Дьон саҥа ыалдьыытын ылар өлүүтэ биир бырыһыантан кыра буоллаҕына, Россияҕа  COVID-19 эпидемията түмүктэннэ диэн этиэххэ сөп буолуоҕа, диэтэ РФ “Парламенын хаһыатыгар” биэрбит интервьютугар Ф.Ф.Эрисман аатынан уопсастыба доруобуйатын институтун директора, И.М.Сеченов аатынан Бастакы МГМУ эпидемиологияҕа уонна дакаастабыллаах медицинаҕа кафедратын сэбиэдиссэйэ, Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин сүрүн эпидемиолога, РНА академига Николай Брико. Кини коронавирустан сыстар кутталлаах саҥа бөлөхтөр, ордук көдьүүстээх эмтээһин уонна ыарыыны сэрэтии ньымаларын, дойдуга хаһан хааччахтыыр дьаһаллары уһулуохтарын, эр дьон дьахталлардааҕар ити ыарыыттан чаастатык олохтон барыыларын уо.д.а. тустарынан кэпсээтэ. Итинтэн биһиги ааҕааччыга ордук өйдөнүмтүө буоллун диэн, сорох медицинскэй терминнэри, быһаарыылары киллэрбэккэ эрэ, кини корреспондент ыйытыыларыгар хоруйдаабытын кыратык кылгатан биэрэбит. 

- Николай Иванович, муус устар ортотугар учуонайдар билгэлээһини оҥорбуттарынан, Россия эпидемия чыпчаалыгар ыам ыйын саҥатыгар тахсыахтаах, онтон ыам ыйын ортотун диэкиттэн плато диэҥҥэ тахсыахтаах. Ыам ыйын саҥата буолла, биһиги билигин эпидемия ханнык стадиятыгар баарбытый?

- Эпидемическай быһыы-майгы дойду регионнарынан тэҥэ суох. Москваҕа кини үһүс-төрдүс фазаҕа (Аан дойдутааҕы доруобуйа харыстабылын тэрилтэтин – ВОЗ быһаарыытынан) тиийдэ диэххэ сөп, ол эбэтэр киэҥник тарҕанна. Коронавирус эпидемиятын сайдыытын туһунан хас да билгэлээһин оҥоһуллубута. Кинилэр сүнньүнэн ыалдьыы чыпчаалыгар тиийиитин уонна үрдүк таһыма туруктаныытын ааһыы болдьохторун таарыйаллар.

Чахчы да, кэнники кэмҥэ сыстыганнаах ыарыы эпидемиятын сайдыытын тэтимэ кыратык бытаарбыта бэлиэтэннэ. Ол курдук, ааспыт ыйга сыстыганнаах ыарыы саҥа түгэннэригэр үүнүү тэтимэ 27 бырыһыантан (муус устар 2 күнэ) 6,9 бырыһыаҥҥа диэри (ыам ыйын 1 күнэ) намтаата, ол аата түөрт төгүл кэриҥэ. Баҕар, итинтэн ыалдьыы туруктаныыта, ол кэннэ бэс ыйыгар намтааһына саҕаланыан  сөп.

- Эпидемия ханнык ыйга түмүктэниэҕэй уонна ол кэм буолбутун хайдах билиэххэ сөбүй?

- Эпидемиялар сайдыыларын историята туоһулуурунан, эпидемия төттөрү барыытын кэмэ ыарыы туруутун кэминээҕэр, быраабыла курдук, уһун кэми ылар. Саҥа ыалдьыы ылар өлүүтэ биир бырыһыантан кыраҕа тэҥнэстэҕинэ эрэ, эпидемия сайдар кэмэ түмүктэнэрин туһунан этиэххэ сөп. Бу да кэмҥэ социальнай дистанцияны тутуһуу уонна бэйэ дьиэҕэ олоруутун курдук хааччахтыыр дьаһаллары халбаҥнаабакка тутуһуу суолталааҕын бэлиэтиэм этэ. Ити дьаһаллартан кэмин иннинэ аккаастаныы эмиэ ыарыы өрө туруутугар тиэрдиэн сөп. Эпидемия сайдыытыгар тосту уларыйыы тахсыбыта бэлиэтэнэр дойдуларга (Сингапур, Кытай, Соҕуруу Корея, Тайвань), сыыйа-баайа хааччахтыыр тэрээһиннэри тохтотон эрэллэр, ол эрээри уруккутун курдук эпидемияны утары дьаһаллары толорууга кытаанах сыһыаннаахтар, социальнай дистанцияны тутуһууну уонна саастаах дьон дьиэлэригэр олорууларын ирдииллэр. 

 - Учуонайдар этэллэринэн, кронавируһу утары вакцинаны биир-балтараа сылынан оҥоруохтарын сөп. Ити билгэлээһини бигэргэтэҕит дуо? Вакцинаны оҥоруу болдьоҕор туох сабыдыаллыырый?

ВОЗ COVID-19 утары кандидат вакциналарын кэрискэтигэр 2020 сыл муус устар 23 күнүнээҕи туругунан аан дойдуга 83 препарат киллэриллибит, ол иһигэр 77 клиника иннинээҕи чинчийиигэ сылдьар, алтата дьоҥҥо чинчийиини ааһар. COVID-19 утары Россия тоҕус вакцинаны айан оҥорууга үлэтин ВОЗ кэскиллээхтэр кэрискэлэригэр киллэрбитэ. Ол иһигэр “Вектор” вирусология уонна биотехнология Судаарыстыбаннай научнай киинигэр айыллыбыт алта препарат уонна атын научнай-чинчийэр тэрилтэлэр үс вакциналара. Новосибирскай учуонайдарын айан таһаарыыларын ортотугар Эбола вируһун утары вакцина, куор, грипп А, везикулярнай стоматит вирустарын төрүттэригэр препараттар, ону сэргэ субъединичнай уонна мРНК-вакциналар бааллар.

... Россия федеральнай медико-биологическай агентствота вакцина үс прототибын айан таһаарбыта... Бастакы боруобалыыр чинчийиилэр түмүктэрэ бэс ыйыгар биллиэхтэрэ, иккис түһүмэҕи сыл үһүс кыбаарталын саҥатыгар түмүктүүргэ былааннанар.

… Тайвань уонна Австралия учуонайдара SARS-CoV-2 саҥа коронавирус бастакы улахан мутациятын булбуттарын туһунан иһитиннэрбиттэрэ. Ол эрээри SARS-CoV-2  вирус генома сүнньүнэн балачча туруктааҕын уонна SARS вируһунааҕар  мутацияҕа бэриниитэ кыратын туһунан түмүк оҥоһуллубута. Кини ОРВИ үөскэтэр атын вирустардааҕар эмиэ арыый туруктаах. Ааптардар санааларынан, бу COVID-19 утары вакцина көдьүүстээх буолуоҕар эрэли үөскэтэр. Ити эрээри саҥа коронавирус мутациялара салҕаннаҕына, вакцинаны айар үлэни улаханнык уустугурдуон сөп.

- Вакцина айыллар кэмигэр дьон салгыы сутуллуута тахса туруоҕа. Кинилэри хайдах эмэ эмтиэххэ наада эбэтэр ыарыы арыый чэпчэкитик ааһарын туһугар тугу эрэ оҥоруохха наада буоллаҕа. Бүгүҥҥү күҥҥэ коронавируһу утары ханнык эмтиир ньымалар (холобур, үтүөрбүт киһи хаанын ыарыһахха кутуу), билигин бааллартан ханнык эмтэр  ордук көдьүүстээхтэрэ биллэр дуо?

- Көдьүүстээх вакцинаны оҥорон таһаарыыны таһынан, биллэн турар, инфекцияны эмтээһиҥҥэ куттала суох уонна көдьүүстээх сириэстибэлэри айан оҥоруу олус улахан суолталаах. Хомойуох иһин, манна үгүс ыарахаттар бааллар. Билигин  COVID-19 эмтээһиҥҥэ сүбэлэнэр, вируһу утары анал препарат да, вакцина да суох. 

Ити кыһалҕаны быһаарыыга... вируһу бэйэтин бохсор, ону кытта эмсэҕэлээбит уорганнары эмтээһиҥҥэ аналлаах саҥа эмтэри оҥорон таһаарыы ирдэнэр.

Саҥа коронавирус ыарыытын эмтээһиҥҥэ кислород терапията, тыынар уорганнары өйөөһүн, ону сэргэ коагуляннары утары терапия сүрүнүнэн буолаллар.

COVID-19 утары эксперимент быһыытынан маннык ньымалар бааллар: моноклональнай антителалар (тоцилизумаб, сарилумаб), дьайыытын суох оҥорор антителалаах сывороткалар, тымырга бэриллэр иммуноглобулиннар, стволовай килиэккэлэр.

Оттон коронавируһунан ыалдьан үтүөрбүттэр хааннарыттан плазманы  эмкэ туһаныыны таарыйдахха, номнуо 2020 сыл тохсунньутугар Кытайтан коллегаларбыт чинчийиилэрин бастакы түмүктэрэ ылыллыбыттара. Оччолорго исписэлиистэр ити ньыманы COVID-19 эмтээһиҥҥэ соччо көдьүүһэ суоҕунан аахпыттара. Үтүөрбүт дьон плазматын туһанан эмтээһин суһал терапия ньыматынан эрэ буолбатаҕа, ону ааһан туочунай тест-системалары уонна көдьүүстээх вакцинаны айан оҥорууга сүүнэ суолталааҕа билигин өйдөнөр.

“Пассивнай терапия” ньымата уруккуттан баар. Сыстыганнаах ыарыылары эмтээһиҥҥэ уонна сэрэтиигэ “пассивнай иммунизацияны” аан бастаан ситиһиилээхтик ньиэмэс учуонайа Эмиль Адольф фон Беринг туһаммыта, Киниэхэ 1901 сылга физиологияҕа уонна медицинаҕа аан бастакы Нобелевскай бириэмийэ анаммыта. Үгүс сыл ааста, ол эрээри ити терапия сытыы суолтатын уонна көдьүүһүн сүтэрбэтэ.

Ыарахан туруктаах дьоҥҥо плазманан эмтээһин көдьүүстээҕин туһунан сорох түмүктэр таһаарылыннылар. Ол курдук, 10 пациентан сэттэтин уопсай туруга тупсубута көстөр. Манна суолталаах иммунологическай чахчылар тустарынан этиллэр. Чинчийиилэр дааннайдарынан, плазманы кутуу ньымата балыыһаҕа сытар кэми улаханнык сарбыйар. Ол эрээри бу ньыма эбии ыйытыылары үөскэтэр. Плазма дозатын быһаарыахха наада. Билигин ол суох. Аны исписэлиистэр плазманы кутарга ханнык түгэн – киһи ыалдьыбыта биллибит бастакы уон күнүгэр эбэтэр хойутаан биэрии табыгастааҕын  туһунан мөккүһэллэр.

Аны “цитокиновай шторм” диэни тохтотор кыахтаах сириэстибэни оҥорууга үлэ барар. Ити коронавирус ыарыытыгар сытыы иммуннай харда буолар уонна киһи өлүүтүгэр тиэрдэр кутталлаах. Биир хайысханан цитокиннар – сүһүрүү элеменнэрэ аһара элбииллэриттэн сороҕун бэйэтигэр ылынар белоктары искусственнайдык үөскэтии буолар. Лаборатория усулуобуйатыгар цитокиновай рецептордар диэнинэн биллэр ууга суураллар белоктар үөскэтилиннилэр. Итинник белоктар иммуннай килиэккэлэр үрдүлэригэр бааллар, онно кинилэр сүһүрүүнү уонна да атын иммуннай реакциялары көбүтэр белоктары – цитокиннары кытта холбоһоллор. 

Вакцинаны айан таһаарыахха диэри дьон ыарыыга сутуллубатын туһугар ханнык дьаһаллар көмөлөһүөхтэрэй? Онно дьиэҕэ олорууну эрэ этиллибэт, иммунитеты көҕүлээһиҥҥэ ханнык атын дьаһаллар ылыллыахтаахтарый?… Сутуллубут киһиэхэ ыарыы сайдыытын сэрэтэр кыахтаах анал дьайыылар бүгүн суохтар. Ыарыһах уопсай туругун учуоттаан быраас иммунитеты күүһүрдэр препараттары аныан сөп. Биллэн турар, чөл олоҕу тутуһуу, сөптөөхтүк аһааһын, эти-хааны эрчийии, буортулаах дьаллыктартан аккаастаныы, режими тутуһуу сыстыганнаах ыарыыга эт-хаан утарылаһар кыаҕын күүһүрдүүгэ улахан суолталаахтар.Кытай быраастара быһаарбыттарынан, ыарыыттан үтүөрбүт дьон туттарар анаалыстара сорох түгэҥҥэ сыстыганнаах ыарыы өссө да сүтэ илигин көрдөрөллөр эбит. Ол аата балыыһаттан тахсыбыт дьон ханнык эрэ кэмҥэ атын дьоҥҥо ыарыыны сыһыарыахтарын сөп. Россияҕа бу темаҕа чинчийиилэр ыытыллыбыттара дуо?

-- Коронавирус ыарыылаах киһи инкубация икки бүтэһик күнүгэр уонна ыалдьарын тухары, ардыгар ыарыы саҕаланыаҕыттан 37 күҥҥэ тиийэ сыстыганнааҕа биллэр, ол эрээри ити сэдэх. Чинчийиилэр көрдөрбүттэринэн,  COVID-19 хаптарбыт киһи ыалдьыбыт сибикитэ биллиэҕиттэн нэдиэлэ устата силигэр вирус ноҕурууската ордук үрдүк буолар. Ол кэнниттэн намтыыр эбит.

Үтүөрбүт дьон аҥаарын этигэр-хааныгар коронавирус бииртэн аҕыс күҥҥэ диэри сылдьар. Онон тулалыыр дьоҥҥо куттал суох буоларын инниттэн стационартан тахсыы кэннэ икки нэдиэлэ устатыгар эбии дьиэҕэ олоруу тоҕоостоох буолуоҕа.

Биир кэнники көрсүһүүгэр эн коронавирус киһи ханнык баҕарар уорганын эмсэҕэлэтэр кыахтааҕын туһунан эппитиҥ. Ол туһунан сиһилии кэпсээ эрэ.

- Чахчы, итини коронавирус ыарыытын кэнники кэтээн көрүү түмүктэрэ бигэргэтэллэр. Олор олус араастар: ыарыыны туох да сибикитэ суох ОРВИ тииптээх илдьэ сылдьыыттан саҕалаан пневмонияҕа, тымыр, ньиэрбэ систематын уонна да атын киһи ис уорганнарын ыарыыларыгар тиийэ.  

Балыыһаҕа сытар ыарыһахтар ортолоругар 90-тан тахса бырыһыана пневмониянан ыалдьаллар, ДВС-синдромнаахтар —  50 бырыһыантан тахса, бүөрдэрэ эмсэҕэлээбит — 15 бырыһыан кэриҥэ уонна сүрэхтэрин быччыҥа эмсэҕэлээбит — 20 бырыһыантан ордук.

- Ким чаастатык, ыараханнык ыалдьарый? Бары дойдулар дааннайдарынан, эр дьон ити сыстыганнаах ыарыыттан дьахталлардааҕар чаастатык олохтон баралларын туһунан эппитиҥ. Ол хайдах быһаарылларый?

- ВОЗ дааннайдарынан, бүгүн COVID-19 чэпчэки көрүҥэ пациеннар 80 бырыһыаннарыгар бэлиэтэнэр, орто көрүҥэ — ыарыһахтар 15 бырыһыаннарыгар уонна ыарахан көрүҥэ — пациеннар биэс бырыһыаннарыгар. 40-тан кыра саастаах дьон ортотугар өлүү ахсаана 0,2 бырыһыан кэриҥэ, 60-тан аҕа саастаахтарга 3,6 бырыһыаҥҥа тиийэр уонна 80-рын ааспыттарга — 15 бырыһыаҥҥа чугаһыыр. Сааһырбыт дьон ыарыыны утарсар кыахтара намыһах.

Онон ыарыы кинилэргэ кутталлаах бөлөҕөр бааллар:

• сааһырбыт дьон (80-рын ааспыттарга өлүү 16-17 бырыһыаҥҥа тиийэр);
• сүрэх-тымыр ыарыылаахтар (сүрэх ишемическай ыарыыта, аритмия, о.д.а.) — өлүү 13,2 бырыһыаҥҥа диэри үрдүүр;
• хонтуруолламмат диабет (хааҥҥа глюкоза таһыма үрдээһинэ) — өлүү 9,2 бырыһыан;
• хонтуруолламмат гипертония (дабылыанньалара үрдүк) — өлүү 8,4 бырыһыан;
• тыынар уорганнарыгар ыарыылаах дьон (бронхит, тыҥа хроническай обструктивнай ыарыыта) — өлүү аҕыс бырыһыан;
• онкологическай ыарыылаахтар (иммунитет мөлтөөһүнэ) — өлүү 7,6 бырыһыан.

… АХШ-гар уонна Арҕаа Европаҕа мунньуллубут дааннайдар туоһулуулларынан, коронавирустан эр дьон өлүүтэ дьахталлардааҕар икки төгүл элбэх. Ити аан дойдуга бүтүннүүтүгэр бэлиэтэммит. Тоҕо итинник араастаһыы баара билигин өйдөммөт. Биир теория быһыытынан, эр дьоҥҥо тэҥнээтэххэ, дьахталлар вакцинаҕа уонна ыарыыны көбүтээччилэргэ иммунитеттарын хардата ордук көдьүүстээх дэнэр. Итини элбэх кэтээн көрүү бигэргэтэр. ...

Киһи коронавируһунан хайдах ыалдьара туохтан тутутулуктааҕый?

- Ыарыыны көбүтээччини кытта көрсүһүү түмүгэ уонна ыарыы көрүҥэ, биир өттүттэн, киһи этигэр-хааныгар түбэспит көбүтээччи ахсаанынан быһаарыллар, атын өттүттэн — тустаах киһи организмын уратыларынан, кини ыарыыга утарылаһар кыаҕынан. Манна кини генетиката, дьарҕа буолбут ыарыылара уонна медицинскэй көмөнү кэмигэр ылыыта кырата суох суолталаахтар.

- Эн санааҕар, Россияҕа хааччахтыыр дьаһаллар төһө өр дьайыахтарай? Күһүн коронавирус эпидемията хаттаан өрө туруо диэн билгэлииллэрин учуоттаатахха...

- Эпидемическай  быһыы-майгы салгыы сайдар, күннэтэ инфекция ахсаана улаатар. Маныаха, эппитим курдук, дойду араас регионнарыгар ыарыы тарҕаныыта тэҥэ суох (күҥҥэ биирдиилээн түгэнтэн сүүһүнэн уонна тыһыынчанан түгэҥҥэ диэри).

Дойду президенэ Владимир Путин кэнники этиитигэр бэлиэтээбитинэн, «дойдуга сүнньүнэн эпидемия чыпчаалын туораатахпытына да, сорох регионнарга быһыы-майгы тыҥааһыннааҕынан хаалыан сөп», «куттал ханна барытыгар уонна тута сүтүө суоҕа», онон «хааччахтааһыннары биирдэ суох оҥорор туһунан этэр сатаммат».

Ити сыыйа-баайа киирэр кэлим тэрээһиннэр буолуохтара итиэннэ норуоттар икки ардыларынааҕы уопутунан уонна регионнарга буола турар балаһыанньанан сыаналаатахха, олор ый аҥаарыгар буолбакка, балачча өр кэмҥэ суоттаныахтара. Төһө буолуоҕун этэр уустук, ити регионнар хайдах бэлэмнээхтэриттэн уонна былааҥҥа бэлиэтэммит тэрээһиннэргэ сыһыаннарыттан тутулуктаныаҕа.

Карантины сымнатар эбэтэр уһулар түгэҥҥэ эпидемия сайдыытын таһаарбат туһугар, сөптөөх кэлэктиибинэй иммунитет ыалдьыы ханнык саамай кыра таһымын үөскэтэрин сыаналааһын суолталаах. Манан сибээстээн кэлэктиибинэй иммунитет туругун, вируска анал антителалар баалларын сыаналааһыҥҥа туһаайыллыбыт дойду араас сирдэригэр нэһилиэнньэ араас социальнай-саастарынан бөлөхтөрүгэр талан ылан иммунологическай чинчийиилэри  ыытыыны сэргэ эпидемия сайдыытын математическай моделлара наадалар. Итинник чинчийиилэр түмүктэрэ киллэриллибит хааччахтыыр тэрээһиннэр болдьохторун уонна олору тохтотууну научнайдык быһаарар кыаҕы биэриэхтэрэ.

Биир чуолкай: саҥа вирустар көстө туруохтара, бу биһиги аан дойдубут быстыспат сорҕото. Киһи аймах ити кутталларга утарсарга үөрэниэх тустаах.

- Иккис долгун туһунан тугу этиэҥий? Ону ханнык болдьоххо күүтэбитий? Ити кэмҥэ сутуллубут дьон ахсаана аҕыйыа дуо?

- Эпидемия процеһыгар араас социальнай-экономическай, демографическай, айылҕа-климат өрүттэрэ сабыдыаллыыллар. Кини сайдыытын билгэлээһин, математическай моделларын үөскэтии уустук дьыала итиэннэ өрүү ситиһиилээх буолбатах. Маны сэргэ COVID-19 эпидемията номнуо бүгүн аан дойдутааҕы ыксаллаах быһыы-майгы курдук историяҕа киирбитэ бэлиэтэнэр. Кинини SARS COV  курдук, төрдүттэн суох оҥорор кыаллыбата көстөн турар. Онон SARS-CoV-2 2009 сыллааҕы H1N1 (“сибиинньэ грипп ыарыыта”) курдук биһиги олохпутугар киириэҕэ уонна ОРВИ үөскүүр төрүөттэриттэн биирдэстэринэн буолан, күһүҥҥү-кыһыҥҥы уонна сааскы кэмнэргэ туруоҕа.

Ити эпидемия уратыларын үөрэтии, онтон түмүктэри оҥостуу, ыксаллаах быһыы-майы үөскүүр кутталын аан дойдутааҕы мониторинын итэҕэстэрин ырытыы уонна нэһилиэнньэҕэ биологическай куттал суох буолуутун хааччыйыы өссө да иннибитигэр күүтэллэр. Биир чуолкай: саҥа вирустар көстө туруохтара, бу биһиги аан дойдубут быстыспат сорҕото. Киһи аймах ити кутталларга утарсарга үөрэниэхтээх. 

Хаартыска SECHENOV.RU