Кэпсэппит дьонум кыстык табаҕа үтүө өрүттээхтик ааспытын бэлиэтииллэр. Истэргэ сэргэх. Тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлээбит уонна үлэлии сылдьар дьонтон, үгэс курдук, «кытаанах кыстыктан» атын тыллары бэркэ дэҥнэтэн истиллэрэ өрүүтүн баар суол. Тустаахтар сэрэнэллэрэ, дьыбардаахха улаханнык эппэттэрэ эмиэ да сөп ээ. Сыл аҕыс ыйын устата салҕанан барар кыстык диэн манан ахан дьыала буолбатах. Айылҕа кимтэн да көҥүл көрдөөбөт, күн сарсын бэйэтэ таптаабытынан дьаһаныа турдаҕа эбээт.

Сэмэй көрдөрүүлэр

ТХМ ыспараапкатынан сирдэттэххэ, таба иитиитин салаатыгар бас билии бары көрүҥнээх 106 хаһаайыстыба үлэлиир. Таба иитэр биригээдэлэр састааптарыгар 1051 бостуук уонна 244 чуум үлэһитэ баар.

— Кыстык үчүгэйдик түмүктэннэ, сүтүк аҕыйах, — диэн дэлэгэй туоннаахтык кэпсээ­нин саҕалыыр, ТХМ Хотугу сир үгэс буолбут салааларын, балыгын хаһаайыстыбатын комплексын сайыннарыыга отделын салайааччыта Иннокентий Баланов. – Төрүөҕү ылыы 56%-ҥа, улахан табаны тыыннаах харайыы 92,4%-ҥа тэҥнэстэ. Төрүөх түмүгүнэн 40 тыһ. тугут ылылынна. Усуйаана улууһугар тугут дьыалабыай тахсыытын көрдөрүүтэ 62%, Өлөөн – 70%, Анаабыр – 74%, Кэбээйи – 76%. Улахан табаны тыыннаахтыы иитиини Муома – 98%, Томпо - 97%, Анаабыр - 97%, Усуйаана — 92% ситистилэр.

Бу көрдөрүүлэргэ сыһыаннаан кыракый быһаарыыны биэрэр буоллахха, ордук улахан табаны тыыннаахтыы харайыыга куһаҕана суох түмүктэр бааллар курдук эбит. Бу гынан баран, таба иитиитин салаатын балаһыанньатын бэрт кыратык даҕаны удумаҕалаан билэр киһиэхэ, ити түмүк үлүскэн үөрүүнү үөскэтиэ суоҕа. Төрүөҕү 56% ылыы, тыабыт хаһаайыстыбатын бүгүҥҥү туругун кытта аахсар уонна учуоттуур буоллахпытына эрэ, «чэ, син эбит» дэниллиэн сөп. Манна эбэн эттэххэ, дьиҥ дьыалаҕа, сылгыбыт уонна ынах сүөһүбүт төрүөхтэрин көрдөрүүлэрэ, табаттан олус ырааппакка, бииргэ сэнньэлиһэн сылдьаллар. Оттон улахан таба тыыннаах хараллыытыгар төннөр буоллахха, күн бүгүн саҥа ылбыт төрүөҕүнээн арай Усуйаана улууһа 30 тыһ., Анаабыр 22 тыһ. табалаахтар. Уопсайынан, билигин 13-16 тыһ. табалаах улуус элбэх табалааҕынан ааҕыллар буолбута ыраатта. Сэбиэскэй кэмҥэ үгүс хотугу улуустар ортотунан 25 – 35 тыһ. табалаах буолаллара. Оттон бүгүҥҥү онто да суох аҕыйахтан, өссө аҥаар илии тарбахтарыгар баттанар ахсааннаах улуус син куһаҕана суох көрдөрүүтэ – олох сэмэй ситиһии буолар диэххэ наада. Өссө ону ситиһиинэн ааҕар эбит буоллахха. Арай өр кэмнээх түһүүнү, хаалыыны тохтоторго төрүөт буоллар ханнык диэн эрэҥкэдийэ саныахха сөп этэ.

Сыл аҥаарыгар – 250 бөрөнү

— Кэккэ хотугу улуустарга, - диир Иннокентий Михайлович, - сайын өссө саҕаланыыта куйаара сырытта, билигин даҕаны биллэ сылаас күн-дьыл турар. Булуҥ, Үөһээ Дьааҥы, Үөһээ Халыма, Орто Халыма, Муома, Томпо, Эбээн Бытантай улуустарыгар уот баһаардара тураннар, хойуу буруо тунуйа сырытта. Куйааска табаҕа атахсыт ыарыы күүскэ тарҕанан, элбэх өлүү-сүтүү түбэлтэтэ тахсааччы. Оннук эрэ түбэлтэ тахсыбатар ханнык.

Бу сыл аҥаарыгар өрөспүүбүлүкэҕэ 250 бөрө бултанна. Үс сылтан бэттэх грануланан сылдьар Римифон диэн эми бөрөҕө туттар буоллубут. Бастакы икки сылга көдьүүһэ көстүбэтэҕэ, билигин дьоммут нэмин билэннэр дьэ сатабыллаахтык туттар, туһанар буоллулар. Өлөрүллүбүт бөрө 70 бырыһыана сиринэн бултанна.

Хобдох балаһыанньаттан хаһан тахсарбыт биллибэт

Тосту уларытааһыннардаах, эрэпиэр­мэлээ­һиннэрдээх сылларга табабыт ахсаана муҥутуур быһа түһэн хаалыаҕыттан, табаттан табаарынай бородууксуйаны оҥорон таһаарыы төрдүттэн тохтообута. Ол онтон ылата 30-ча сыл элэс гынан ааһа оҕуста. Бу кэм устата  таба иитиитин салаатын, чуолаан таба ахсаанын чөлүгэр кыайан түһэрбэтибит. Түһэрэр кыахтан букатын даҕаны малыйан эрэбит быһыылаах. Бу туһунан кэпсэтэ олорор киһибиттэн ыйытабын.

— Кыралаан хамсааһын баар, - диир сэһэргэһээччим. – 3,5 – 5 тыһ. табаны эккэ анаан өлөрүү соруга турар. Аллараа Халыма уонна Анаабыр улуустара быйыл 1,5 тыһ. табаны эккэ анаан өлөрүөхтээхтэр. Усуйааналар этинэн бэйэлэрин толору хааччыналларын таһынан, Абыйы кытта хааччыйан эрэллэр. Усуйаанаҕа 9,5 мөл. солк. сыаналаах өлөрөр сыах тутуллан, эһиил үлэҕэ киириэхтээх.

Бэйи эрэ, табаны өлөрөр, өссө астыыр, аныгы ирдэбиллэргэ толору эппиэттиир сыахтары, пууннары кэккэ улуустарга тутар уонна үлэлэтэр туһунан, сыыстарбат буоллахпына, өссө уонча сыллааҕыта бырабыыталыстыба дьаһала тахсыбыта. Мин тыа хаһаайыстыбатынан анаан-минээн дьарыктанар уонна оннук сыалы-соругу туруорунан суруйар суруналыыс буолбатахпын. Ол да буоллар, табаарынай бородууксуйаны оҥорон таһаарыыга суоттанарга, өлөрүллэр сөптөөх ахсааннаах табата суох өрөспүүбүлүкэҕэ, аныгылыы сыахтары тутар соругу туруоруу, бэл, миэхэ кыайан ситэ өйдөммөт курдук балаһыанньалааҕа. Иннокентий Михайловичка ити боппуруоһу туруорбуппар, ол өрдөөҕүтэ былааннаммыт үлэ кыралаан олоххо киирэ сатыыр диэн буолла. Сөп, үчүгэй. Салгыы, табаарынай оҥорон таһаарыыга анаан өлөрүллүөхтээх таба син-биир суох буолан таҕыста. Ол аата табаҕа табаарынай бородууксуйаны оҥорууга хаһан тахсарбытын ким да этэр, мэктиэлиир кыаҕа суох.

Бастыҥ диетичэскэй эппитин сиэбэппит

Таба иитиитин салаатыгар өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 800 мөл. солк. харчы тыырыллар. Бэдэрээлинэй бүддьүөттэн 1 табаҕа 250 солк. көрүллэр. Дьэ, бу 250 солк. чахчыта кыра харчы. Арассыыйа сүрүн нэһилиэнньэтэ таба этин аһылык көрүҥүн быһыытынан туһаммат курдук. Нуучча нэһилиэнньэ төрүкү сибиинньэ, көтөр, ардыгар бараан этин хото кыайар. Дьиҥэр, нуучча норуота аска бор гынан баран, тоҕо эрэ таба этинэн эмсэхтэнэрин туһунан ханна да этиллибэт. Ол тоҕото биир өттүнэн өйдөнөр: Арассыыйа табалаах эрэгийиэннэрэ бүттүүн, ханты-манси национальнай уокуругуттан уратылара, Саха сирин курдук, табаларыттан табаарынай бородууксуйаны оҥорон таһаарар кыахтарыттан матан олороллор. Онон таба этин курдук бастыҥ диетичэскэй эппититтэн көрө мэлийэн олоробут.

Бу толору суолталаах плем-үлэ буолбатах

Ханнык баҕарар дьиэ сүөһүтүгэр племенной үлэ бастакы оруолу ылар. Таба иитиитин салаатыгар 4 плем-хаһаайыстыба баар дэнэр. Исписэлиис быһаарарынан, плем-хаһаайыстыба табабыт уопсай ахсааныттан 20% ылыахтааҕын, 7,8%-ҥа тэҥнэһэр. Таба ахсаана төһө да дьоҕуһаабытын иһин, бүтүн өрөспүүбүлүкэ табатыгар 4 плем-хаһаайыстыба диэн адьас дуона суоҕа, исписэлииһэ да суох өйдөнөр дьыала буоллаҕа.

— Үөһээ Дьааҥы Табалаах нэһилиэгэ Усуйаанаттан 500 табаны атыыласпыта. Өлөөнтөн бааһынай хаһаайыстыба баһылыга Күннэй Иванова 3 мөл. солк. суумалаах граҥҥа тиксэн, Өймөкөөннөөҕү плем-хаһаайыстыбаттан 150 табаны атыыласта. Алдан улууһун дьаһалтата Өлөөн улууһуттан 500 табаны атыылаһарга сөбүлэҥ түһэрсэн, 250 табатын массыынанан тиэнэн хайы-үйэ бэйэтигэр тиэрдэн турар. Табаны массыынанан тиэйии-таһыы үөрүйэҕэ быраактыкаҕа олоҕурда. Табаны атыылаһарга сыана 80%-нын тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ, 20%-нын улуус дьаһалтата уйуналлар.—- диир Иннокентий Михайлович.

Күүстээх хамсааһыны таһаарыа суоҕа

Эдэр табаһыттарга олорор дьиэни атыылаһалларыгар эбэтэр тутталларыгар социальнай төлөбүрдэри оҥорор туһунан ыам ыйыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын уурааҕа тахсыбыта. Сэһэргэһээччибиттэн бу уураах туһунан ыйыталаһабын.

«СӨ Баһылыгын «СӨ Аартыкатааҕы зонатын уонна Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын 2020-2024 сылларга сайдыылара» СӨ судаарыстыбаннай бырагырааматын туһунан» Ыйааҕын толоруу быһыытынан бу уураах ылыллыбыта, - диир Иннокентий Михайлович. - СӨ Аартыкатааҕы зонатыгар хотугу дьиэ табатын иитиитин сайыннарыыны, каадырынан хааччыллыы таһымын үрдэтии суолунан ситиһэр соругу туруорар уураах быһыытынан сыаналыахха наада.

35-гэр диэри саастаах, таба иитиитигэр 4 сыл үлэлээбит ыстаастаах табаһыт, бу бырагыраамаҕа хапсар кыахтаах. 1 мөл. солк. харчы дьиэни атыылаһар эбэтэр туттар сыалга көрүллэр. Биэдэмэстибэ хамыыһыйата тэриллэн үлэлиэҕэ. Бастаан Аартыкатааҕы  зонаҕа киирэр улуустар табаһыттарыгар көрүллэр төлөбүрдэр диэн этэ. Ону атын табалаах улуустар туруорсаннар, Ил Дархан географиятын кэҥэтэн биэрэргэ, социальнай төлөбүрүн эбэн биэрэргэ эппит».

Идьиэйэтэ, ис хоһооно үчүгэй уураах буолан баран, эдэр дьон табаҕа кэлэригэр күттүөннээх хамсааһыны таһаарыа суоҕа. Таба иитиитин салаатыгар уонча киһи кэлбитэ, этэргэ дылы, күнү-дьылы оҥорбот да, тупсарбат да. Отутуттан тахсыбыт киһи – ыччат киһи буолбатах. Социальнай төлөбүрү биэрии усулуобуйатыгар уонна бэрээдэгэр: «Атыылаһыллар эбэтэр тутуллар олорор дьиэ, социальнай төлөбүрү ылааччы  таба иитиитинэн дьарыктанар  муниципальнай оройуонун сиригэр-уотугар баар буолуохтааҕын» туһунан этиллэр. Ханнык уонна төһө элбэх эдэр ыччат маннык усулуобуйаҕа сөбүлэниэй? Ыччат дьон табаҕа хото кэлбэтэҕинэ, табаҕа каадыр боппуруоһа быһаарыллар кыаҕа суох. Оттон бу социальнай төлөбүр табаҕа үлэлии сылдьар, дьиэ кэргэннээх, 35-гэр диэри саастаах эдэр дьону социальнай өйөөһүҥҥэ бэртээхэй көмө буолар.

Табаһыт –бу олох майгыта

Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 250 табаһыт дьиэ кэргэн баарын Иннокентий Баланов бэлиэтээн этэр. Бу дьиэ кэргэннэр хас биирдиилэрэ ортотунан 7-лии оҕолоохтор. Урут-уруккуттан бу маннык дьиэ кэргэннэр оҕолоро сайыҥҥы хоньуукулларын таба ыстаадатыгар, дьоннорун ортолоругар атаараллара. Бу оҕолортон, үгэс курдук, табаҕа үлэлиир солбук үүнээччи. Этэргэ дылы, ийэлэрин үүтүн кытта тэҥинэн эттэригэр-хааннарыгар иҥмит улуу үөрүйэхтэрэ, өссө бүтүн олохторун сүрүннүүр бөлүһүөпүйэлэрэ буолара. Дьиэ кэргэн иитиитэ, такайыыта, айылҕаны кытта бииргэ дьүөрэлэһэн олоҕу саҕалааһын уонна олоруу – бу хотугу киһи, табаһыт, булчут - дьиҥнээх акадьыамыйата. Ол ситим, утум, үгэс быстыбыта ыраатта. Ону кытта таба иитиитэ билиҥҥитэ кэхтии эрэ диэки баран иһэр.

Дьамаал тумул арыытын төрүт олохтоохторо 60-ча сыл кэриҥэ кэмҥэ хостуур бырамыысыланнаһы кытта сэргэстэһэ олорон кэлэн иһэллэр. Мантан биһигиттэн онно бара сылдьыбыт дэлэгээссийэ дьоно «таас үйэтээҕи усулуобуйаҕа олорор дьон эбит» диэн сөҕөн кэпсиир этилэр. Биһиэхэ, цивилизация кулуттарынан буолбут дьоҥҥо, оннук көстүбүтэ буолуо. Оттон ол «таас үйэтээҕи дьон» сүүрбэччэ сыллааҕыта 700 тыһ. табалаах этилэр. Аҥаардастыы айбардыыр модун хостуур бырамыысыланнас ол муҥнаахтарга мэһэйдээбэтэ, сирдэрин-уоттарын быртаҕырпата, алдьаппата-кээһэппэтэ кэлиэ дуо? Ол үрдүнэн, холобура, биһиги хаһан да ситиспэт үрдэллэрбитин ылбыттара быданнаабыт дьон эбит. Хата, төттөрүтүн ол биһиги дьоммутун туох дии санаабыттарын ким билиэй.

 Бу буор сиргэ туох барыта, бастатан туран, киһи, бэйэтиттэн эрэ тутулуктанар ситимнээх, төрүөттээх, ол үөһэ айыллыбыт айылгылаах, ыйыллыбыт ыйаахтаах буолар дииллэрэ, арааһа, сөптөөх быһыылаах. Ол быһыытынан, чуолаан кыра омук, төрүт эйгэтиттэн быстыбатах ситимнээх, утумнаах буоллаҕына,  олоҕор уонна үлэтигэр балачча хатыппайдаһан барса сатыаҕа. Кылаабынайа, киһи дууһатын уонна тулалыыр эйгэтин дьүөрэлэһиилэрэ киниэхэ уоскулаҥы уонна үөрүүнү аҕалыаҕа.

Балыктааһын

— Балыктааһын саҕаланна, — диир ТХМ отделын салайааччыта  сэһэргэһээччим. – Былаан – үрүҥ балыкка 5 тыһ. туонна. Намыһах хаачыстыбалаахха, сыыс балыка 35 тыһ. туоннаҕа тиийэр.

Маны мин өйбөр кыайан түһэрбэппин. 5 тыһ. туонна былаан диэн, санаабар, букатын даҕаны дуона суох сыыппара буоллаҕа. Иннокентий Михайлович итини үрүҥ балык саппааһа аҕыйаҕынан быһаарар. Маанылаах  сүүнэ өрүстэрбит, күөллэрбит оннук дьаратыйа,  көмүс хатырыктаахтарынан  тутайа оҕустулар дуо? Аҕыйахтыы нэһилиэнньэлээх хотугу улуустарбыт дьонноро-сэргэлэрэ үйэлэргэ иитэн-аһатан кэлбит Эбэлэрин баайын - көмүс хатырыктааҕын, сир-сир аайы, олох эһэрдии баһан кэбистилэр дуо? Ону билэн, бэдэрээлинэй киин дьону салыннарар, чачатар ахсаана суох элбэх бобуулары киллэрдэ, кубуоталары олохтоото дуо? Сэһэргэһээччим тустаах наадатыгар бараары ыксаан-бохсоон, иннэ-бүргэс үрдүгэр олорор буолан, ыйытыыларым бэйэбэр хааллылар.

— Сайын бултаммыт балык 1 киилэтигэр ТХМ 20-30 солк. датаассыйа биэрэр. Балыгы тоҥорор установкалары, мотуордары атыылаһыыга көмө оҥорор. Балыкка 13 соҕотуопкаһыт баар. Мантан алтата Усуйаанаҕа баазаланан үлэлиир. Улахан соҕотуопкаһыттарынан «Агроснаб», «Якутская рыбка» (Скиф), «Байкал» буолаллар, - диир Иннокентий Михайлович уонна – биһиэхэ, тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар, производствотыгар пандемия  уустугу үөскэппэт. Үлэ барбытын курдук бара турар, биһигини айылҕабыт уонна киэҥ-холку сирбит-уоппут араҥаччылыыллар, — диэн эбэн этэр.

Иннокентий Михайловичка улаханнык махтанабын, бэйэтэ көҕүлээн ыраахтан сылдьар киһини кытта билиһиннэрбитигэр уонна кэпсэтэр усулуобуйаны тэрийбитигэр.

Турваургин – Саҥа олох

Чукчалыы бу ааты мэлдьитин истэр, билэр курдукпун. Суруналыыс идэтигэр сыс­тыам быдан инниттэн, ол аата сэбиэскэй былаас өссө өрөгөйдөөн турдаҕына, бука, кырдьаҕас «Кыымтан» билэрим эбитэ буолуо.

Санаатахха санаа кыайан тиийбэт, ыраах Халыма эҥээригэр, сиригэр-уотугар үктэммэ­тэҕим. Урут суруналыыс өрөспүү­бүлүкэ иһигэр ханна баҕарар сулбуччу сылдьар эрдэҕинэ, тоҕо оннук бааттаах түгэн тосхойботоҕун билигин өйдөөбөппүн. Суруналыыс кэбиниэккэ хатанан олорон үлэлиир буолбута быданнаата. Мантан антах олох да дьиэтиттэн быкпакка, оронуттан турбакка, бүччүмнүк  бүгэн сытан үлэлиэҕэ. Ол оннугар аан дойду бары сонунун, сабыытыйатын ытыһын иһигэр тутан көрө, билэ олоруоҕа. Көр, сайдыы диэн оннук буолар!

Уруккуттан билэр сайаҕас киһим, министиэристибэ отделын салайааччыта Иннокентий Баланов: «Билсэн кэбис, Аллараа Халыма «Турваургин» ТХПК-Көс төрүт-уус общинатын бэрэссэдээтэлэ Евгений Петрович Антоев!» — диэбитигэр өрө көрө түспүтүм киппэ көрүҥнээх эдэр киһи турар эбит. Халыма омуктара: чукчалар, дьүкээгирдэр, эбээннэр, бэл, сахалара кытары нуучча тыллаахтарын тумуһурдатар буоламмын нууччалыы баллыгыраһарга суоттанным. Киһим бэрт ылбаҕайдык, ыраастык сахалыы саҥаран киирэн барбытыгар, хантан сылдьарын ыйытарга тиийдэҕим дии.

Таатта Чымнаайытыттан төрүттээх, тыа хаһаайыстыбатын акадьыамыйатын 2003 сылга бэтэринээр-быраас идэлээх бүтэрэн баран, Халымаҕа түспүт «дайды киһитэ» буолан биэрдэ. Ылбыт идэтинэн үлэлээн, улуустааҕы ТХУ-га кылаабынай исписэлиистээбитин кэннэ, 2012 сыллаахха «Турваургин» производственнай кэпэрэтиип кэлэктиибэ бэйэтин бэрэссэдээтэлинэн талбыт. Көстөрүн курдук, хоту сиргэ олохтоохтук олохсуйбут, кылаабынайа, бэйэтин көрдөрбүт, суон ааттаах-суоллаах, хайҕаллаах үлэ үгэстэрдээх кэлэктиип итэҕэлин ылбыт эдэр киһи буолла.

Ыраахтан сылдьар дьиҥ үлэ киһитин көрсөн баран, кураанаҕынан сэлибирэтэн, саба быраҕан сабакычытан кэпсэтэр көдьүүһэ кыра. Атын өттүнэн, соһуччу көрсүспүт буолан ыйыталаһар ыырым кыараҕас. Чэ, ол да буоллар, күтүөттүү кэлэн олорор уол буолбатаҕым быһыытынан, кэпсэтиибит саҕаланнаҕа дии. Ол кэпсэтии хаһыат кэлэр нүөмэригэр тахсыаҕа.