Суруйуохтаах киһи суруйбут

Маннык кинигэни ала-чуо Уйбаан Сэмэнэбис эрэ суруйуохтааҕа ханнык да саарбахтааһыҥҥа турбат. Кинигэтин киирии тылыгар «ядерщик буолбатахпын, наука бу уобалаһыгар дириҥ хорутуулаах билиим суох» диэтэр даҕаны, өрөспүүбүлүкэбитигэр ыытыллыбыт сир 12 аннынааҕы  дьаадырынай дэлби тэптэриилэртэн саамай улахан саахаллаахтарыгар кини курдук элбэхтэ тиэстибит, көрбүт-истибит, чинчийбит атын ким да суох буолуохтаах.

Уйбаан, биллэрин курдук, идэтинэн техник-геофизик, инженер-геолог. Манна мин кинини сахалыы боростуойдук Уйбаан диэн ааттыырбын, бука, диэн сүөргүлээмэҥ. Биһиги отучча сыл табаарыстаһан, нэммитин үчүгэйдик билсэн, итинник ааттаһар бырааптаахпыт дии саныыбын. Санаабын салҕаан эттэхпинэ, кини 1996-2003 сылларга Радиация дьайыыларын бохсуу управлениетын салайбыта. Онон бу дьыалаҕа адьас быһаччы сыһыаннаах киһи буолар. Өрөспүүбүлүкэтин исписэлиистэрин туһунан эппэккэ туран, Москуба уонна Ленинград наукаҕа бөдөҥ үнүстүүттэрин эҥинэ бэйэлээх учуонайдарын кытта, инньэ акадьыамыктарыгар тиийэ, кэккэ сылларга элбэхтэ алтыспыта, бииргэ үлэлэспитэ. Уйбаан курдук мындыр киһи, анал литэрэтиирэни хаһыспытын, өссө үгүстүк сыттанан утуйбутун, наука-быраактыкалаах кэмпириэнсийэлэригэр тиэстибитин ааҕан ситиллибэт. Итини кини дьаадырынай дэлби тэптэрии диэн тугун, дьаадырынай саахал содулун хайа да акадьыамыктан итэҕэһэ суох билэригэр бүгүттэрдии эрэнэрбин биллэрэн этэбин.

Кинигэ ис хоһоонун сиһилии суруйуу кыайтарыа суоҕа. Буолан баран, хаһыат балаһатыгар.

Уйбаан – сахалыы да, нууччалыы да дэгиттэр тэҥинэн суруйар улахан суруналыыс. Хаһыаты ааҕар дьон ону билэр. Аны туран, кинигэтин ахсаана ыраатта. Сыччах мин билэрбинэн, аҥаардас экология тиэмэтигэр суруллубут 6-7 лаппа «эттээх» кинигэлэрдээх. Ол онно атын суруйууларын эбэн кэбистэххэ, профессиональнай суруйааччыттан даҕаны, бука, итээбэтэ буолуо. Бу кэпсиир кинигэм анабыл суругар «тиһэх кинигэбин бэлэх уунабын» диэн тыллар бааллара миигин мунчаарта. Кэбис, доҕоор, өссө да суруйууларгын ааҕыахпыт, тэҥҥэ үөрсүөхпүт турдаҕа.

Бастакы эспэдииссийэ

Уйбаан Буурсап кинигэтигэр маннык суруйар:

1993 сыл саҥатыгар өрөспүүбүлүкэ Ыксаллаах быһыыга-майгыга судаарыстыбаннай кэмитиэтин  (бэрэсс. А.И.Чомчоев) уонна Доруобуйаҕа харыстабылын министиэристибэтин (миниистир Б.А.Егоров) тэрийиилэринэн, радиацияттан куттал суох буолуутун боппуруостарыгар наука-быраактыкалаах кэмпириэнсийэтэ ыытыллыбыта. Кэмпириэнсийэ үлэтигэр Аатам министиэристибэтин исписэлиистэрэ, Москуба уонна Саан-Бөтөрбүүр наука-чинчийэр үнүстүүттэрин учуонайдара, олохтоох исписэлиистэр: медиктэр, биологтар, геологтар, физиктэр, инженердэр кыттыбыттара. Онно кэлим бырагырааманы ырытан оҥорор туһунан аан-бастаан тыл этиллибитэ. Кэмпириэнсийэҕэ ааҕыллыбыт бары дакылааттары түмэн, хомуурунньук оҥорон таһаарбыппыт. Куорум элбэх ахсааннаах уустуктары, кыһалҕалары арыйбыта. Олору «Кэмпириэнсийэ этиилэрэ» диэн бэчээттээбиппит. Бэлиэтээн эттэххэ, аатам тиэмэтигэр өрөспүүбүлүкэбитигэр бэчээттэммит дакылааттар хомуурунньуктара Арассыыйа аатамҥа исписэлиистэрин ортолоругар улахан кэрэхсэбилинэн ылыныллыбыта, бэйэлэрин научнай таһаарыыларыгар биһиги матырыйаалларбытыгар олоҕурар, цитаталыыр буолбуттара.

1993 сыл сайыныгар СӨ ЫБМК бэрэссэдээтэлэ Анатолий Чомчоев «Кристалл» уонна «Кратон-3» саахаллаах сир аннынааҕы дьаадырынай дэлби тэптэрии эбийиэктэргэ бастакы «Марха-93» радиологическай эспэдииссийэни тэрийэн ыытар туһунан бирикээһэ тахсыбыта. Эспэдииссийэни салайыыны миэхэ сүктэрбиттэрэ. Оччолорго Ыксаллаах быһыы-майгы кэмитиэтин техногеннай уонна айылҕа суһал балаһыанньаларыгар отделын начаалынньыга этим. Эспэдииссийэ састаабыгар  Бөтөрбүүртэн химик-радиолог А.Д.Гедеонов, тыа хаһаайыстыбатын үнүстүүтүн хиимийэҕэ лабаратыарыйатыттан П.П.Слепцов, Киин геология-устар эспэдииссийэтиттэн В.А.Данилов киирбиттэрэ. Петр Прокопьевич – МГУ-ну бүтэрбит физик, «Кратон-3» эһии кэнниттэн үөскээбит плутоний саппааһын бастакы теоретическай суоттааһынын оҥорбут, оттон Виталий Аркадьевич -- геофизик, «Кратон-3» эһиигэ бастакы былаһааккалаах гамма-устууну ыыппыт, радиация быраҕыллыытын бастакы чугастааҕы суолун бэлиэтээбит испсэлиистэр этилэр. Бу икки киһи биһиги бастакы радиолог-исписэлиистэрбитинэн, өссө 1990 сыллаахха ити саахалламмыт эбийиэктэргэ сылдьыбыт, бастакы дозиметрическай уонна радиометрическай мээрэйдээһиннэри ыыппыт дьоммутунан буолаллар. Кинилэр кэннэ метеоролог Ю.К.Антонов, суруналыыс В.Титов бааллара.

Ити ааттаммыт эспэдииссийэ үлэтин түмүгүнэн, биһиги эбийиэктэри аан бастакытын сиһилии чинчийбиппит, кырыс буорун боруобатын, үүнээйитин, уутун анаалыска анаан ылбыппыт. «Кратон-3» дьаадырынай дэлби тэптэриигэ эмиэ аан бастакытын радиация ноҕоруускатыттан «өлбүт ойуур» иэнин быһаарбыппыт. Былаһааккалаах гамма-устууну ыытан, аномальнай зонатын быһаарбыппыт, инструментальнай топографическай привязканы ыыппыппыт. Радионуклидтар адсорбирующай свойстволарын быһаарар сыалынан 50 киилэ Сунтаар цеолитын укпуппут. Үлэбит түмүгүнэн аахта оҥорон, отчуот суруйбуппут. Отчуоппутун Арассыыйаҕа Куттал суох буолуутун Биэдимэстибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ, РНА кэрэспэдьиэн-чилиэнэ Алексей Яблоков үрдүктүк сыаналаабыта.

Управление тэриллиитэ

Чуолаан Саха Сиригэр радиация дьайыытын бохсуохтаах анал управление тэриллиитэ, оччотооҕу олохпут-дьаһахпыт балаһыанньатыттан төрүөттээҕэ. Бүлүү сүнньүнээҕи оройуоннарга уонна кини салаата Марха өрүс кытылынан олорор дьон-сэргэ, оҕо-уруу ыарахан ыарыы араас көрүҥнэринэн ыалдьыыта сыллата улаатан иһэрэ. Кэмниэ кэнэҕэс Саха Сирин хотугулуу-арҕаа өттүгэр сир аннынааҕы 12 дьаадырынай дэлби тэптэрии ыытыллыбытын, ол онтон иккитэ саахалланыылаах буолбутун туһунан, бастаан сири аннынан кэриэтэ, онтон улам дьэҥкэтик, аһаҕастык биллэн, иһиллэн барбыта.

«Марха– 93» эспэдииссийэ кэнниттэн, дэлби тэптэриилэр тулалыыр эйгэҕэ кутталларын чинчийэр сыалынан, анал бырагырааманы ырытан оҥоруу боппуруоһа көтөҕүллүбүтэ. Бырабыыталыстыбаны кытта сөбүлэһиннэрэн, анал хамыыһыйа тэриллэн, араас идэлээх испэсилиистэр, экологтар түмүллүбүттэрэ. Бырагырааманы дьүүллэһиигэ төһө кыалларынан киэҥ эйгэ дьону тарда сатаабыппыт. Бүлүү оройуоннарыттан уопсастыбаннай экологтар, актыбыыстар кыттыбыттара. Бырагыраама ылыллан, мин Москубанан, Бөтөрбүүрүнэн, Новосибирскайынан, бэл, 1957 сыллаахха алдьархайдаах саахал тахсыбыт («Челябинскай-40») Озерскайынан командировакаларга сылдьыталаабытым. Исписэлиистэри, учуонайдары кытта аалсыһан, сыһыан олохтоон, бырагыраамабытын олоххо киллэриигэ сүбэлэттэрэн, бэйэм санаабар, балачча көдьүүстээхтик сылдьыталаабытым. РФ ЫБМСК-гэр үбүлээһин боппуруоһун туруорса сатаан, мэлийбитим. Бырагыраамабытын сиэрэ суох улаханынан, ороскуоттааҕынан ааҕан уонна Саха Сиринээҕи дэлби тэптэриилэр нэһилиэнньэлээх пууннартан ыраах сирдэргэ-уоттарга ыытыллыбыттарынан куттала суохтарынан сыаналаан аккаастыыр этилэр.

1995 сыл ыам ыйыгар өрөспүүбүлүкэ ЫБМК бэрэссэдээтэлэ И.Полятинскайдыын Венаҕа ыытыллыбыт ХНТ иһинэн атомнай эниэргийэҕэ норуоттар икки ардыларынааҕы агентство (МАГАТЭ) аан дойдутааҕы симпозиумугар кыттыбыппыт. МАГАТЭ анал лабаратыарыйатыгар сылдьан, биһиэхэ ыытыллыбыт дьаадырынай дэлби тэптэриилэр уонна олор кутталлаах өрүттэрин туһунан иһитиннэрбиппит. Иһитиннэриибитин сэргээбиттэрэ, чинчийиигэ кыттар баҕаларын биллэрбиттэрэ эрээри, РФ Аатамын министиэристибэтин көҥүлүнэн эрэ ол кыаллыан сөбүн эппиттэрэ.

Манна дойдубутугар кэлэн, Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Ю.Кайдышевка отчуот суруйбуппут. Ол иннинэ Москубаҕа Алексей Яблоковтан көмөлөһөрүгэр көрдөһөн сурук суруйбутум. И.Полятинскай --аатам миниистиригэр В.Михайловка. Ол киһитэ МАГАТЭ-ны кытта бииргэ үлэлэһэртэн батыммыта. Ол кэмҥэ биһигини биосфера проблемаларыгар РНА Наукаҕа сүбэтин бэрэссэдээтэлэ, ССРС НА урукку вице-бэрэсидьиэнэ А.Л.Яншин уонна Сэбиэт учуонай-сэкирэтээрэ Б.Н.Голубов өйөөннөр, С.К.Шойгу, В.И.Данилов-Данильян уонна А.В.Яблоков ааттарыгар сурук суруйбуттара. Бу дьон өйөбүллэринэн мин кэлин да туһаммытым.

Манна сыһыаран этиэхтээхпин, өрөспүүбүлүкэбитигэр радиацияттан куттал суох буолуутун проблемата норуокка тиэрдиллэн, ону дьон өйдөөн уонна ылынан, уопсай көххө уонна өйөбүлгэ кубулуйан барбыта. Ону кытта өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтата: Бэрэсидьиэн Михаил Николаев,  Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Юрий Кайдышев, онтон Василий Власов биһиги көҕүлээһиннэрбититтэн үксүн ылынар, РФ салайар устуруктуураларыгар суруйар суруктарбытыгар, саарбахтыы барбакка, илии баттыыр этилэр.

Михаил Ефимович күүстээх өйөбүлүнэн

Мантан салгыы Уйбаан Сэмэнэбис Аатам миниистиригэр уонна министиэристибэтин испсэлиистэригэр элбэх ахсааннаах туруорсуутун, сырыытын туһунан суруйар. Үлэһиттэрэ миниистирдэрин дьаһалын кэмигэр толорбокко, дьиҥнээҕинэн, сабатаастааһын ньыматынан уһатан, тардан биэрэр ньэгэй быһыыларын кэпсиир.

СӨ Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев 1996 сыл сайыныгар СӨ Айылҕа харыстабылыгар миниистирэ В.Г.Алексеевы, Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ А.И.Чомчоевы уонна И.С.Бурцевы Москубаҕа ыҥыртаран, Аатам миниистирэ В.Михайловы кытта көрсүһүүнү тэрийэр. Дьэ, бу манна били управлениены тэрийэр туһунан хас да сыл сыһыллыбыт боппуруос бэрт диэн бэйэлээхтик, судургутук быһаарыллан хаалар.

Уйбаан Сэмэнэбис маннык суруйар: «Радиация дьайыыларын бохсуу управлениета уопсастыбаннас, былаас уорганнарын дьулуурдаах туруорсууларынан уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы Бэрэсидьиэнэ М.Е.Николаев күүстээх өйөбүлүнэн тэриллибитэ. Оччолорго Арассыыйа бүттүүнүн үрдүнэн маннык аналлаах уонна хайысхалаах устуруктуура диэн суох этэ. Управление тэриллиитин, Михаил Ефимович дьоно-сэргэтэ, норуота, этириэс уларыйыылардаах уһулуччу уустук кэмҥэ  түбэспит быһыытыгар-майгытыгар быыһаан ылбыт элбэх хорсун быһаарыныыларыттан биирдэстэринэн ааҕабын”.

Уйбаан Буурсап управлениены салайан үлэлэтэр кэмигэр туох үлэни ыыппытын туһунан бэйэҕит интэриэһиргээн, кинигэни булан ааҕаргытыгар сүбэлиибин. Управлениета эһиллэригэр өрөспүүбүлүкэҕэ экологическай быһыы-майгы, ордук сэрэхтээх уонна кутталлаах эбийиэктэр тустарынан сиһилии чинчийэн, онтун барытын кичэллээхтик дөкүмүөннээн архыыпка туттаран турар.

Тарбанан да көрбөттөр

Биллэрин курдук, «Кристалл» дэлби тэптэрии 1974 сыллаахха Удачнай бөһүөлэк чугаһыгар ыытыллан турар. Оттон «Кратон-3» эһии -- 1978 сыллаахха Марха өрүс кытылыгар. Уйбаан Сэмэнэбис этэринэн, «Кратон-3» кэнниттэн 160 га иэннээх «өлбүт ойуурдаах, лабыкталаах өлбүт сир» лыыбаран сытар. Бу сиргэ уот баһаара турдаҕына, дьиҥнээх алдьархай ол буолуоҕа. Күүстээх ардахха суураллан, өрүскэ киирэр куттала эмиэ баар. Өлөн турар маһын анал оһоххо уматан баран, күлүн халыҥнык сиэмэннээн кэбиһиэҕи, ким үбүлүүр? «Кристалл» дэлби тэптэрииттэн үөскээбит плутоний-239 элэмиэнэ 24 тыһыынча сылынан радиоактивнай үрэллиитэ барыан сөп диэн буолар.

“Алдан сиригэр-уотугар 1 мөл. туонна хаһыйан быраҕыллыбыт урааннаах боруода ыһыллан сытар. Мантан ыраас урана 2 тыһ. туоннаҕа тэҥнэһэр”, -- диир Уйбаан. Иэдээн дии! Бачча ураан сир үрдүгэр, аһаҕас халлаан анныгар ыһылла сытар! Уйбаан, сүрэҕэ батарбакка, хаһыаттарга суруйа сатыыр да, туһааннаах устуруктууралар тарбанан да көрбөттөр…

Прокопий ИВАНОВ