– Хотугу улуустарга (Арассыыйа Аартыкатын бөлөҕөр биһиги өрөспүүбүлүкэбит 13 улууһа киирэр) дьиэни-уоту тутарга киин, илин эҥээрдээҕи уонна Бүлүү сүнньүнээҕи улуустардааҕар чыҥха атын технология тутуһуллуохтаах, – диир Федор Федорович Посельскай.

– Өрөспүүбүлүкэбит бырабыыталыстыбата хотугу улуустарга олорор дьиэни ханнык технологиянан, туох матырыйаалынан тутар ордугун быһаарарга сакаас биэрбитэ. Ол гынан баран, хомойуох иһин, үбүлээһин ситэтэ суоҕуттан мониторинг салгыы ыытыллыбакка турар.

Биһиги көрөрбүтүнэн, сүрүн кыһалҕа тутуу матырыйаалын тиэрдиигэ сытар. Уу суола эбэтэр навигация букатын кылгас кэмҥэ, 20-40 хонукка, үлэлиир. Оттон хотугу улуустарга сиринэн таһаҕаһы тиэрдии 80 бырыһыанын ылар ааттаах эрээри, кыһыҥҥы суол “үлэлиир” кэмэ эмиэ олус кылгас. Онуоха сыл ахсын кыһыҥҥы суол атын-атын сиринэн оҥоһуллара охсор. Онон, бастатан, хоту тиэрдиллэр матырыйаал чэпчэки ыйааһыннаах буолара эрэйиллэр. Иккиһинэн, кылгас сайыннаах дойду буоларынан, “инчэҕэй үлэтэ” (цемент булкадаһыктаах-сыбахтаах) төһө кыалларынан аҕыйах буолуохтаах. Маннык ирдэбилгэ панеллартан түргэнник хомуйуллар технология сөп түбэһэр.

Тутуу ырыынагар матырыйаал дэлэйдэ. Ханныгын талабыт? Өссө төгүл тоһоҕолоон ыйабын: хотугу сиргэ дьиэни тутуу уратылаах: холобур, Дьокуускай куоракка “салгын оонньооһуна” (нууччалыы “инсоляция”) дойду киин уобаластарыттан 1,5 төгүл улахан буоллаҕына, хотугу улуустарга Дьокуускайдааҕар 1,5-2 төгүл күүстээх. Онон Дьокуускайга эбэтэр киин, илин эҥээрдээҕи улуустарга киэҥник туһаныллар каркас тутууну хотугу улуустарбытыгар тыал курдары сылдьыан сөп.

Германия МХМ технологиятын Дьокуускайга баар “Алмас” ХЭУо туһанан, хаһыс даҕаны сылын үлэлэһэр. Бу технология, сүнньүнэн, тыаллаах-куустаах хотугу улуустарга дьүөрэлээҕин көрдөрдө. “Алмас”-тар Анаабырга алмаасчыттар олорор дьиэлэрин туттулар. Сылааһы тутарын тургутуу көрдөрөрүнэн, 2 кыраадыстан тахсыбат (дьиэ иһинээҕи салгын уонна ис эркин температураларын арыттаһыылара). Туундара дойдулаах дьон бу технологияны биһирээннэр, улуус киинигэр, Сааскылаахха, элбэх кыбартыыралаах, толору хааччыллыылаах дьиэ үксээн эрэр.

Иккиһинэн, автоклавнай пенобетон. Бу матырыйаал этин сааһын ньыгылын Д-500 мааркаҕа тиэртибит. Ол эрээри, маннык матырыйаалтан тутуллубут дьиэ эркинин халыҥа 60 см халыҥнаах эрэ буоллаҕына, госстандарка эппиэттиир. Онон кубическай миэтэрэтигэр таһаардахха, олус элбэх матырыйаал ороскуоттанарынан, күрэстэһииттэн тута туоруур. Дьиҥинэн, таас тутуу үйэлээх бөҕө буоллаҕа. Итиэннэ автоклавнайга булкадаһык буолбакка, аналлаах килиэй туттуллар буолан, итиини сүтэрбэтин кэриэтэ. Миэстэтигэр производство тэриллэрэ кыаллар буоллаҕына, бу дьыала олус кэскиллээҕэ көстөн турар. Өлөөҥҥө сэҥээрбиттэрэ. Улуус бэйэтин сиригэр-уотугар сөптөөх сырье баар буолан, улуус баһылыга Александр Степанович Иванов бу хайысхаҕа үлэлэһэр былааннаах этэ.

Үсүһүнэн, ЛСТК, ол эбэтэр ыстаал конструкциялартан таҥыллар тутуу. Мин санаабар, олус табыгастаах. Андрюшкино бөһүөлэгэр 16 кыбартыыралаах дьиэни уонна Өлөөҥҥө эмиэ олорор дьиэни бастакынан туппуттара. Ити гынан баран, биир итэҕэстээх: сылааһы тутар хаттыгас (утеплитель) уонна тимир каркас тиксиһэр сирдэринэн тымныы салгын көҥүл сылдьар. Федор Федорович быһаарарынан, маныаха сылааһы тутар, тымныыны киллэрбэт аналлаах туох-ханнык матырыйаалы туһанарыҥ суолталаах буолар эбит. “Адгезия” тутуу тэрилтэтэ уонна инженернэй-тиэхиньиичэскэй институт кыттыһан тэрийбит “Адгезия-МК” тэрилтэлэрэ ыйыллыбыт итэҕэһи туоратыыга үлэлэһэ сылдьар.

Төрдүһүнэн, Канада технологиятынан биллэр тутуу. “Таһыттан көрдөххө, судургу курдук эрээри, олус бириинчик”, – диир Федор Посельскай. Маныаха, бастатан, үчүгэй бырайыак оҥоһуллуон наада. Иккиһинэн, сатыыр, идэтийбит дьоҥҥо туттарыллыахтаах. Били “салгыммыт оонньуура” маннык тутууга лаппа биллэр. Үгэс курдук, тутуу биригээдэлэрэ мас каркааһы туруоран, онно былаахыны тоһоҕонон батырҕаччы саайан, утеплитель хаалаан, таһыттан ылтаһын, ис өттүттэн эпсиэйдээн баран, сөп буолаллар. Дьиҥэр, киин улуустарга барсар фасад систиэмэтэ хотугу улууска дьүөрэтэ суох: тыал курдаттыы үрбэт гына сыбаатахха, эбэтэр ОСП курдук матырыйаалынан хос бүрүйдэххэ эрэ табыллар. Ис хаттыгаһыгар туох матырыйаалы туһанарыҥ эмиэ оруоллаах. Манна сыһыаран эттэххэ, пенополистирол курдук аһара чэпчэки ыйааһыннаах “салгын”матырыйаалы тиэйэн илдьэриҥ эмиэ ночооттоох ээ.

Онуоха диэри ким тугу булбутунан...

Онон, быһата, матырыйаал сыанатыгар буолбакка, хаачыстыбатыгар уонна күлүм гынан ааһар кылгас сайыннаах дьон быһыытынан төһө кэбэҕэстик, түргэнник тутулларыгар эмиэ болҕойуох тустаахпыт. Буруус эбэтэр лафет мас дьиэни хотугу тыал курдары үрэр, итиэннэ хоту тиэйэн илдьэр буоллахха, үс төгүл ыараан, биир кубическай миэтэрэтэ 40-ча тыһ. солкуобай буолан тиийэринэн, көмүс тэҥэ сыаналанар. Оттон тааһынан тутар туһунан “Муора суола” аһыллыан иннинэ сананарга даҕаны кэрэгэй ини.

Чукотка автономнай уокуругар олорор дьиэ 70 бырыһыана эргэрбитинэн, национальнай сэлиэнньэлэри саҥалыы тутууга судаарыстыба таһымыгар 2004 сыллаахха бырагыраама ылыллан, “Канада дьиэлэрин” матырыйаалларын Москубаттан тиийэ тиэйэн аҕалан туттулар. Оттон биһиги  хотугу улуустарбытыгар билиҥҥэ диэри тыал курдары үрэр дьиэлэригэр олороохтууллар. Арай, Аартыканы сайыннарыы сахсаана дьиҥ олоххо киирдэҕинэ, хамсааһын тахсара дуу? Онуоха диэри ким тугу булбутунан, “эбэ бэлэхтэрэ” диэбиккэ дылы, Элиэнэ кытылыгар олорооччулар сааскы халаан илдьэр отун-маһын хомуйсан, сорох бааттаахтар бүтүн дьиэни баҕыырдаан, дьиэлэниэх-уоттанан олоруох муҥнара буоллаҕа. Манан сиэттэрэн, үөһэ этиллибит суоллары толкуйдаан, тобулан көрөргүтүгэр сүбэлиибит.

Василий НИКИФОРОВ.