Чахчыта да, эн сүүс да сокуону таһаар, өскөтүн дьон-сэргэ бөҕүн ыһа-тоҕо, маһы-оту алдьата, кыылы-көтөрү өлөрө-кыдыйа сылдьар, ууну-салгыны киртитэр буоллаҕына, аар айылҕабыт айгырыыра чуолкай. Ол иһин, бастатан туран, нэһилиэнньэҕэ экологическай култуураны иитэр, тулалыыр эйгэҕэ харыстабыллаах сыһыаны олохтуур үлэни киэҥ далааһыннаахтык тэрийиэх тустаахпыт. Маныаха СӨ Экологияҕа, айылҕа баайын туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар министиэристибэтин иһинэн экологическай сырдатыы департамена көдьүүстээх үлэни ыытар.

Бүгүн Арассыыйаҕа Эколог, оттон аан дойдуга Тулалыыр эйгэни харыстыыр күннэр. Бу бэлиэ дааталарынан сибээстээн экологическай сырдатыы департаменын сүрүн исписэлииһэ, СӨ Айылҕа харыстабылын уонна СӨ Ыччат бэлиитикэтин туйгуна Нюргуяна Гуриновалыын кэпсэттибит. 

--Нюргуяна Сергеевна, экологическай үөрэхтээһиҥҥэ билигин төһө болҕомто уурулларый?

--Билигин экологическай үөрэхтээһин уонна сырдатыы олус суолталаах хайысха буолан турар. Оннооҕор ол Төрүт сокуонунан кытта бигэргэннэ. Аны, РФ Бэрэсидьиэнэ туһаайбыт 12 национальнай бырайыактарыттан биир сүрүннэрэ “Экология” буолбута даҕаны элбэҕи этэр. Айсен Николаев Ил Дархан дуоһунаһыгар ананаат, аан бастакынан таһаарбыт ыйааҕа «Об экологическом благополучии в Республике Саха (Якутия)» диэн этэ. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит атын эрэгийиэннэртэн урутаан, ким хайа иннинэ маҥнайгынан «Об экологическом образовании и просвещении» диэн сокуону ылыммыта. Ону таһынан СӨ Бырабыыталыстабыта «О Стратегии развития непрерывного экологического образования и просвещения в Республике Саха (Якутия) на период до 2020 года» дьаһала тахсан турар. Аны, 2016 сылтан Экологическай доктриналаахпыт.

Ити докумуоннар сүрүн соруктара диэн, экологическай сырдатыыны нэһилиэнньэҕэ ситимнээхтик ыытыы, оскуола иннинээҕи, алын сүһүөх уонна уопсай орто үөрэхтээһин бырагыраамаларыгар экологическай үөрэхтээһини киллэрии, эбии үөрэхтээһин кыһаларыгар айылҕаны харыстыырга үлэлэһэр волонтердары иитии-уһуйуу, тулалыыр эйгэ туругун туһунан дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник иһитиннэрии, экология туһунан матырыйааллары хаһыакка бэчээттээһин, араадьыйанан, тэлэбиидэнньэнэн таһаарыы, аудиовизуальнай контены тэрийии, айылҕа харыстабылыгар туһуламмыт сокуоннары кэһии түбэлтэлэрин булан ылан быһаарыы, оннук түбэлтэлэр өссө тахсыбаттарын туһуттан хонтуруоллааһыны күүһүрдүү. Ити соруктары олоххо киллэрэргэ үлэ бара турар. Холобура, өрөспүүбүлүкэ 652 оскуолатыттан 147-гэр «Экология» диэн биридимиэт баар буолбута. Онтон атын 505 кыһаҕа экологияны «Биология», «Окружающий мир», «География», «Обществознание» диэн уруоктарга үөрэтэллэр. Дьыссааттарга эмиэ дьарыктар буолаллар.

  --Оттон чопчу эһиги министиэристибэҕит туох үлэни ыытар?

-- 2007 сылтан биһиги министиэристибэбит «Айылҕа уонна биһиги» диэн бүтүн өрөспүүбүлүкэтээҕи экологическай аахсыйаны тэрийэн ыытар. Бу бырайыак биһиэхэ Ханты-Мансийскай автономнай уокуруктан кэлбитэ. Онно аан дойдутааҕы таһымнаах «Өрүһүйүөххэ уонна харыстыахха» диэн аахсыйа тэриллэр. «Айылҕа уонна биһиги» бырайыак сүрүн сыала  -- айылҕа харыстабылын боппуруостарыгар дьон-сэргэ болҕомтотун тардыы, экологическай култуураҕа уһуйуу.

Биһиги тэрээһиннэрбит сүрүн экологическай дааталарга олоҕуран ыытыллаллар. Холобура, кулун тутар 22-гэр Уу күнүн, муус устар 1-гар Көтөр күнүн, муус устар 22-гэр Сир күнүн, ыам ыйын 18-гар Ньургуһун күнүн, бэс ыйын 5-гэр Эколог күнүн, от ыйын 2-гэр Өлүөнэ эбэ күнүн, о.д.а. бэлиэтиибит. Онтукабыт икки көрүҥүнэн барар: сырдатыы (өйдөтөр, билиһиннэрэр тэрээһиннэр) уонна быраактыка (маассабай субуотунньуктар, аахсыйалар). Быйыл Ньургуһун күнүгэр “Эйгэ” уопсастыбаннай тэрилтэ чилиэнэ Галина Васильева видео-сибээс нөҥүө, элбэх киһини хабан, бэртээхэй тэрээһини ыыппыта. Хоруона хамсыга турбутунан, кэтэхтэн онлайн биктэриинэлэри үгүстүк ыытар буоллубут. Тута сэртипикээт ылар буоланнар, дьон көхтөөхтүк кыттар. Саас хааччахтааһын миэрэлэрэ арыый сымныы сылдьыбыт бириэмэтигэр “Сосновый бор” оҕону чэбдигирдэр кииҥҥэ “Зеленые пионеры” симиэнэбитин тэрийбиппит. “Зеленые пионеры” диэн бүтүн Арассыыйатааҕы хамсааһын буолар. Өссө «Эколята-дошколята», «Эколята», «Молодые защитники природы» диэн эко-хамсааһыннар бааллар. Олорго барытыгар уопсайа 7000-тан тахса оҕо хабыллан сылдьар. Кинилэр көҕөрдүүгэ, субуотунньуктарга, экологическай НПК-ларга, сэминээрдэргэ кытталлар, эколог идэтин сатабылларыгар уһуйууну бараллар.

Кулун тутар 5-18 күннэригэр “Сосновый бор” базатыгар ыытыллыбыт «Зеленые пионеры Якутии» сүлүөккэ 16 улуустан 50-ча эдэр эколог ыҥырыллыбыта. 10 күн устата айылҕа харыстабылын туһунан кэрэхсэбиллээх лиэксийэлэри истибиттэрэ, бэйэлэрэ бырайыак суруйан, ону көмүскээбиттэрэ, тобохтору туһаҕа таһааран, оҥоһук оҥорон күрэхтэспиттэрэ.

--Оскуолаларга, оҕо уһуйааннарыгар уруоктары ыытаргыт буолуо дии?

   --Оннук. Холобура, бөҕү “хордуон”, “батарейка”, “пластик” эҥин диэн араартаан быраҕыы туһунан кэпсиибит. Итинник уруоктар оҕоҕо дойдуга тапталы иҥэрэллэр, патриоттуу санааны саҕаллар, олоххо актыыбынай позициялаах гражданин буолан улаатталларыгар олугу уураллар. Төрөөбүт түөлбэтин таптыыр эрэ киһи айылҕата чөл буоларыгар кыһаллар. Онон патриотическай иитии экологияҕа улахан суолталаах.

Оскуолаларга экологическай ааҕыылары, лиэксийэлэри, диктаннары, брейн-риннэри, биктэриниилэри, бырааһынньыктары ыытабыт. Быйыл 16 НПК-ны тэрийдибит. “Айылҕа уонна биһиги” аахсыйа чэрчитинэн уопсайа 1000 кэриҥэ тэрээһин буолла. Онно барыта 100 тыһыынчаттан тахса үөрэнээччи кытынна. «Зеленые пионеры» кэккэтигэр эбии 116 оҕону ыллыбыт.

--Департамеҥҥыт аата “по водным отношениям и экологическому просвещению” диэн эбит дии.

-- Ууга эппиэтинэстээхтэр туспа былаанынан үлэлииллэр. Ол эрээри биһиги эмиэ ууга ураты харыстабыллаах сыһыаны олохтуурга араас тэрээһиннэри ыытабыт. Күөллэри, үрэхтэри, өрүстэри ыраастааһыны көҕүлүүбүт. Уу күнүгэр «Водные жемчужины Якутии” куонкуруспут түмүктэммитэ. Барыта 40 хоһоон уонна ууну харыстааһын туһунан 20 ыстатыйа оҕолортон киирбитэ.

2021 сыл бастакы кыбаарталыгар 27 төгүл күргүөмүнэн тахсан, барыта 84 волонтер уопсайа 12 км усталаах кытылы ыраастаабыппыт. Ол кэнниттэн эмиэ хаста да субуотунньуктаатыбыт. Былырыын «Сохранение уникальных водных объектов» бырайыак чэрчитинэн 668,512 км усталаах биэрэги ыраастаабыппыт. 10508 куул бөҕү чөкөппүппүт. Нэһилиэнньэлээх пууннары эмиэ өрө тардабыт. 598 киһини көҕүлээн,  дьон олорор 48 түөлбэтиттэн 1198 куб.м. бөҕү хомуйан тиэйбиппит.

--Оттон көҕөрдүүгэ?

--“Сад памяти” диэн норуоттар икки ардыларынааҕы аахсыйаҕа кыттыһан, Кыайыы пааркатыгар мэриялары кытта 50 харыйаны уонна 500 хатыҥы олордубуппут. Бу аахсыйа бэс ыйын 22 күнүгэр диэри бара турар. Биһиги итинник араас бачыымы көҕүлээччи буолабыт, ону дьон-сэргэ иилэ хабан ылан үтүктэллэрэ кэрэхсэбиллээх уонна үөрдэр. Холобура, халандаар экологическай дааталарын норуокка билиһиннэрэн, араас өрүттээх тэрээһиннэри ыыппыппытын кэннэ, кэлин улуус оскуолалара бэйэлэрэ Ньургуһун ыһыаҕын ыһар, Көтөр күнүн бэлиэтиир буолбуттар этэ. Ол аата түбүктээх үлэбит түмүктээх эбит. 

Билэрбит курдук, быйыл Арассыыйаҕа Наука уонна технология сыла. Онон наука академиятын уонна биология институтун кытта кыттыһан, орнитология нэдиэлэтин биллэрбиппит. Ол нэдиэлэ чэрчитинэн Саха сирин көтөрдөрүн үөрэппит Борис Сидоров кэриэһигэр кэмпириэнсийэ тэрийбиппит. Оҕолорго көтөрдөрү кэтээн көрүү дневнигин сурунууга, уруһуйга, чыычаах ойуулаах мааркалаах кэмбиэрдэри мунньууга, видеоролик устуутугар күрэхтэһиилэрдээх этибит. Кынаттаах доҕотторбутугар уйа оҥорон ыйыырга үөрэнээччилэр, уһуйаан иитиллээччилэрэ олус көхтөөхтөр. Уопсайынан, учууталлар, баспытааталлар, мусуой үлэһиттэрэ, бибилэтиэкэрдэр биһиэхэ сүрүн өйөбүл-тирэх буолаллар.

 --Уопсастыбаннай тэрилтэлэри кытта үлэлэһэҕит дуо?

--Үлэлэһэн. Холобура, СӨ Дьахталларын сойууһун кытта “Розовая чайка” диэн бырайыактаахпыт. Анастасия Дарбасова "Приключения розовой чайки и ее друзей"  диэн экологическай остуоруйаларын сиэрийэлэрин таһааран саҕалаатыбыт. Билиҥҥитэ икки кинигэни сүрэхтээтибит. Айымньыга саһарҕа хоптотун уонна кини доҕотторун мүччүргэннээх сырыылара ойууланар. Кинилэр нөҥүө кырачаан ааҕааччы айылҕаны харыстыырга, таптыырга уһуйуллар. Бу остуоруйанан дьыссааттар, оскуолалар сыаҥка да туруорбуттара, муода да көрдөрбүттэрэ, уруһуй куонкуруһун да тэрийбиттэрэ.

--Улахан дьоҥҥо экологическай үөрэхтээһин хайдах барар?

-- Экология министиэристибэтэ «Об общественном экологическом контроле в Республике Саха (Якутия)» сокуон олоххо киириитин сүрүннээччи буолан, уопсастыбаннай төрүккэ экологическай инспектордары үлэлэтэр. Билиҥҥитэ 800-тан тахса киһи оннук эбээһинэһи баҕа өттүнэн сүктэ. Кинилэр сырдатыы үлэтигэр көмөлөһөллөр. Холобура, нэһилиэнньэни кытта айылҕа харыстабылын боппуруостарыгар көрсүһүүлэри, сэминээрдэри тэрийэллэр. Ааҕарбытынан, былырыын 46571 киһи оннук тэрээһиннэргэ сылдьыбыт. Баһаары сэрэтэр, булт кэмигэр, уу кэлиитигэр сэрэхтээх буолары санатар листовкалары бэчээттэн түҥэтэллэр. Оҕолорго кылаас чаастарын ыыталлар.

Экологическай култуура сүрүн тосхоло – дьон-сэргэ эппиэтинэстээх буолуута. Айылҕа эрэ иннигэр буолбакка, бастатан туран, бэйэбитигэр. Тоҕо диэтэххэ, бу биһиги иһэр уубут, тыынар салгыммыт, аһыыр-таҥнар сирбит-уоппут буолбаат? Ол иһин тулалыыр эйгэбитигэр, чугас дьоммутун таптыырбытын, харыстыырбытын курдук, кыһамньылаахтык, ытыктабыллаахтык сыһыаннаһыахтаахпыт, кэлэр көлүөнэлэргэ чөл айылҕаны хаалларыахтаахпыт.

Түгэнинэн туһанан,  Арассыыйаҕа Эколог, оттон аан дойдуга Тулалыыр эйгэни харыстыыр күннэринэн кэллиэгэлэрбин, бэтэрээннэрбитин, иниспиэктэрдэрбитин, уопсастыбанньыктарбытын, өйүүр энтузиаст дьоммутун, бииргэ үлэлэһэр учууталларбытын, иитээччилэрбитин, бибилэтиэкэрдэрбитин, түмэл үлэһиттэрин эҕэрдэлиибин уонна айылҕаны араҥаччылыыр, харыстыыр, өрүһүйэр үтүө дьыалаларын иһин махтанабын.