Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -6 oC

Сүрүн сонуннар

Бүгүҥҥү сонуннар

Бэлиитикэ

Экэниэмикэ

Нэһилиэктэри хааччыйар кыһыҥҥы суол кэскилэ

Сахабыт Сиригэр төгүрүк сыл массыына сылдьар суола суоҕуттан сылтаан, Дьокуускайтан кытыы сытар улуустарга, Уһук хоту аһы-үөлү, туттар тэрили, уматыгы кыһыҥҥы суолунан тиэрдэллэр. Өрөспүүбүлүкэҕэ 37,8 тыһ. км. уһуннаах массыына суола баарыттан 31,1% кытаанах…
14.03.24 18:34

Уопсастыба

«Ыллаа-туой, байааным» куонкурус -- доҕордуу түһүлгэтэ

Ытык Күөлгэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитин, култууратын, муниципальнай сулууспатын туйгуна, Томпо улууһун Байаҕантай уонна Таатта улууһун Октябрьскай нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо ааттары Орто дойдуга олорор кэмигэр…
19.03.24 19:24

Култуура

Дьааҥылар артыыстары тыыннаах тойугунан көрүстүлэр

"Артыыстар иhэллэр үhү",- диэн үтүө сурах дьааҥыларга өссө тохсунньу ыйга иhиллибитэ. Онон өр күүппүт артыыстарын көрсөөрү олохтоохтор кэлэр - барар күннэрин эрдэттэн аттаран, астарын-таҥастарын бэлэмнээбиттэрэ ыраатта. Болдьохтоох күн үүммүтүгэр күндү…
07.03.24 11:40

Түһүлгэ

Сааскы сандал күннэр сардаҥа ыһыаҕын ыһаллар

Хонон турдах аайы хонноҕо аһыллан, утуйан турдах аайы уутуйан туран эбиллэр, өрөөн турдах аайы өһүллэн иһэр сааскы сандал күннэр сардаҥа ыһыаҕын ыһаллар, күн үҥкүүтүн үҥкүүлүүллэр. Үрүҥ хаар үрүт үрдүгэр дьэҥкир куруһуба былаатын бүрүнэр, маҥан хаар хат - хат…
13.03.24 10:52

Тыа сирэ

Андрей Находкин: Дьон күннээҕи кыһалҕаны эрэ буолбакка, тыа сирин сайдыытыгар кэскиллээх этиилэри туруоруста

Ил Түмэн сиргэ сыһыаннаһыыга, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин бу күннэргэ бэйэтин уоукургар - Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар үлэлиир. Кини улуус баһылыга Дмитрий Тихоновы кытта улуус нэһилиэктэринэн сылдьан…
03.02.24 09:00

Дойдуга бэриниилээх буолуу сыла

Эһиил Пионерия төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиэхпит

Бүгүн, алтынньы 1 күнүгэр, Москуба куоракка «Кыайыы» түмэлигэр Норуоттар икки ардыларынааҕы «СПО-ФДО» оҕолор уопсастыбаннай түмсүүлэрин сойууһун ассамблеята ыытылла турар. Арассыыйа эригийиэннэриттэн уонна СНГ дойдуларыттан кэлбит делегаттар сайдар саҕахтары…
01.10.21 23:59

Устуоруйа

Устуоруйа

Стамбулга мунан хаалбыппар Таҥара көмөлөспүтэ

2000 сылларга дуоллар 24-25 солк. этэ, онон Сочига барардааҕар Турцияҕа сынньаммыт быдан чэпчэки буолара. Сылаас, ыраас муораҕа күөлэһийэ сөтүөлээн, үгүс-үтүмэн аквапаркаҕа хатааһылаан, бассейнҥа сөрүүкээн, рестораҥҥа төһөнү кыайаргынан ас арааһын амсайан,…
31.08.23 20:56

Саха сирэ 500-чэкэ өрүстээх уонна үрэхтээх. Балартан 10 өрүс – Арассыыйа улахан эбэлэрин ахсааннарыгар киирэр. Онон өрөспүүбүлүкэҕэ саас аайы халаан уутун кыһалҕата сытыытык турар. Ол курдук, улахан уу кэмигэр миллиардынан суумалаах хоромньу тахсар.

Саха сирэ 500-чэкэ өрүстээх уонна үрэхтээх. Балартан 10 өрүс – Арассыыйа улахан эбэлэрин ахсааннарыгар киирэр. Онон өрөспүүбүлүкэҕэ саас аайы халаан уутун кыһалҕата сытыытык турар. Ол курдук, улахан уу кэмигэр миллиардынан суумалаах хоромньу тахсар.

Урукку сыллардааҕы халааннар

Өрөспүүбүлүкэҕэ халаан уута тахсыан сөптөөх сирдэригэр 123 нэһилиэнньэлээх пуун турар. Өскөтүн бүтэһик 10 сылы ылан көрдөххө, улахан уу 2007 сыллаахха тахса сылдьыбыт. Онно 53 нэһилиэнньэлээх пуун ууга былдьаммыт, 14 тыһ. киһи эмсэҕэлээбит. 2010 сыллаахха 43 нэһилиэнньэлээх пуун ууга барбыт. 10 тыһ. киһи дьиэтэ-уота устубут. 2013 сыллаахха 66 нэһилиэнньэлээх пуун, 6 тыһ. кэриҥэ киһи эмсэҕэлээбит. Бүтэһик уу 2018 сыллаахха балысханнык халыйбыт. Онно 63 нэһилиэнньэлээх пуун ууга баран, 5 тыһ. кэриҥэ киһи алдьархайга түбэспит. Бу 10 сыл иһигэр 2009, 2014 уонна 2016 сыллар эрэ арыый “чуумпу” буолбуттар. Ити сылларга өрөспүүбүлүкэ өрүстэрэ кыратык халааннаабыттар.

e32c2fb99d64acba0e7a9c080d6ab86d

Манна эбии санаттахха, 2001 сыллаахха Ленскэй иэдээннээхтик ууга барбыта. Онно суукка иһигэр бүтүн куорат уу анныгар устубута. Алдьархай 9 киһи сырдык тыынын быспыта.

Маныаха быйыл эмиэ ураты дьыл ааһан эрэр. Ол курдук, кыһынын хаһааҥҥытааҕар да күүскэ тоҥоро сырытта. Айылҕаны кэтээн көрөөччүлэр, “маннык уһулуччу тымныы өтөрүнэн буолбатаҕа” диэн бэлиэтииллэр. Онуоха күн бүгүнүгэр диэри халлааммыт сүгүн сылыйа илик. Сөрүүн турар. Холобур, былырыын саас баччаларга номнуо чараас сон кэтиллэр буолбута.

Аны томороон тымныылар өрүс мууһун дэлби халыҥатан кэбистилэр. Сорох сирдэргэ нуорманы 130-200 % тиийэ куоһарар. Ону сэргэ, сир аайы хойуу хаар түһэн үчүгэйдик ууллубакка сытар. Онон быйыл саас өрүстэр уонна үрэхтэр киэлилэриттэн тахсар кутталлара чахчы улахан.

Павел Гарин: “Ууга устуохпутун сөп...”

РФ ЫБМ министиэристибэтин Саха сиринээҕи салаатын начальнига Павел Гарин өрөспүүбүлүкэ өрүстэрин уонна үрэхтэрин балаһыанньаларын кытта билиһиннэрдэ:

Павел Гарин

– Муус устарга уонна ыам ыйыгар салгын температурата нуорма иһинэн турара сылыктанар. Онон өрөспүүбүлүкэ өрүстэрэ эрдэ усталларын саарбахтыыбын. Муус устар 16 күнүгэр Саха сиринээҕи гидрометеорология салалтатын анал бүлүтүөнэ тахсыаҕа. Оччоҕо арыый чопчу дааннайдары ылыахпыт. Билигин хаар уонна муус халыҥ эрэ диэхпин сөп.

Уопсайынан, Саха сирин 14 өрүһэ сыллата кутталы үөскэтэр. Өскөтүн муус харар түгэнигэр, өрөспүүбүлүкэ 98 нэһилиэгэ ууга барар чинчилээх. Ол курдук, Ленскэй улууһугар Өлүөнэ, Томпо улууһугар Алдан, Амма улууһугар Амма, Үөһээ Халымаҕа уонна Орто Халымаҕа Халыма өрүстэр уһулуччу кутталлаахтар ахсааннарыгар киирсэллэр. 2016-2020 сылларга уу ылар нэһилиэктэрин испииһэктэрин чопчулаабыппыт. Онно барыта 123 нэһилиэнньэлээх пуун киирбитэ.

– Халаан уутун сэрэтии өттүгэр туох үлэ-хамнас бара турарый?

– Нэһилиэнньэлээх пууннары, быһыттары уонна муосталары көмүскүүр үлэлэр номнуо саҕаламмыттара. 72 учаастакка 699 га иэннээх сиргэ мууһу хараардыы уонна 41 км усталаах 7 учаастакка мууһу эрбээһин үлэлэрэ бара тураллар. Маннык хабааннаах үлэ 14 улууска ыытыллар.

Бу күннэргэ улуустааҕы КЧС-тары кытта ВКС нөҥүө мунньахтаатыбыт. Улуустар төһө бэлэмнээхтэрин билистибит. Ону сэргэ ЫБМ кэмитиэттэрин үлэһиттэригэр үөрэх ыыттыбыт. Билигин  ууну кэтээн көрөр 183 пууну былааннаатыбыт. Ону бу ый устата элбэтиэхпит.

Былырыын РФ ЫБМ министиэристибэтин мобильнай комплексын үлэлэппиппит. Сааскы халаан кэмигэр балаһыанньаны бүтүннүү космостан кэтээн көрө олорбуппут. Бу комплекс быыһааччылар үлэлэригэр улаханнык көмөлөспүтэ. Онон быйыл муус устар 15 күнүттэн үлэлэтээри сылдьабыт.  

Дьиҥэр, халааҥҥа сылы быһа бэлэмнэнэбит. Бу былааннаах үлэбит. Ол курдук, сыллата аччыгый өрүстэри ыраастыыбыт, дириҥэтэбит. Уунан сырыы материальнай-тэхиньиичэскэй базатын бөҕөргөтөбүт. Быйыл саас дьон быстах кэмҥэ олорор 252 пуунун бэлэмнии сылдьабыт. Манна 25 тыһ. киһи олоруон сөп. Ону таһынан докумуон үлэтэ элбэх. Быыһыыр биригээдэлэри тиэхиньикэнэн, анал таҥаһынан, үнүстүрүмүөнүнэн, араас тэрилинэн хааччыйыы үлэтэ-хамнаһа хаһан да тохтообот.

– Өскөтүн ыксаллаах быһыы-майгы үөскээтэҕинэ, төһө киһини уонна тиэхиньикэни таһаарар былааннааххытый? 

–  Анал биригээдэлэр: быыһааччылар, миэдиктэр, хааччыйыы сулууспалара номнуо бэлэмнэр. Уопсайынан, Саха сиринээҕи бөлөхпүт 16 тыһ. киһилээх, 2 тыһ. тиэхиньикэлээх. Маны таһынан, өрөспүүбүлүкэ гражданскай авиациятын 10 уонна Хабаровскай кыраай 2 сөмөлүөттэрин туһанарга былааннанабыт.

“Таҥара сэрэҕи сөбүлүүр”

2018 сыллаахха Амма өрүс дохсуннук халааннаабыта. Онуоха улуус 6 нэһилиэгин инфраструктурата, олорор дьиэтин пуондата күүскэ эмсэҕэлээбитэ. Үгүс киһи үйэтин тухары муспут баайа-дуола, дьиэтэ-уута ууга былдьаммыта. Ити сыл Аммаҕа Саха сирин норуоттарын VII спортивнай оонньуулара ыытыллыахтаах этилэр. Ону халаан уута бүтүн улуус былаанын, бэлэмин алдьаппыта. Ол түмүгэр “оонньуулары” 2019 сылга көһөрбүттэрэ. Амма улууһа сыл буолан баран, халаан уутун содулуттан өрүттүбүтэ.

Быйыл Аммаҕа халаан уутугар бэлэмнэнии үлэтэ-хамнаһа хайдах бара турарын уонна урутаан билгэлээһин хайдаҕын улуустааҕы ыксаллаах быһыы-майгы кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Эдуард Прокопьев билиһиннэрдэ:

– Гидрометеорология киинин билгэтигэр олоҕуран үлэлиибит. Кинилэри кытта дуогабардаахпыт. Ааспыкка сүбэлиир билгэни ыыппыттара. Онно “хаар уонна муус халыҥ” диэн иһитиннэрэллэр. Ол курдук, Алдан баһыттан саҕалаан Амма өрүс орто сүнньүгэр диэри элбэх хаар сытара этиллэр. Муус халыҥа сорох сиргэ нуорманы 130-200 % куоһарар. Холобур, Амма гидропоһун анныгар муус олус халыҥ. Ол эрээри балыксыттар “өрүс атын сиринэн чараас” диэн этэллэр. Ол да буоллар, “таҥара сэрэҕи сөбүлүүр”. Онон син биир куһаҕан “сценарийга” бэлэмнэнэбит.

Тохсунньуга улуус баһылыга Николай Архипов халааҥҥа уонна хара уутугар аналлаах уурааҕа тахсыбыта. Онон сааскы үлэ хаамыыта былааннаммыта. Суһал штаб тэриллибитэ. Муус устар 16 күнүгэр гидрометеорология саҥа билгэтэ тахсыахтаах. Онуоха диэри хаар биллэ ууллуон сөп. Ол гынан баран, ойуур тэллэх хаара эмискэ ууллара саарбах. Онон уу кэлэр куттала үрдүк.

Халаан уута улуус 6 нэһилиэгэр тахсааччы. Ол курдук, Амма, Чапчылҕан, Абаҕа уонна Мээндиги ууга устааччылар. Ону таһынан Суола үрэх Алтаны уонна Сатаҕайы ылааччы. Билигин 4 гидропоһу тэрийдибит. Алта нэһилиэккэ барытыгар дьон быстах кэмҥэ олорор пуунун бэлэмнээтибит. Баһылыктар уонна нэһилиэнньэ сөптөөх иһитиннэриилэри ылан олороллор.

Күн бүгүн 2 учаастакка хараардыы үлэтин бүтэрдибит. 3 учаастакка үлэ саҕаланна. Уопсайа 38 галаах сири хараардыахпыт. Муус устар 30 күнүгэр диэри барыта бүтүөхтээх.

“Айылҕаттан тутулуктаах...”

Орто Халымаҕа 1997, 2000, 2002, 2007, 2008 уонна 2017 сылларга улахан уу кэлэ сылдьыбыта. 2007 сыллааҕы халаан Арҕахтаах, Андрюшкино уонна Сыбаатай нэһилиэктэри бүтүннүү ылбыта.

Халыма уонна Алаһыай өрүстэр быйылгы сааскы балаһыанньаларын туһунан Орто Халыма улууһун баһылыгын солбуйааччы Александр Третьяков кэпсээтэ:

– Халааны сэрэтии үлэлэрэ саҕаланнылар. Халыма өрүскэ 4 учаастагы хараардар соруктаахпыт. “Добун” ХЭУо аукционы кыайан бу нэдиэлэҕэ тиэхиньикэтин аҕалла. Нэһилиэнньэҕэ өйдөтүү үлэтин ыытабыт. “Халыма долгуннара” диэн улуус хаһыатынан, бассаабынан иһитиннэриилэри ыыта турабыт.

Өскөтүн уу таҕыстаҕына, 5 нэһилиэнньэлээх пуун ууга барар кутталлаах. Халыма өрүс Орто Халыма куораты уонна Налимскайы ылыан сөп. Алаһыай өрүс Арҕахтаахха, Сыбаатайга уонна Березовкаҕа тахсар кыахтаах.

Быйыл хаар да, муус да олус халыҥ. Онон муус харыа диэн куттанабыт. Холобур, Лобуйа аллараа өттүгэр мэлдьи харааччы. Ол иһин онно хараардыы үлэтин былааннаатыбыт. Ону сэргэ, арыыларга харааччы. Онон ЫБМ сулууспата буомбалыыр үлэни былааҥҥа киллэбиттэр этэ.

Былырыын уу Орто Халыма куоратыгар тахса сылдьыбыта. Ол эрээри улаханнык ылбатаҕа. Куораты нэһилиэнньэ бэйэтэ оҥорбут даамбата ууттан көмүскээн турар. Онтубут саарбах туруктаах. Сыллата субуотунньук күүһүнэн бөҕөргөтөбүт. Чахчы улахан уу кэллэҕинэ, таах тоҕо анньан барар кыахтаах. Онон СӨ Экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар  министиэристибэтигэр дьиҥнээх саҥа даамба тутуутун туруорсан, докумуонун оҥорторо сылдьабыт.

Балаһыанньабыт саас аайы ыарахан. Өрүс биһиэхэ ыам ыйын ортотугар уонна бүтүүтүгэр устар. Эрдэ уһуннаҕына ууга барааччыбыт. Билигин барыта айылҕаттан уонна Среднеканскайдааҕы ГЭС уутун хайдах ыытарыттан тутулуктаах.

“Бэлэм буолуохтаахпыт...”

Владимир Прокопьев, Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:

В. Прокопьев

– Барытыгар бэлэм буолуохтаахпыт. Чопчу билгэни ким да биэрэр кыаҕа суох. Ол гынан баран, бүгүҥҥү билгэ этэринэн, сааспыт уулаах буолуон сөп. Ол курдук, сир аайы хаар уонна муус халыҥ диэн этэллэр. Онон өрүстэргэ муус харар куттала улахан. Билиҥҥитэ 123 нэһилиэнньэлээх пуун уу тахсыан сөптөөх сиригэр турар. Онон СӨ Бырабыыталыстыбата, ситэриилээх былаас уорганнара былааннаах үлэни-хамнаһы ыыта сылдьаллар.

Айылҕабытыгар эрэнэбит

Айылҕа диэн – модун күүс. Күн бүгүнүгэр диэри киһи аймах айылҕа кубулҕатын кыайан чопчу билгэлии  үөрэнэ илик. Онон ийэ айылҕабыт дьонун-сэргэтин быйыл саас атаҕастаабатыгар эрэнэбит. Онуоха бэйэбит эмиэ барытыгар бэлэм буолуохтаахпыт.

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением