--Иннокентий Дмитриевич, эн Саха сиригэр тиис ыарыытыгар сыһыаннаах боппуруостарынан элбэх научнай үлэлээххин, балаһыанньаны үчүгэйдик билэҕин. Ол эрээри, үгүһү токкоолоһо барбакка, хас биирдии киһини долгутар ыйытыыны биэриэм этэ. Саха сиригэр тиис уонна сыҥаах уҥуоҕун ыарыыларын туруга хайдаҕый?

--Балаһыанньа уустук диэн бэлиэтиэххэ наада. Билигин тиис аһара алдьанарыттан сылтаан, пульпа уонна периодон буолан, дьон тиистэриттэн маталлара элбээтэ. Тиис алдьаныытыттан үөскээбит инпиэксийэ салгыы бүөргэ, быарга охсуон сөп. Сүһүөх ыарыыта тиис кариеһыттан, пародонтиттан силистэнэн тахсар түгэнэ үгүс. Саха сиригэр тиис, сыҥаах уҥуоҕун ыарыыларын тарҕаныытын төрүөтэ элбэх. Экологияттан, иһэр ууттан тутулуктаах. Ону таһынан киһи бэйэтэ тииһин-уоһун илиитин таһынан көрүнэрэ эмиэ дьайар. Тиис туругар киһи силэ улахан оруоллаах. Өскөтүн сили оҥорон таһаарар былчархай үлэтэ кэһиллибит буоллаҕына, тиис лааҕа кэбириир. Стоматология салаата болҕомтоҕо ылар кыһалҕаларыттан биирдэстэринэн дьон тииһэ сыыһа ыпсыыта буолар. Эдэр сылдьан тииһи ылларбыт буоллахха, тиис ыпсыыта уларыйар. Оччотугар аһы үчүгэйдик ыстаабаттан куртах ыарыыта үөскүүр. Уопсайынан тиис сыыһа ыпсыыта киһи доруобуйатын туругар барытыгар дьайар. Сыыһа ыпсыылаах тиистээх киһи тыынар тэтимэ кэһиллэр, ис уоргана хамсыыр, атаҕын уллуҥаҕа хаптаҕай буолар (плоскостопия).

--ХИФУ стоматологиятын кафедрата устудьуоннары идэҕэ хайдах бэлэмниирий, сылын аайы хас выпускнигы таһаарарый?

--Биһиги кафедрабыт өрөспүүбүлүкэ бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев Ыйааҕынан СГУ Мэдиссиинискэй институтун иһинэн 1996 сыллаахха тэриллибитэ. Бу иннинэ тииһи эмтиир дьыалаҕа быраастары бэлэмниир куурус эрэ баара. Бастакы сылга бүддьүөт 25 миэстэтэ анаммыта. Ол эрээри, бу сыыппара сылын аайы уларыйар этэ, оннооҕор 8 миэстэҕэ диэри түһэ сылдьыбыта. Билигин 25 миэстэҕэ диэри тиэрдэргэ үлэлэһэбит. Устудьуоннар 5 сыл үөрэнэллэр. Бастакы кууруска үөрэх бырагырааматынан араас дьиссипилиинэни үөрэтэбит, науканы, үөрэҕи, быраактыканы холбуу тутан. Иккис кууруска стоматология куурустара эбиллэллэр, 4-5-с куурустарга исписэлиискэ хайысхаланан үөрэнэллэр.

2016 сылтан «РФ гражданнарын доруобуйатын харыстааһын төрүөттэрэ» сокуоҥҥа олоҕуран, исписэлиискэ эмтиир быраабы биэрэр аккредитация киирбитэ. Ити сыл биһиги ХИФУ килииникэтин симуляционнай-тренинговай киинигэр аккредитация II таһымын тутар быраап иҥэриллибитэ. Уһук Илиҥҥи уокурукка ХИФУ мэдиссиинискэй института бырааһы аккредитациялыыр кииннэртэн биирдэстэрэ буолар. Ол иһигэр стоматолог-быраастары аккредитациялааһын эмиэ киирэр. Исписэлиис бастакы сүһүөх аккредитацияны 3 түһүмэҕинэн барар. Онно выпускник быраас буоларыгар бэлэмин быһаарарга аналлаах ирдэбили (дьиссипилиинэни) ааһар. Биһиги отчуот оҥорон, Москваҕа ыытабыт. Салгыы РФ Доруобуйаҕа харыстабылын министиэристибэтэ уонна обрнадзор исписэлиис аккредитацияны ааспытын туһунан дастыбырыанньаны ыыталлар. Оччоҕуна кини быраас үрдүк аатын ылан идэтинэн үлэлээбитинэн барар. Ол эрээри, дойду бары муннугуттан анал отчуоттар кэлэр буоланнар, Москваҕа өр көрөллөр. Онон былырыын ыыппыт отчуоппутугар эппиэт билигин да кэлэ илик. Выпускниктарбытыгар сибидиэтэлистибэ биэрэбит, ол докумуоҥҥа олоҕуран, идэлэринэн үлэлиир бырааптаахтар.

Биһиги институппутугар чугастааҕы тас дойдуттан кэлэн үөрэнэ сылдьар устудьуоннар элбэхтэр. Холобур, Арменияттан, Узбекистантан, Таджикистантан, ону таһынан Йементэн, Египеттэн бааллар. Бу соторутааҕыта ХИФУ салалтата Шаньдун провинциятын Хэцзэ мэдиссиинискэй институтун кытары Кытай норуодунай өрөспүүбүлүкэтигэр быраастары бэлэмниир туһунан 7 сыл болдьохтоох дуогабар түһэристэ. Ол быһыытынан бастаан утаа 3 сыл бэйэлэрин кыһаларыгар нуучча тылыгар үөрэниэхтэрэ, онтон 2024 сылга биһиэхэ Кытайтан 400 устудьуон үөрэнэ кэлиэҕэ. Итинтэн 60 устудьуон стоматолог идэтин талбыт.

Биһиги кафедрабыт сылын аайы 20-25 устудьуону көччөх гынан көтүтэр. Быйыл 22 оҕо идэтин баһылаары сылдьар. Бүддьүөт миэстэтигэр үөрэммит устудьуоннар СӨ Доруобуйаҕа харыстабылын министиэристибэтин иһинэн үлэ миэстэтигэр ананаллар. Биһиги выпускниктарбыт 100 % үлэ булаллар. Билигин өрөспүүбүлүкэ бары улуустарыгар биһиги үөрэтэн таһаарбыт стоматолог-быраастарбыт үлэлии-хамсыы сылдьаллар.

--Иннокентий Дмитриевич, ханнык баҕарар ыарыыны утары охсуһарга сэрэтии үлэтигэр болҕомто ууруллар. Оттон тиис, сыҥаах уҥуоҕун ыарыыларын сэрэтии үлэтэ хайдах ыытылларый?

--Кафедрабыт 1996 сыллаахха аһыллаатын кытары кэллиэгэлэрбитин кытары оҕо тииһин, сыҥаах уҥуоҕун ыарыытын сэрэтии эрэгийиэннээҕи бырагырааматын бэлэмнээбиппит. Бу үлэни бэйэбит сүүрэн-көтөн тэрийбиппит. Туох барыта үбүлээһинтэн тутулуктаах. Урут оскуолаларга стоматолог-быраастар үлэлииллэрэ, бу

быраактыка төннөрө буоллар диэн баҕалаахпыт. Билигин улуустарга быраастар биригээдэлэрэ тиийэн, оскуола оҕолорун көрөллөр-истэллэр. Оттон үлэлии сылдьар хас биирдии стоматолог-быраас миэстэтигэр нэһилиэнньэҕэ, ол иһигэр оскуола оҕолоругар тииһи-уоһу көрүнүүгэ үөрэтэр, сүбэлиир-амалыыр.

Тиис алдьаныытын утары туһаныллар “Эпсорин” диэн препараты оҥорбуппут. Араас минеральнай састааптаах, ол иһигэр фтордаах препарат. Бу научнай үлэбитинэн дьоһун ситиһиибит буолар. Арассыыйа наукаҕа академиятын Сибиирдээҕи салаатын криолитозонаҕа кыһалҕаларыгар институтун кытары оҥорбуппут. Саха сиригэр иһэр уубутугар фтор тиийбэт. Ол иһин ити сириэстибэнэн аппликация оҥоһуллар. Уопут быһыытынан Томпо улууһун уонна Дьокуускай куорат оскуолаларыгар үлэлээбиппит. Онно кариеһы сэрэтиигэ үчүгэйдик көмөлөһөрө дакаастаммыта. Ол эбэтэр оскуолаҕа мэдиссиинэ сиэстэрэтин көмөтүнэн кэмиттэн-кэмигэр ол аппликацияны кэтэллэр эбэтэр суурадаһынынан тиистэрин сайҕаналлар. Оччоҕо туһалаах минераллар тиис лааҕын өтөн киирэннэр, тииһи чиҥ, кытаанах оҥороллор. Бу препараппытыгар патент ылбыппыт. Уопсайынан 20-тэн тахса араас хайысхаларынан стоматологическай ыарыылары эмтиир, сэрэтэр ньымаларга патеннаахпыт.

--ХИФУ стоматологическай поликлиниката баай ис хоһоонноох үлэлээх буолуохтаах.

--1997 сыллаахха мэдиссиинискэй институт сүрүн куорпуһугар стоматологическай кэбиниэт аһыллыбыта, онно нэһилиэнньэ кэлэн эмтэнэрэ. 1998 сыллааха стоматологическай үөрэтэр лаборатория (поликлиника) аһыллыбыта. Күҥҥэ 100 киһи эмтэнэр кыахтааҕа. 2002 сылтан СГУ мэдиссиинискэй институтун стоматологическай поликлиниката үлэлээн барбыта. Поликлиникабыт үөрэтэр базабытынан буолар. Устудьуоннар быраактыкаларын бараллар. Маҥнайгы куурус устудьуоннара киһи төбөтүн үтүгүннэриллэн оҥоһуллубут макетка тииһи эмтииргэ үөрэнэллэр. Үрдүкү кууруска идэлэринэн быраактыка бараллар – терапевт, ортопед, хирург, ортодонт, оҕо стоматолога, уопсай стоматолог быһыытынан уонна научнай хайысханан. Бэһис кууруска ол барбыт үөрэхтэринэн судаарыстыбаннай эксээмэн туттараллар. Бүтэрэн баран, ким ханнык идэни таларынан ординатураҕа салгыы үөрэнэллэр. Ортодонтияттан ураты идэлэри манна бэйэбитигэр үөрэнэн ааһаллар. Быйыл ортодонтия идэтин ординатураҕа үөрэтэргэ аккредитацияны ылыахтаахпыт. Ортодонт буолуон баҕалаах устудьуоннар элбэхтэр.

Стоматология салаата балысханнык сайдар. Саҥа ньымалар, инновационнай технологиялар киирэллэр. Бу сайдыыны кытта Саха сирин стоматологията тэҥҥэ хаамсан иһэр. Биһиги пародонтолог-быраастары бэлэмнээн эрэбит. Аны киһи сыҥааҕын (сүһүөҕүн) уҥуоҕун барытын эмтиир стоматолог-гнатолог бырааһы бэлэмниир баҕалаахпыт. Стоматолог-онколог эмиэ ирдэнэр, ону эмиэ былаанныыбыт. Сирэй уҥуоҕар искэн ыарыылаах дьон кэлэн эмтэнэр түгэннэрэ тахсаллар, маныаха үрдүк таһымнаах быраас наада. Ол курдук ХИФУ стоматологическай поликлиникатын иһинэн сирэй уҥуоҕун искэнин сэрэтэр салаа арыйар былааннаахпыт, аналлаах оборудованиелары атыылаһыахпытын наада.

- Түмүккэ, уопсастыбаннай үлэҥ туһунан ыйытыахпын баҕарабын. Эн СӨ стоматологиятын ассоциациятын бэрэсидьиэнэ буолаҕын…

--Ассоциациябыт өрөспүүбүлүкэ стоматолог- быраастарын барыларын хабар. Чааһынай, судаарыстыбаннай эмп тэрилтэтигэр үлэлииллэриттэн тутулуга суох. Кэллиэгэлэрбит интэриэстэрин туһугар үлэлиибит. Быраастар аккредитацияны ааһалларыгар, тустаах бааллары ылалларыгар көмөлөһөбүт. Сылын аайы киэҥ хабааннаах кэмпириэнсийэлэри, маастар-кылаастары тэрийэбит, онно соҕурууттан үрдүк квалификациялаах наука үлэһиттэрин, исписэлиистэри ыҥырабыт.