтарын наада.

Чинчийэр үлэтин сэҥээрдим

Николай хотугу, итиэннэ уһук хотугу усулуобуйаларыгар сөп түбэһэр гибриднэй электростанциялары хайдах оҥорорго үөрэнэр. Ол ыстаансыйалар быдан элбэх эниэргийэни оҥорон таһааралларын, көдьүүстэрин үрдэтэр туһугар араас ньымалары тобулар. Кини этэринэн, күн күүһүттэн уоту оҥорор ыстаансыйа биһиги усулуобуйабытыгар олус тоҕоостоох. Билиҥҥи туругунан Саха сирин киин улуустарыттан саҕалаан, уһук хоту оройуоннарга тиийэ отчуттар, кусчуттар, табаһыттар күн ыстаансыйаларын балачча туһаналлар эбит. Оттон оннук ыстаансыйа сыаната сылтан сыл аайы түһэ турара үөрдэр.

– Тоҕо бу тиэмэни таллым диир буоллаххына, Саха сирэ киин уонна илин эҥээр, арҕааҥҥы, соҕурууҥҥу, хотугу диэн 4 энергооройуоҥҥа арахсар. Хотугу балаһаҕа чинчийиллэр салаа баһаам. Олортон биирдэстэрэ – күн уотунан барар энэргиэтикэ. Ол ыстаансыйалар көдьүүстэрин үрдэтэргэ үлэлэһэбин уонна табаһыттарга, булчуттарга табыгастаах ыстаансыйаны оҥорорго үөрэнэбин, чинчийиини ыытабын, – диэн бэйэтин санаатын үллэстэр. Эдэр учуонай Николай Местников чинчийэр үлэтин олус сэҥээрдим. Итинник ыстаансыйалары куоракка хантан ылыахха сөбүн ыйаталастым. Ол курдук, отчут 30-40 тыһыынча солкуобай иһигэр үчүгэй кыамталаах күн электростанциятын Дьокуускай куоракка «Элеком», «Тесла», «220 Вольт», «Все по немногу» диэн маҕаһыыннартан атыылаһыан сөп эбит. Ону холбуурга массыына аккумулятора эрэ наада. Оччоҕо үүтээҥҥэр, отуугар төлөпүөҥҥүн ииттэрэҕин, ноутбукка киинэ көрөҕүн, билиитэҕэ ас астанаҕын.

Аан барыта аһаҕас

Николай этэринэн, билиҥҥи үйэҕэ науканан дьарыктанааччыга аан барыта аһаҕас. Киһи атыҥҥа аралдьыйбакка, элбэх дьон мустар тэрээһиннэрин умнан-тумнан туран, чинчийэр үлэтигэр бэриниилээхтик олорон үлэлииргэ тулуурдаах буолуон наада. Науканы талбыт ыччакка грант, истипиэндьийэ, эдэр чинчийээччилэри өйүүр бырагыраама арааһа баһаам эбит. Онно тутуһан-хабыһан, сүүрэн-көтөн үлэлиир эдэр чинчийээччи харчы өттүгэр кыһалҕаны көрсүбэккэ, диссертациятын ситэриэн-хоторуон, көмүскүөн сөп.

– Чинчийэр үлэм чэрчитинэн араас патеннары оҥоробун, бырагыраамалары суруйабын. Биир сыл иһигэр Роспатеҥҥа сайаапка биэрэн, айан оҥорууга биир патент, итиэннэ «ЭВМ бырагырааматын оҥорууга» судаарыстыбаннай регистрация 12 сибидиэтэлистибэтин ылан турардаахпын. Онон биир сыл устата элбэх сибидиэтэлистибэ ылбытым иһин, Арассыыйатааҕы Естествознание академията «Нобель мэтээлин» туттарбыта. Итиэннэ бакалаабырга, магистратураҕа үөрэнэр сылларбар дойдубут Бэрэсидьиэнин, Бырабыыталыстыбатын, Татарстаан академиятын истипиэндьийэлэрин ыла сылдьыбытым, – диэн Николай Местников ситиһиилэрин сэмэйдик сэһэргиир.

Маны таһынан Николай науканан дьарыктанар эдэр чинчийээччигэ туох хаачыстыба ирдэнэрин туһунан Арассыыйа наукатын академиятын бэрэсидьиэнэ Александр Михайлович Сергеев үс холобурун аҕалар.

1) Эдэр чинчийээччи олорон эрэ үлэлииргэ тулуурдаах буолуохтаах. 2) Үчүгэй бырайыактаах, интэриэһиргиир тиэмэлээх буоллаҕына, кини түүннэри-күнүстэри олорон хасыһыахтаах. 3) Дойдубут көрөр истипиэндьийэлэригэр, граннарыгар кыттыы чинчийээччи харчыга оҕустарбакка үлэлиирин хааччыйар. «Эдэр учуонай харса суох кэмпириэнсийэлэргэ кыттар, ыстатыйа таһааттаран, монография, босуобуйа суруйар буоллаҕына, истипиэндьийэ ылыы куонкуруһугар кыттан, холкутук кыайыан сөп», –диэн Николай чопчулаан биэрэр.

Эрэнэбит

Николай Местников аспирантураны бүтэрэн, харса суох элбэх ыстатыйалары суруйан, чинчийбит үлэлэрин патеннаан, сибидиэтэлистибэлэри ылан, диссертациятын суруйан бүтэрэн, ситиһиилээхтик көмүскэнэр санаалаах. Маны таһынан үүнэр көлүөнэни үөрэтэргэ преподавателлиир дьоҕурун сайыннарар баҕалаах. Эдэр учуонай Саха сиригэр ититиини, уоту ылыыга саҥа көрүҥнэр тэнийэллэригэр кылаатын киллэриэҕэр саарбахтаабаппын.