Яков Ефимов бэлиэтээбитинэн, тутуу салаатын каадырынан хааччыйыы  боппуруоһа ордук сытыытык ааспыт 2020 сылга турбут. Ол  коронавирус пандемиятын кытта сибээстээҕэ үчүгэйдик өйдөнөр. Биир тылынан, тутуу салаатыгар үлэһит илии тиийбэт кыһалҕата үөскээн тахсыбыта. Кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ эбэн эппитинэн, тыҥааһыннаах быһыы-майгы бу саҥа сылга салҕанар. Оттон өрөспүүбүлүкэ тутуутун салаатын иннигэр улахан соруктар тураллар, үлэ кээмэйэ улаатар. Көһөрүү бырагырааматынан 2025 сылга диэри хара баһаам эргэрбит уонна саахалланар туруктаах дьиэ-уот көтүрүллэн тутуллуохтаах. Бу сыалга үтүмэн үп-харчы ресурсата, ол иһигэр федеральнай бүддьүөттэн кытары көрүллүөхтээх.

СӨ Тутууга миниистирэ Павел Кылатчанов тутуу салаатын каадырынан хааччыйыы ыарыылаах боппуруоһугар тохтоото. Миниистир иһитиннэрбитинэн, Судаарыстыбаннай ыстатыыстыкаҕа олоҕурар буоллахха, 2019 сылга  тутуу салаатын үлэһитин орто испииһэгин ахсаанынан 48346 киһи хабыллыбыт. 2020 сылга – 38123 киһи, ол эбэтэр иннинээҕи сылы кытта тэҥнээтэххэ 79%-ҥа тэҥнэһэр.

Пандемия кэмигэр миграннар ахсааннара күүскэ аҕыйаан, экэниэмикэ араас сектордарыгар, ол иһигэр тутууга үлэһит илии тиийбэт буолуута үөскээтэ. Ис дьыала министиэристибэтин миграция боппуруостарыгар управлениетын көрдөрүүтүнэн, өрөспүүбүлүкэ тутуутун комплексыгар тардыллыбыт миграннар ахсааннара 2019 сылга 6412 киһи буоллаҕына, 2020 сылга – 2825 киһи. Үөрэтэн көрүү түмүгүнэн, бүгүҥҥү күҥҥэ үлэ ресурсатыгар уопсай наадыйыы 2005 киһиэхэ тэҥнэһэр. Тутуу тэрилтэлэрэ бетонщик, каменщик, монтажник, о.д.а. идэлээх үлэһиттэргэ наадыйаллар. Ол оннугар үөрэхтээх  инженер үлэһиттэргэ наадыйыы суох.

Тутуу салаатын үлэтин ырыынагар баар кэлим кыһалҕалартан, миниистир бэлиэтээбитинэн, биир кыайан быһаарыллан биэрбэт кыһалҕанан үлэҕэ-хамнаска дьыл кэмиттэн тутулуктаныы буолар. Дьэ, кырдьык, кыһыммыт уһуна, ол үөһэ ураты тымныыта манан ахан дьыала буолбатах. Ол түмүгэр Сахабыт сиригэр тутар-таҥар үлэлэр эбэтэр суһал кылгас болдьохтоох, эбэтэр бэркэлээтэҕинэ орто суһал майгылаах буолаллар. Кыһыҥҥы уһун ыйдарга үлэ киһитин үлэтин оҥорумтуота бытаарыыта, намтааһына сыччах ити биричиинэттэн төрүөттэнэр. Маны таһынан,  өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар олорорго аналлаах дьиэлэри тутуунан дьарыктанар тутааччылар уонна генеральнай бэдэрээттээх тэрилтэлэр, дьиҥнээх үлэтигэр хос бэдэрээччит тэрилтэлэри, биригээдэлэри тардан туран, үлэ төлөбүрүн сдельнэй көрүҥүнэн үлэлииллэр. Итинник балаһыанньаҕа, үгэс курдук, тастан кэлии үлэһит күүс туһаныллар уонна түмүгэр биир кээмэйдээх үлэ төлөбүрүгэр, кыра хоромньунан  улахан кээмэйдээх  үлэ толоруллар. Биллэн турар, олохтоох каадыр итинник баттабыллаах балаһыанньаны кытта сөпсөспөт, онон туора хаһыллан хаалар.

СӨ Бырабыыталыстыбата үлэһит илии тиийбэт буолуутун сабар  инниттэн кэккэ дьаһаллары ылар: профессиональнай бэлэмнээһин уонна каадыры хаттаан хос бэлэмнээһин бырагырааматынан  куурустары тэрийтэлээһин, устудьуоннар тутар этэрээттэрин үлэҕэ тардыы. Дьарыга суох дьону үлэҕэ олохтооһун. Ол курдук, бу сылга устудьуоннар тутар этэрээттэриттэн 500 байыаһы үлэҕэ тардыы былааннанар. Тутуу салаатын хаһаайынныыр субьектарын кытары үлэлэһии түмүгүнэн, тастан кэлии оробуочай күүһү солбуйууга, атын эрэгийиэннэртэн дьыл кэминэн уонна баахта ньыматынан үлэлэргэ тардыллар дьон ахсаанын кыччатан туран, “Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска” бырайыак чэрчитинэн, 7 тэрилтэни кытта сөбүлэҥнэр олохтоннулар. 2020-2022 сс. түһэрсиллибит  сөбүлэһиилэр быһыытынан, тутуу тэрилтэлэригэр өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар бастайааннай олорор 453 киһини үлэҕэ олохтооһун былааннанар.

Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун судаарыстыбаннай кэмитиэтин иһитиннэриитинэн, 2021 сыл олунньу 9 күнүнээҕи туругунан, тутуу тэрилтэлэригэр үлэһит илиигэ наадыйыы 1802 киһиэхэ тэҥнэһэр. Тутуу министиэристибэтэ оҥорбут барыллааһынан, 2021-2024 сс. каадырга наадыйыы 27939 киһиэхэ тэҥнэһэр. Ол иһигэр 2021 сылга – 1186, 2022 сылга – 5356, 2023 сылга – 10107 уонна 2024 сылга 11290 исписэлиис наадалар.

Үөрэх уонна наука миниистирин солбуйааччы Владимир Тихонов каадыры бэлэмнээһин уонна  профессиональнай үөрэхтээһин тэрилтэлэрин бүтэрбиттэри тутуу салаатыгар үлэҕэ олхтооһуну кэтээн көрүү түмүгүн туһунан иһитиннэрдэ. “Тиэхиньикэ уонна тутуу технологиялара” бөлөх идэлэргэ 2018-2021 сс. 1861 миэстэ бэриллибит, ол иһигэр 2020-2021 сылга – 462 миэстэ. “Тиэхиньикэ уонна тутуу технологиялара” хайысхаҕа үлэлэһэр 15 орто профессиональнай үөрэх учреждениета баар. 2020 сыл алтынньы 1 күнүнээҕи туругунан, профессиональнай үөрэх тэрилтэлэригэр  “Тиэхиньикэ уонна тутуу технологиялара” хайысхаҕа 1536 устудьуон үөрэнэр. Ол иһигэр 12  профессияҕа 812 уонна  8 идэҕэ 724 устудьуон үөрэнэр. 2021 сылга 506 устудьуон үөрэҕин бүтэриэхтээх, ол иһиттэн 8 профессияҕа – 319 уонна 6 идэҕэ - 187 киһи.

Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун судаарыстыбаннай кэмитиэтин 2020 сыллааҕы көрдөрүүтүнэн, үөрэҕи бүтэрбиттэри үлэҕэ олохтооһун: “Тиэхиньикэ уонна тутуу технологиялара” хайысхаҕа 424 киһи бүтэрбит, мантан 248 киһи үлэҕэ олохтоммут. Бүтэрбиттэртэн 58,4%-на үлэнэн хааччыллыбыт. М.К.Аммосов аатынан ХИФУ, 2020 – 2021 үөрэх дьылыгар тутуу салаатыгар каадыры бэлэмнээһин сыалынан, СПО уонна ВО үөрэтии бырагырааматын олоххо киллэрэр. Устудьуоннарын кэнтингиэнэ – 1092 киһи. 2021 сылга 192 киһи бүтэрэрэ күүтүллэр. Дакылаатчыктарга дьокутааттар Яков Ефимов, Дмитрий Семенов, Феодосия Габышева, Владимир Богданов, Иван Данилов, Евгений Перфильев ыйытыылары биэрдилэр, санааларын эттилэр.

Яков Ефимов өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтата тастан киирии оробуочай күүһү сыыйа-баайа олохтоох каадырынан солбуйуу, ол инниттэн идэҕэ туһаайар үлэни күүһүрдүү, үлэтэ суох дьону атын идэлэргэ хаттаан бэлэмнээһин соруктарын туруорарын чорботон бэлиэтээтэ. Салгыы парламентарий сэбиэскэй кэмҥэ тутааччы идэтэ саамай убаастабыллаах идэлэртэн биирдэстэрэ буоларын, тутааччы дьоһуннаах үлэ  төлөбүрдээҕин ахтан туран, билиҥҥи тутуу эйгэтин үлэһитин хамнаһа балачча үрдүктэр ахсааннарыгар киирсэрин үрдүнэн, үүнүүтүн тэтиминэн үгүс орто хамнастартан хааларын бэлиэтээн эттэ. Үлэни-хамнаһы хас да сылынан урутаан былааннааһын туһаттан атыны аҕалбатын, ол быһыытынан өрөспүүбүлүкэ тутуутун комплекса кэлэр 5-7 сылга үлэ кээмэйин былааннарын туһунан олох чуолкай иһитиннэриилээх уонна дакаастабыллардаах буоларыгар баҕарда.