Бэл, бэлиитикэ оонньуутугар кытары кубулута сатыыллар. Үгүс муниципалитеттарга быйыл баһылык быыбара буолуохтаах. Онно кыбыта сатыыллара баар суол.

Ол эрээри, норуот манна биири кыайан өйдөөбөт. Тоҕо былаас ылла да  маһы кэрдиини бобор кыаҕа суоҕун. Ол барыта сокуонунан  быһаарыллыахтаах дуо? Норуот этиитин, туруорсуутун үрдүкү салалта болҕомтоҕо ылыахтаах буолбатах дуо?

Мин санаабар, өскөтүн, Амма маһын кэрдэри көҥүллүүр буоллахха, дьон-сэргэ этиитигэр, туруорсуутугар дьүлэй буолуу, норуот сүрэҕинэн-быарынан ыалдьар дьыалатыгар ээл-дээл сыһыан курдук ылыныы буолар. Амманы көмүскээһин аҥаардас айылҕаны харыстааһын боппуруоһа  эрэ буолбакка, бүтүн норуот инники дьылҕатыгар сыһыаннааҕын өйдүөх тустаахпыт.  

Санатар буоллахха, «Ангара» ХЭУо  Үөһээ Амма учаастагар 57538 гектардаах сиргэ 46  сыл устата 107 тыһ. куб.  маһы соҕотуопкалыахтаах. Маны  тэҥэ, «Вудлэнд24» ХЭУо  Алдан оройуонугар Учур учаастакка 177 гектардаах сиргэ 36 сыл устата 243 тыһ.  куб. м мас соҕотуопкаланыахтаах. 2020 сылга икки дуогабар сыаната 21 мөл. солк. тэҥнэһэр, мантан 15 мөл. солк. федеральнай    бүддьүөккэ, 6 мөл. солк. өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр тыырыллар.

Аммаҕа үлэ барар

Бу күннэргэ олохтоохтор санааларын истэ ааспыт  өрөбүллэргэ дойдубар Аммаҕа тиийэ сырыттым. Быыллаах, буруолаах суолунан өр соҕус айаннаабытым кэнниттэн Аммам хочото бу нэлэс гына түстэ. Хайа да бэйэлээх саха киһитэ нэлэмэн хочо арылыс гынарын, Амма эбэ сундулуйа устарын, уҥуор көҕөрүмтүйэн көстөр хайалары долгуйбакка, үөрбэккэ көрбөтө буолуо дуо!? Киэһээҥҥи ыамҥа ыксаан иһэр сүөһүлэр, сөрүүн түһүүтэ хонууга мэччийэ тахсыбыт сылгы үөрэ, тыа сирин ыалын күннээҕи түбүгэ харахпар көстөн кэллэ.

Массыынабыт Амма киинигэр турар маҕаһыын таһыгар тохтоото. Таксист ааны арыйаатын кытта кумааҕы, уруучука тутуурдаах киһи «Амма маһын кэрдиини утары илии баттыаххыт дуо?” -- диэбитинэн тиийэн кэллэ. Массыынаттан тахсыбыт дьон бары хап-сабар, биир-биэс тыла суох илии баттаатыбыт.

Нэһилиэнньэ 100 бырыһыан утарар

Хас маҕаһыыҥҥа, уулуссаҕа биирдиилээн дьону кытта кэпсэттэххэ, ким да Амматын маһын кэртэриэн баҕарбат.   Дьон-сэргэ төрөөбүт аммаларын туһугар үлэлии-хамсыы сылдьаллара үөрдэр. Кырдьыга да, маннык кэрэ айылҕаҕа олорон, хайдах тулалыыр эйгэҕин харыстыаҥ, көмүскүөҥ суоҕай? Манна даҕатан эттэххэ, Ил Дархан Саха сиригэр төрөөбүт дойдуга Бэриниилээх буолуу сылын бэйэтинэн биллэрэн турар эбээт.

Амма улууһун Бөтүҥ нэһилиэгин уус ыала «Кыыс Амма» диэн ааттаах миэбэл оҥороллорун истэн, кинилэр оҥоһуктарын кытта билсэргэ сананным.

Евдокия уонна Иннокентий Слепцовтар миэбэл оҥоруутунан хото дьарыктаналлар. Саха дьоно кинилэр оҥоһуктарын хаачыстыбатын таба көрөн, араас сиртэн сакаастаан ылаллар эбит. Чуолаан «Кыыс Амма» нобуорга улахан куухуна остуола уонна алта олоппос киирэр. Оҥоһуутун да көрдөххө, олус сиэдэрэй көстүүлээх. Чахчы да Амматын таптыыр киһи маннык нарын, ыраас гына нарылаан оҥоруон сөп дии саныыгын.

Иннокентий Слепцов ойууру кэрдии уонна остуол нобуорун туһунан маннык кэпсиир: «Саха сирин маһын кэрдиини утарабын. Маһы үгүс өттүгэр тас дойдуга утаараллар. Кытайга барбыт маспыт, уон төгүл эргийэн, биһиэхэ бэйэбитигэр чэпчэки сыаналаах ЛДСП матырыйаалтан оҥоһуллубут кэбирэх миэбэлгэ кубулуйан кэлэр. Ол, биллэн турар, өр сулууспалаабата биллэр. Дьон үчүгэй, хаачыстыбалаах миэбэли тутта үөрэниэн наада. Хаачыстыбалаах миэбэл оҕолоргуттан, сиэннэргэр тиийэ сулууспалыыр үйэлээх буолар. Оччотугар мас да кэрдиллэрэ лаппа аччыа этэ. Итиэннэ араас булкааһа суох миэбэл киһи доруобуйатыгар буортута суох. Бу «Кыыс Амма» диэн Аммабытын таптаан, харыстаан уонна киэн туттан ааттаабыт миэбэлбит буолар. Оҥоһуктарбытын дьон өрүү хайгыы, астына көрөр. Онон сүргэни көтөҕөрүн уонна өр сылларга сулууспалыырын курдук туох баар өйбүн-санаабын ууран кыһаллан-мүһэллэн оҥоробун».

“Амманы көмүскүүбүт!” уопсастыбаннай хамсааһын атырдьах ыйын 3 күнүгэр СӨ Экологияҕа министиэристибэтин аатыгар кэккэ эрэкэмэндээссийэлээх сурук суруйбута. Ол сурукка тустаах министиэристибэ ойууру кэрдии боппуруоһун бэдэрээлинэй таһымҥа эрэ ылыстахха, утарсар кыах баар диэн хоруйдаабыта. Хомойуох иһин, олохтоох министиэристибэ кыаҕа кырата онно көстөр. Ол курдук, СӨ Экологияҕа министиэристибэтэ утарсыан баҕарбытын да иһин, аҥаардас ойууру кэрдэри хонтуруоллуур эрэ уорган быһыытынан үлэлиир кыахтаах.

Оччотугар сокуон быһыытынан эппиэтинэһи бүтүннүү уопсастыбаннас дьарамай санныгар уурдулар дуу диэх санаа көтөн түһэр. Оттон аһаҕастык этинэр, кырдьык туһугар туруулаһар биһиэхэ чахчы көҥүл дуо?

46 сыл маһы кэрдии – баламат санаа

Ойуур  сокуонун быһыытынан  ойуур учаастагын арендаҕа ылыы дуогабара 10-тан 49 сылга диэри түһэрсиллэр кыахтаах. Тустаах учаастакка 4953 тыһ. куб. м.  сиппит-хоппут мас баар. Сылга, ортотунан, 107 тыһ. куб. м.  соҕотуопкаланыахтаах. Ол эбэтэр, 4953-һү 107-ҕэ түҥэттэххэ, 46 сыл тахсан кэлэр. Бу тухары ойуур устун үөмэр-чүөмэр үктэнэн, сиппит-хоппут маһы эрэ биир-биир талан, сыа-сым курдук кэрдэр буоллуннар? Оннук эбитэ буоллар, буортуну аҕаларынааҕар туһата, биллэн турар, улахан буолуо этэ. Ол эрээри,  түөрт уон ордугуна алта сыл устата Маслобойников үлэһиттэрин кэнниттэн ким эмит батыһа сылдьан хонтуруоллуо  дуо?! Буоларын курдук, бастаан утаа син сиэрдээхтик үлэлээн иһэн, кэмниэ-кэнэҕэс кэннэ кээнчэ да буоллун диэтэхтэринэ, көҥүл дьон. Төһөлөөх элбэх сүдү тиэхиньикэ уонна оробуочай илии кэлэн ойууру барчалыан, үйэлэргэ ураты экосистеманы тутан турбут маһы-оту тэлэкэлиэн, сэдэх үүнээйилэри тэпсиэн, кыылы-сүөлү үргүтүөн сөбүн билбит суох. Төрүт олохтоох омукка ол хайдах диэлийиэн тахсара үөрэтиллэ, киэҥ далааһыннаахтык чинчийиллэ илик.

Мас кэрдилиннэ да сир сиҥнэр, ирбэт тоҥ сыыйа ууллар кутталлаах. Бу ис иһигэр киирдэххэ, ирбэт тоҥҥо турар эрэгийиэн эрэ буолбакка, бүтүн Аан дойду кыһалҕата эбээт. Онон бастаан утаа киэҥ хабааннаах научнай-чинчийии ыытыллыахтаах диэн сөпкө этэллэр. Ол эрэ кэнниттэн өр кэмҥэ тыытыллыбакка турбут айылҕаҕа «чугаһыыр” оруннаах. «Ыт ыксаан хараҕа суох оҕону төрөтөр” диэн бэргэн этии баар. Онон бу түгэҥҥэ ыксыырбыт адьас сыыһа. Билиҥҥи туругунан, бу боппуруоска сөптөөх хоруйу истэ илик эрээри, 40-ча сылынан  сөптөөх көмүскэли ыларбыт саарбах.