Икки аҥаар ый кэриэтэ буолан баран, киин уонна илин эҥээр улуустарга, дьэ, кыратык ардаан ылла. Ол да абыраата, салгын биллэ дьэҥкэрдэ. Мантан инньэ хото түһэр ини. Оччоҕо бараммат баһаардарбыт сыыйа-баайа умуллуохтара.

  Төһөтүн да иһин, абытайдаах сайын ааста. Букатын ыам ыйыттан саҕалаан умайан баран, билигин да күөдьүйэ турааччылар бааллар. Балаҕан ыйын 28 күнүнээҕи туругунан 13 термо-туочука куйаартан көстөр эбит. Барыта холбоон  502, 00 га иэннээх учаастак. Сир куурбута-хаппыта бэрт буолан, төрүт сүтэн-уостан симэлийбэттэр, хаар түһүөр диэри оннук көрдүгэнниир чинчилээхтэр.

Нэһилиэнньэттэн бэйэтиттэн тахсар

          Сир хараарыаҕыттан ыла күн бүгүнүгэр диэри барыта 2038 баһаар өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн бэлиэтэммит. Сороҕо киһи да, тиэхиньикэ да тиийбэт түҥ ыраах тайҕатыгар баар буолан, олору умуруорарга да күһэллибэтэхтэрэ. Ардах-хаар бэйэтэ дьаһайарыгар хаалларбыттара.  

Сайын бастакы аҥаарыгар хоту эҥээр уот туруута элбэҕэ: Орто Халымаҕа, Муомаҕа, Абыйга, Эбээн-Бытантайга, Дьааҥыга. “Сыбаатайга киирэн эрэр”, “Кустуурга чугаһаабыт”, “Буор Сыһыыга суоһаабыт”... Ити курдук кэпсэтиилэринэн, сонуннарынан, бассаап сурахтарынан олорбуппут. Онтон аны атырдьах ыйыттан күн бүгүнүгэр диэри илин эҥээри кыһыл бөтүүк буулаата. Биирдии сууккаҕа уонтан тахса баһаардар тэҥинэн тура сылдьыбыттара. Кэнникинэн дьон ыксаан, наар буруоҕа тыынартан салҕан, хара көлөһүнүнэн булуммут отун былдьатан, былааһы үөҕэн саҕалаабыта: “Соруйан ыыталлар дуу, хайдах дуу?”, “Федеральнай тыалар буолан уоттууллар дуу, харчы ылаары”, “Билэ-билбэтэҕэ буолаллар, төрүт кыһамматтар, нэһилиэнньэ бэйэтэ туруулаһар”... Итинтэн да араас саҥалар социальнай ситимнэри толору этилиннилэр, сурулуннулар. Ол эрээри, ама хайаан соруйан уоттуохтарай? Төттөрүтүн олохтоохтортон бэйэлэриттэн тахсарын бэлиэтииллэр.

Ол курдук, баһаары утары охсуһар сулууспа дознавателлэрэ Ис дьыала министиэристибэтин уонна лесничество үлэһиттэрин кытта кыттыгас бэрэбиэркэлэрин түмүктэринэн, билиҥҥитэ Бүлүүгэ, Горнайга, Уус Алдаҥҥа, Хаҥаласка, Томпоҕо, Чурапчыга, Өлүөхүмэҕэ, Орто Халымаҕа, Сунтаарга, Аммаҕа буолбут сүүрбэччэ түбэлтэҕэ 17 буруйдааҕы булан ыллылар. Итинтэн тоҕуһа административнай эппиэтинэскэ тардылынна, 4 киһиэхэ холуобунай дьыала тэрилиннэ. “Ким уоттаабытын хантан уонна хайдах билэллэр ол?” – диэн сымыйаргыы саныаххыт. Аныгы үйэҕэ МЧС космостан мониторины ыытар. Ол устар аппарааттарын көмөтүнэн баһаардар төрүөттэрин быһаараллар. Биллэн турар, сүрүн болҕомто тыа хаһаайыстыбатын сирдэригэр ууруллар. Барыта холбоон 10 тыһыынча кэриҥэ гектар иэннээх ходуһа, бааһына умайан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 1900 туонна оттонуллубут от уокка былдьанна. Ночоот-ороскуот бөҕө – киһи дьалаҕай сыһыаныттан, онно эбии ардах суоҕуттан уонна сотору-сотору түһэр күүстээх тыаллартан.

         “Бастатан туран, олохтоох муниципальнай тэриллии баһылыктара, тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрин салайааччылара, бааһынай хаһаайыстыбалар фермердэрэ эппиэккэ тардыллыахтара. Кинилэр өртөөһүн сокуонунан  бобуулааҕын билэр буолан баран хонтуруоллаабатахтар, нэһилиэнньэҕэ өйдөтөр үлэни ыыппатахтар, бэйэлэринэн умаппыт түгэннэрэ кытта баар. Ол түмүгэр  кыстыгы туоратар оппутуттан 1900 туонната таах күлгэ-көмөргө кубулуйда”, — Ил Дархан дьон эппиэтинэһэ суоҕуттан улахан хоромньу тахсыбытын бэлиэтиир.

Санатар буоллахха, 2015 cыллаахха РФ Бырабыыталыстыбата 1213 нүөмэрдээх дьаһалынан өртөөһүнү боппута. Онон уоту ыыппыт киһи улахан ыстыраапка ыйанар кыахтаах. Холобура, СӨ Экологияҕа министиэристибэтин иниспиэктэрдэрэ  РФ КоАп 8.32 ыстатыйатыгар (тыаҕа сэрэхтээхтик сылдьыы быраабылата) олоҕуран, билиҥҥитэ 115 боротокуолу толордулар, уопсайа 2 039 000 солк. суумаҕа административнай ыстыраабы суруйдулар. Оттон холуобунай дьыала накаастабыла букатын улахан төлөбүрдээх: 200 000-400 000 cолкуобайга тиийэ. Эбэтэр суутунан 2 сылга хаайыллыахха сөп.

Госпожнадзор үлэһиттэрэ муус устар 24 күнүттэн балаҕан ыйын 27 күнүгэр диэри барыта 2663 рейдэҕэ сырыттылар. Ол түмүгэр тыаҕа административнай бэрээдэги кэһии иһин 251 түбэлтэни боротокуоллаатылар. Ыстырааптанар туһунан 197 дьаһал таҕыста, итинтэн 119-һа сэрэтии эрэ быһыытынан, 78-һа уу харчынан толуйарга. Ойуурга 377 кэтиир-маныыр поһу туруораннар, сынньана, астана-күөстэнэ кэлбит дьону тохтотоннор, 10 361 киһини дьиэлэригэр төттөрү утаарбыттар. Ол эмиэ суугунуур күөх дуолу  харыстыырга көмө буоллаҕа эбээт.

Таатта талыы хонуулара...

Балаҕан ыйыгар Таатта баһаардара барыларын аймаата. Хара Алдаҥҥа, Чычымахха, Чымнаайыга, Харбалаахха айылҕа ураты харыстанар сирдэрэ, Уус Тааттаҕа Алдан өрүс бэтэрээ-уҥуоргу биэрэктэрэ, Дэбдиргэттэн Уолба кыраныыссатыгар тиийэ, Кыйы Дьиэбэгэнэ үрэҕин алаастара, Чөркөөххө – барытыгар уот туран, умулларыыга нэһилиэк олохтоохторо, баһаарынайдар, МЧС-тар, ДПС-тар, “Авиалесоохрана” байыастара, атын да тэрилтэлэртэн мобилизованнай биригээдэлэр тэриллэннэр, күннэри-түүннэри үлэлээтилэр.

Бу нэдиэлэҕэ уот Кыйы бөһүөлэгэр киирэ сыста, 4 км чугааһан ылла. Баһылык Прокопий Турнин кэпсиир:

-- Атырдьах ыйыгар Дьиэбэгэнэҕэ уот туруоҕуттан “Авиалесоохрана” 3 сэрэхтээх туочуканы хонтуруолга тутан олорбута. Ону балаҕан ыйын 27 күнүгэр күүстээх тыал түһэн, көрдүгэннии сыппыты күөдьүтэн, хорутуллубут сирбитин туораан, дэриэбинэҕэ киирэ сыста. Нэһилиэк эр дьоно тахсан, водовоз сүүрэн, ППС баһаарынай массыыналара суһаллык кэлэн, булууктаах тыраахтардарынан хорутан, ыраатыннарбакка тохтоппуппут. Помпа, эрбии аҕыйаҕа, барыларыгар респиратор тиийбэтэ, ыраахха диэри хабар араадьыйа-сибээс суоҕа куһаҕан эбит. Баһылыктаабытым ый да буола илик, онон туох кыһалҕа баарын саҥа билэн эрэбин. Маннык ыксаллаах быһыыга-майгыга 50 тыһыынча солк. эрэ олохтоох бүддьүөттэн көрүллэр эбит. Ол сайын эрдэ бүттэҕэ дии. Билигин умуруорууга үлэлэһэр дьоммутугар бородуукта да ылан аһатар харчыбыт дьаһалтаҕа суох. Барыта норуот күүһүнэн. Ити итэҕэстэри эһиилги сылга учуоттаан, атыннык дьаһаныахпыт.

Егор Марков, Игидэй нэһилиэгин баһылыга:

--36А нүөмэрдээх баһаарбыт балаҕан ыйын 10-11 күннэриттэн билиҥҥэ диэри баар. Ардах да хотуппата, хоту өттүн букатын да таарыйбакка ааста. Аахталаммытынан 267 туонна оттонуллубут от суох буолла.

Альберт Кулачиков, Харбалаах баһылыга:

--Балаҕан ыйын 27 күнүгэр Чычымах уонна Харбалаах икки ардыгар Тыытты алааска ойуур баһаара тахсан, нэһилиэк 100-тахса олохтооҕо турунан, биир да оту былдьаппатыбыт. Сайыны быһа Амма уҥуор тыалара умайдылар. Сороҕун бэйэбит күүспүтүнэн умуллара сатаатыбыт. Онуоха мотуорунан кэлэргэ-барарга үтүмэн уматыгы бараатыбыт. Харбалаахпыт уолаттара АЗС-таах буоланнар, хата, кинилэр иэс кутан абыраатыллар. Аны билигин ону хайдах төлөһөрбүт боппуруос. ГСМ-нан көмө оҥоһуллуон баҕарабыт.

Нэһилиэк баһылыктарын ити көрдөһүүлэрин Уопсастыбаннай палаатаҕа үлэлиир биир дойдулаахтара Владимир Аржаков ылынан, тэрилтэтин аатыттан С.М. Чепаловка (“Туймаада-Нефть”АУо),  В.Н. Лебедевкэ (“Саханефтегазсбыт”АУо) бэнсиининэн, сэлээркэнэн көмөлөһөллөрүгэр сурук ыытта. Маны сэргэ Дьокуускайга олорор таатталар харчы хомуйан саҕалаатылар. Улуус баһылыга Михаил Соров биллэрбитинэн, барыта 505 туонна оттонуллубут от уокка былдьаммыт.

Түмсүүлээх буоламмыт

Тааттаны сэргэ бүтэһик (оннук диэн эрэниэххэ) баһаардар Амма Эмиһигэр, Уус Алдан Курбуһаҕар, Чурапчы Хатылытыгар буолуталаатылар. Хата, этэҥҥэ барыта умулунна. Сайын устата Амма улууһугар барыта 722 туонна от уокка былдьанна. Чурапчыга 32, Уус Алдаҥҥа 48 баһаары умуруордулар.

Балаҕан ыйын 29 күнүнэн баһаар суоһуур сезона өрөспүүбүлүкэҕэ сабылынна. Онон ыам ыйыгар ойуурга барбыт “Авиалесоохрана” байыастара дьиэлэригэр төнүннүлэр. “Хаһан да маннык уһуннук, балаҕан ыйа бүтүөр  диэри  сылдьыбыппытын өйдөөбөппүт. Сайын кураантан уот турар эбит буоллаҕына, күһүҥҥү баһаардар дьон илиититтэн тахсаллар. Биһиги авиаотделениебыт 26 үлэһиттээх. Итинтэн үһэ – лүөччүк, 23 -- парашютист-десантник. Көрөргүт курдук, киһибит олус аҕыйах. Онон дуогабарынан дьону эбии ылабыт, -- диир кэтээччи-лүөччүк Николай Копырин.

--Уот саҕаланан эрэрин үөһэттэн көрдүбүт да, ыраата-тэнийэ илигинэ саба баттаары, парашютистар ол сиргэ суһаллык ыстанабыт. Биллэн турар, кутталлаах. Ол эрээри күөх тыа куруҥҥа кубулуйара көрөргө-саныырга өссө хараастыылаах. Ол иһин хорсуммутун киллэрэн, барҕа баайбытын уоттан быһыырга сорунабыт, -- диир ахсыс сайынын баһаарга сылдьар  Андрей Евдокимов.

Дьэ, итинник хорсун байыастардаах уонна дойдуларыгар бэриниилээх, ыксаллаах түгэҥҥэ түмсүүлээх дьонноох-сэргэлээх буоламмыт, хас эмэ сүүһүнэн тыһыынча гектар сири кыһыл тылынан салаан ааспыт уоту хаптаттыбыт, күүдэпчилэнэр күүһүн намыраттыбыт. Аны сиик-силбик, ардах-хаар баттаан, күөдьэйбэт гына хаптатыа.

Эһиил ити умайбыт ходуһаларга, алаастарга сэтиэнэҕэ суох саҥа от быгыа. Тыа-ойуур талаҕынан үүнэн саҕалыа. Отторун уокка былдьаппыттарга ночоотторун өрөспүүбүлүкэ төлөһүөх, отунан көмөлөһүөх буолла. Арай... ирбэт тоҥмут эрэ чөлүгэр түһэрэ саарбах. Баһаар буолбут сирдэригэр  ириэрии баран, мантан ыла тыа уута оҥхой, намыһах сир ахсын дүөдэлэри, тыымпылары үөскэтиэ, көнө кырдаллар бысталанан, быллаарга, лаҥхаҕа кубулуйуохтара. Хаарыан айылҕабытын ити курдук бэйэбит айгыратабыт: ойуурга-толооҥҥо бэрээдэги тутуспакка, оттубут кутаабытын умуруорбакка, тулалыыр эйгэҕэ дьалаҕайдык сыһыаннаһарбытыттан...