Кириисистэн бэйэбит тахсабыт...

Николай Аржаков, “Чурапчы” ТХППК бэрэссэдээтэлэ, Чурапчы улууһа:

– Биллэн турар,  коронавирус дьаҥыттан оҕустардыбыт. Эргинии өттүгэр балай эмэ түһүү таҕыста. Ол курдук, урут бородууксуйабытын Дьокуускай дьоҕус маҕаһыыннарынан эҥин тарҕатан атыылыыр этибит. Быйыл саас онтубут кыаллыбата. “Алаас аһа” диэн бэйэбит фирменнай маҕаһыыммытыгар уонна “СахаАгроПродукт” фирмаҕа салгын сыттыктаах оҥочолорунан таһаммыт, хата, күл мүччү киллэрэн туттаран тахсыбыппыт. Аны туран, Мэҥэ Хаҥалаһынан, Уус Маайанан, Томпонон эмиэ таһар этибит.  Коронавирустаан  дьаҥыттан сылтаан, ол дохуота эмиэ мэлийдэ.

Чурапчы иһигэр тохтооһун суох. Үлэ күөстүү оргуйар. Билигин сүөһү төрүөҕэ үчүгэй. Онон үүтү туттарыы сыыйа эбиллэн иһэр. Бүгүҥҥү туругунан, улуус үрдүнэн күҥҥэ 36 туонна 250 киилэ үүтү тута олоробут. Арыы сыахтара нэһилиэктэргэ толору үлэлээтилэр. Аны туран, өссө биир ороскуоту үүтү тутуу систиэмэтин уларытыыга көрүстүбүт. Урукку өттүгэр үүт туттарааччылар арыы сыахтарыгар тоҕуоруһаннар, сонун-нуобас кииннэригэр кубулуталлар этэ. Күн бүгүн санитарнай ирдэбилинэн элбэх киһи биир сиргэ мустара бобуулаах. Онон нэһилиэк баһылыктарын, тыа хаһаайыстыбатын испэсэлиистэрин кытта бииргэ үлэлэһэн, нэһилиэк аайы дьон үүтүн анал массыынаҕа тахсан сүөкүүрүгэр анал эстакадалары оҥортоотубут. Манна элбэх үбү-харчыны куттубут.

Быйылгы былааҥҥа 7600 туонна үүтү тутуохтаахпыт, итиэннэ 230 туонна арыыны оҥоруохтаахпыт. Билиҥҥитэ былааммытын 110 туоннанан куоһаран иһэбит. Ол түмүгэр номнуо 36 туонна арыыны булууска киллэрэн уурдубут.

Биир мөкү сонун, быйыл эккэ субсидия суох. ТХМ ону чуолкайдык этэн турар. Ол да буоллар, күһүн эккэ син биир үлэлэһэр былааннаахпыт. Кэтэх хаһаайыстыбалары уонна бааһынайдары кытта 1000 кэриҥэ ынах сүөһүнү, 500-кэ убаһаны, 30-40 улахан сылгыны тутарга дуогабардастыбыт. Төлөбүрүн кэпэрэтиип бэйэтин күүһүнэн оҥоруохтаах. Ити сыалга кирэдьиит ылыахтаахпыт.  

Бу саас үүт субсидиятын сыллааҕы кээмэйиттэн 70 %-на тута түспүтэ. Ол суотугар элбэх үлэни ыыттыбыт. Холобур, чиэски бөһүөлэктэргэ от үлэтигэр бэлэмнээн 84 туонна уматык (ГСМ) ыыттыбыт. 126 туонна уотурбаны бааһынайдарга уонна кэтэх хаһаайыстыбалаахтарга түҥэттибит. 20 туонна уотурбаны сайылыктарбытыгар хаһаанныбыт. Хатастааҕы сибиинньэ комплексатыттан 600 сибиинньэ оҕотун ылан тарҕаттыбыт. Маны барытын дьон үүттэрин харчытын суотугар ыллылар. Тута ууран биэрэр харчыта суох дьоҥҥо улахан көмө буолла.

Төһө да ороскуот бөҕөтүн көрсүбүппүт үрдүнэн сайдыыбыт бырагырааматын сарбыйбатыбыт. Ол түмүгэр бу сайын Кытаанахха уонна Мындаҕаайыга саҥа арыы сыахтара тутуллуохтара. Бу күннэргэ Чурапчы сэлиэнньэтин арҕаа өттүгэр саҥа маркет маҕаһыыны үлэҕэ киллэриэхпит. Билигин онно бэлэмнэнэн түбүгүрэ сылдьабыт.

Өссө биир сүрүн ороскуоту  дезинфекцияҕа, сэрэхтээх буолуу миэрэлэригэр көрүстүбүт. Мааска, бэрчээккэ, “дезинфектордар” балай эмэ сыаналаахтар. Өскөтүн, бүддьүөт тэрилтэлэрэ дөрүн-дөрүн дезинфекция үлэтин ыытар эбит буоллахтарына, биһиги нэдиэлэҕэ 3-4 төгүл оҥоробут. Ити барыта тэрилтэҕэ эбии ороскуот.

Тыа хаһаайыстыбата эмсэҕэлээбит салааларга киирсибэт. Онон нолуокка да, кирэдьииккэ да чэпчэтиилэр көрүллүбэттэр. ОКВЭД-пыт сөп түбэспэт. Инньэ гынан бэйэбитин бэйэбит эрэ кириисис ытарчатыттан хостуубут. Биир өттүнэн, атын салаалары кытта тэҥнээтэххэ, оҕустарыы аччыгый курдук. Иккис өттүнэн, дьон бары дьиэҕэ олорон үлэлиир кэмигэр, ас-үөл, оҥорон таһаарыы үлэһиттэрэ инники күөҥҥэ сырыттыбыт. Ол эрэн, туох да өйөбүлгэ тиксибэтибит, ити  кыһыылаах курдук...

“Дохуоппут 30 %-на түстэ...”

Алексей Кондратьев, “Сыа Бүлүү” ТХППК дириэктэрэ, Бүлүү улууһа:

– Үлэлээбиппит курдук үлэлии олоробут. Ол эрэн харчы киириитэ 30 % түстэ. Холобур, оҕо уһуйааннара, оскуолалар үлэлээбэккэлэр, былааннаммыт дохуоппут чааһыгар биллэрдик оҕустардыбыт. Ол оннугар маҕаһыыннар нөҥүө атыы хамаҕатык бара турар, ол суотугар өрүһүнэн олоробут.

Аны туран,  уустук балаһыанньа кэмигэр эбии ороскуот биллэ улаатта. Арыы сыахтарын үлэлэтэргэ үлэһиттэргэ медицинскэй мааскалары, бэрчээккэлэри, дезинфекция убаҕастарын, дистанционнай термометрдары, бактерициднай лаампалары атыыластыбыт. Ити эмиэ күүтүллүбэтэх ороскуоту оҥордо. Билигин дьоммутун кэтии-маныы сылдьабыт, социальнай дистанцияны тутуһуннарабыт.

Өскөтүн, ыарыы үрүҥ илгэ үрүлүйэр кэмигэр өрө турбута буоллар, өссө улаханнык оҕустарыа эбиппит. Ону, хата, ыаныллар үүт кээмэйэ түһэр кэмигэр сөп түбэстэ. Кулун тутарга уонна муус устарга үүт бэйэтэ да түһэр этэ. Билигин, сүөһү төрөөн, үчүгэй ыам дьэ саҥа саҕаланан эрэр. Ол да буоллар, былааммытыттан аҕыйах туоннанан хааллыбыт. Дьиэҕэ олоруу кэмигэр үүт туттарааччыларбыт анаалыс туттаралларыгар кэккэ күчүмэйҕэйдэри көрүстүлэр. Ол түмүгэр сорох арыы сыахтара хойутаан аһылыннылар.

Пандемия кэмигэр үлэһиттэрбит хамнаска кыһарыйтарбатылар. Эмсэҕэлээбит салааларга сөп түбэһэр эбии ОКВЭД-таах буоламмыт Сбербаантан  бырыһыана суох кирэдьиит ылан, хамнаска иэскэ киирбэтибит. Дьиҥэр, тыа хаһаайыстыбата эмсэҕэлээбит салааларга киирсибэт эрээри, “общепит”, таһаҕас таһыыта, маҕаһыын таһынан атыыны-эргиэни тэрийии курдук эбии ОКВЭД-таах буоламмыт, итинник чэпчэтиилээх кирэдьииккэ хапсан хааллыбыт.

Ыарыы кэмигэр эбии өҥөлөрү киллэрэн үлэлэтэ сырыттыбыт. Муус устар ыйга волонтердарынан аһы-үөлү дьиэҕэ тиэрдэн биэрэр этибит. Кырдьаҕастар биһирээбиттэрэ. Онон ыарахан кэмҥэ элбэх киһи ити өҥөнөн туһанна. Билигин маҕаһыыннар үлэлэрэ толору аһыллан тохтоттубут.

Күн бүгүн улууска ыарыы тарҕаныыта бытаарда. Онон дьоммут-сэргэбит сүргэлэрэ арыый көтөҕүллэн, үүт туттарыыта да, атыы-эргиэн да маҕаһыыннарга сыыйа сэргэхсийдэ. Онон быйыл сайын былаан туоларыгар эрэл күүстээх. Кэлин бородууксуйа икки саҥа көрүҥүн киллэрэн эрэбит. “Снежок” диэн кефир номнуо атыыга тахсыбыта. Аны моросуонай оҥороору бэлэмнэнэ сылдьабыт. Бу курдук, үлэ тохтообокко барар.

Хоту дьаҥ биллибэккэ абыраата...

Владимир Христофорович Чириков, “Яна продукт” ХЭУо дириэктэрэ, Үөһээ Дьааҥы улууһа:

– Киһи улаханнык саҥарбат, ол эрэн билиҥҥитэ дьаҥ Дьааҥыга биллэ илик. Онон пандемияҕа биллэрдик оҕустарбакка, үлэҕэ-хамнаска харгыстары көрсүбэккэ, этэҥҥэ олоробут. Үүт харчыта эрдэ түһэн, билигин үүт туттарааччылар сүргэлэрэ көтөҕүллэн сылдьар. Ол барыта үлэҕэ-хамнаска өтө көстөр. Сүөһү төрөөн, үрүҥ илгэни үрүлүтэн саҕалаатыбыт. Билигин үрүҥ ас 5 көрүҥүн оҥоробут: сүөгэй, арыы, суорат, йогурт, иэдьэгэй. Күннэтэ сорох нэһилиэктэргэ 700-800 киилэ үүт астанар. “Яна продукт” ХЭУо улуус 9 нэһилиэгэр үлэлиир. Былырыын Адыаччыга, Сайдыыга уонна Табалаахха мини-собуоттары тутан үлэҕэ киллэрбиппит. Онон 4 мини-собуоту, 5 арыы сыаҕын үлэлэтэбит. Арыы атыыга хамаҕатык барар. Кэлин улууска бэйэ аһын-үөлүн оҥоруу күүскэ сайдан, харчы эргийэр буолан, дьон сүөһүтүн ахсаанын 10 % элбэттэ. Ити кэлиҥҥи кэмҥэ куһаҕана суох көрдөрүү.

Биһиги хаһаайыстыбабыт бүгүҥҥү сүрүн сыала-соруга диэн бэйэ аһынан-үөлүнэн элбэх нэһилиэнньэни хааччыйыы буолар. Холобур, урукку сылларга арыы эрэ оҥоһуллар этэ. 500 киилэ үүттэн 1 дьааһык арыы кэлэрэ. Ону күһүн үүт туттарааччы үүтүн харчытын суотугар бэйэтэ эрэ ылара. А Билигин арыыны эрэ буолбакка, үрүҥ ас эгэлгэтин оҥоробут. Этиллибит туонна аҥаара үүттэн 500 устуука йогурт оҥоһуллар, ол аата бу бородууксуйа 500 киһиэхэ тиксэр. Бастаан саҕалыырбытыгар (2018 сыллаахха), дьон: “Бачча элбэх үрүҥ аһы хантан ыллыгыт?” – диэн соһуйар-өмүрэр этэ. Билигин үөрэннилэр. Бэйэлэрин үүттэрин сатаан астаатахха, итиччэ элбэх ас тахсарын өйдөөтүлэр. Аны үүтү таах сытытан-ымытан кэбиспэппит. Өскөтүн, йогурт атыыга барбат буоллаҕына, тута арыыга көһөбүт. Ол суотугар ороскуот тахсыбат, барыта туһаҕа барар.

Түмүк оннугар

ТХППК-лар эмсэҕэлээбит салааларга киирсибэттэр. Онон кириисис ытарчатыттан бэйэлэрин бэйэлэрэ эрэ хостуур, өрүһүйэр кыахтаахтар. Онуоха биһиги, нэһилиэнньэни сибиэһэй аһынан-үөлүнэн хааччыйар тэрилтэлэрбитигэр, көмөлөһүөх тустаахпыт. Ол курдук, хас биирдиибит бэйэ аһын-үөлүн талан атыыластаҕына, кэпэрэтииптэр түргэнник ороскуоттарын, сабыныахтара. Аны туран, бэйэ аһын-үөлүн атыылаһыы аҥардас кэпэрэтииптэри эрэ өйөөһүн буолбатах. Кинилэр кэннилэригэр  Саха сирин сүүһүнэн ыаллара, хаһаайыстыбалара тураллар. Онон бэйэбит дьоммутун быһаччы өйүүбүт, сандалыбытыгар төрүт аспыт мэлдьи баар буоларыгар көмөлөһөбүт!

Бэс ыйын 9 күнүгэр СӨ тыатын хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов социальнай ситимнэринэн быһа эфиргэ тахсан нэһилиэнньэ боппуруостарыгар хоруйдаата. Онно өрөспүүбүлүкэ суһал ыстаабын мунньаҕар бөдөҥ тыа хаһаайыстыбаларын тэрилтэлэрин өйүүр туһунан боппуруос көтөҕүллүбүтүн кэпсээтэ. Билиҥҥитэ бурдукка, уотурбаҕа, сырьеҕа сыана үрдээһинэ бэлиэтэнэр. Ол түмүгэр хаһаайыстыбалар эбии ороскуоттары көрсө олороллор. Итиннэ миниистир өйөбүл баар буолуо диэн иһитиннэрдэ. Ону таһынан кэтэх хаһаайыстыбалары, үүт туттарааччылары өйүүр сыалтан быйыл үүт харчытын 70 %-на номнуо улуустарга эрдэ барбытын отчуоттаата. Оччоҕо дьон үүттэрин харчытын эрдэ тутан, окко киирэллэригэр бэлэмнэнэр кыахтаналлар. Ордубут 30 % балаҕан ыйыгар диэри бүтүннүү түһүө диэн мэктиэлээтэ.