Ити курдук, тыа сиригэр күөх сирэм көҕөрөр кэмигэр үрүҥ илгэ дэлэйдик үрүлүйэр, үлэ-хамнас күөстүү оргуйар.

Өрөспүүбүлүкэҕэ үүт ыамын үгэнэ

Быйылгы сылга өрөспүүбүлүкэ хаһаайыстыбалара 80 706,02 туонна үүтү бэлэмниэхтээхтэр. Билиҥҥи туругунан, 41 800 туонна үүтү ыатылар. Ити уопсай былаантан 52,03 %-нын ылар.

Улуустары ылан көрдөххө, бырамыысыланнай улуустартан Ленскэй улууһа инники күөҥҥэ сылдьар. Бүтэһик дааннайынан, былааннарын 55,04 % толорон иһэллэр. Быйыл ленскэйдэр 530 туонна үүтү бэлэмниэхтээхтэр.

Хоту улуустартан ыам Үөһээ Халымаҕа биллэ түспүтэ көстөр. Бука, айылҕа араас быһылааннара, ойуур баһаардара сабыдыаллаабыт буолуохтарын сөп. Ол курдук, үөһээ халымалар сыллааҕы былааннара 51 туоннаҕа тэҥнэһэр. Ону, атырдьах ыйын 1 күнүнээҕи туругунан, 19,39 % эрэ толордулар.

Үгэс курдук, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар улуустарга үлэ кыраапыгынан барар. Үгүстэр өссө урутаан иһэллэр. Онон бастыҥ көрдөрүүлээх улуустары табылыыссаҕа киллэрдибит. Манна сыллааҕы былааннарын 50 %-ҥа чугаһаппыт эбэтэр аһара түспүт улуустар киирдилэр.

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин бүтэһик суһал дааннайыгар киин улуустартан саамай “сэмэй” бырыһыаны Горнай улууһа көрдөрбүт. Улууска былаан туолуута 40,59 % тэҥнэспит. Онон улуус тыатын хаһаайыстыбатын управлениетыгар эрийэн, балаһыанньаны чуолкайдастыбыт.

Владимир Андреев, Горнай улууһун тыатын хаһаайыстыбатын управлениетын начальнигын солбуйааччы:

– Дьиҥинэн, өлгөм, хойуу үүт кэмэ дьэ саҕаланна. Быйыл улуус үрдүнэн балтараа тыһыынча ынах сүөһү сайылыкка тахсыбыта, ол иһигэр 621 ыанньык. Күн бүгүн 121 ыанньыксыт уонна сүөһү үлэһитэ үрүҥ ас элбиирин туһугар сайылыктарга үлэлии-хамсыы, түбүгүрэ сылдьар.

Улуус 3 сүрүн бөдөҥ хаһаайыстыбалаах. Аһымаҕа П.П. Данилов 300-тан тахса хороҕордоох, Бэс Күөлүгэр Петров А.А. уонна Маҕараска “Агрогорнай” ТХПК сүүсчэкэ сүөһүлээхтэр. Быйыл аны Маҕараска саха сүөһүлэригэр аналлаах саҥа сайылык тутуллан үлэҕэ киирдэ. Билигин онно 116 сүөһү сайылыы турар.

Горнай улууһугар тыа хаһаа­йыс­­тыбатын бородууксуйатын астыыр тэрилтэнэн “Горнай Ас” ТХПК буолар. Кэпэрэтиип 9 нэһилиэккэ арыы сыахтаах уонна 1 бөһүөлэккэ үүт тутар пууннаах. Балар бары билигин толору кыамталарынан үлэлии олороллор. Үрүҥ ас эгэлгэтин астаан таһаараллар.

 Онон, дьиҥэр, үлэ кыраапыгынан баран иһэр. Өрөспүүбүлүкэ атын улуустарыттан хаалан, соһуллан иһэбит дии санаабаппын. Үүммүт ыйга үүппүт кээмэйэ өссө үрдүөхтээх. Этэргэ дылы, үүт чааһыгар этэҥҥэбит. Сыллааҕы былаан туолуутугар саарбахтаабыппыт. 

Кэпэрэтииптэр сонуннара

Биллэн турар, сиикэй үүт астаннаҕына эрэ сыаналаах табаар буолар.

Өрөспүүбүлүкэҕэ ыаныллыбыт үүтү бородууксуйаҕа анал кэпэрэтииптэр кубулуталлар. Ол курдук, сибиэһэй арыы, суорат, сүөгэй, иэдьэгэй, уо.д.а. үрүҥ ас араас көрүҥнэрэ бары улуустартан төрүттээхтэр. Ол гынан баран, быйыл коронавирус дьаҥа өрө туран, Дьокуускайга бэйэ бородууксуйата урукку сыллардааҕар быдан аҕыйаабыта көстөр. Онон үс улахан улуус быйылгы сайыҥҥы үлэтин-хамнаһын кытта билистибит.

Чурапчылар үүккэ былааннарын ситэн иһэллэр

Николай Аржаков, “Чурапчы” ТХПК бэрэссэдээтэлэ:

– Быйыл чурапчылар 7600 туонна үүтү тутан астыахтаахпыт. Билиҥҥитэ былааммыт 58,35 % туолла, ол эбэтэр 4363 туонна үүтү туттубут. Улуус үрдүнэн соҕотох бэйэ бородууксуйатын оҥорор тэрилтэ буоламмыт, нэһилиэктэр үүттэрэ барыта биһиги сыахтарбытыгар кэлэн астанар. Ол курдук, 16 нэһилиэккэ арыы сыахтара уонна 8 учаастакка үүт тутар пууннар үлэлии тураллар. Баларга уопсайа икки сүүсчэкэ киһи үлэлии сылдьар. Күннэтэ 50-51 туонна үүтү тутан астыыллар. Билигин булууспутугар 80 туонна арыыны хаһаанан олоробут.

Үүммүт ыйга үүт кээмэйэ аччыан сөп. Урукку сылларга, атырдьах ыйыгар, дьон отун үлэтин үмүрүтэн, уоппускаҕа, сир астыы эбэтэр сынньана барааччы. Оччоҕо ынахтарын ньирэйдэрин кытта көҥүл ыытан кэбиһээччилэр. Ити үүт кээмэйигэр биллэрдик охсооччу. Арай быйыл коронавирустан сылтаан дьиэҕэ олоруохтара. Оннук түгэҥҥэ үүккэ былааммытын эрдэ толоруохпутун сөп.

“Чурапчы” ТХПК аҥаардас үүтүнэн эрэ олорбот. Урукку сылларга элбэх эт-ас бородууксуйатын оҥорор этибит. Ол эрээри быйылгы сылга Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ эт дотациятыгар кэппиэйкэни да көрбөтө. Онон быйыл эт тутуутун боппуруоһа олох уустук. Холобур, билиҥҥитэ хаһаайыстыбалар 1112 ынах сүөһүнү уонна 500-тэн тахса убаһаны туттарабыт диэн сайаапка түһэрэн сылдьаллар. Ону барытын төлөһөргө 70 мөл. солк. кэриҥэ наада. Биллэн турар, кэпэрэтиип итиччэ элбэх харчыта суох. Онон ити чааһыгар “Туймаада” ФАПК-ны кытта үлэлэһэн көрүөхпүт уонна атырдьах ыйыттан саҕалаан биирдиилээн бааһынайдартан аҕыйахтыы сүөһүнү тутан барыахпыт. Ити курдук, эт-ас атыыга барар эрэ хаамыытынан сүөһүнү, сылгыны тутар кыахтаахпыт.

– Быйыл күһүн арыы сыаната хайдах буолуой?

– Арыы сыаната түһэрэ күүтүллүбэт. Арыыны оҥоруу бэйэҕэ турар сыаната үрдүгэ бэрт. Ол суотугар арыы сыаната ыараан тахсар. Кэпэрэтиип 150 туонна аһы-үөлү харайар аныгы булуустаах. Онно төгүрүк сылы быһа нэһилиэнньэни арыынан хааччыйар хаһааспытын уурабыт. Инньэ гынан улууска сылы быһа бэйэ арыыта атыыга тахса турааччы.

– Коронавирус дьаҥа үлэни-хамнаһы төһө атахтаата?

– Биллэн турар, коронавирус дьаҥа олох-дьаһах бары эйгэтигэр оҕуста. “Чурапчы” кэпэрээтиибин этэр буоллахха, эргинии чааһыгар күүскэ билиннэ. Эрдэтээҕи сылларга Хаандыгыга, Уус Майдаҕа, Уус Алдаҥҥа, Алдаҥҥа, Аммаҕа, Нерюнгрига тиийэ бородууксуйабытынан эргинэр этибит. Онтон эбии дохуот киирэрэ. Билигин хааччахтааһын биллэриллэн, кэлии-барыы, айан, сырыы тохтоото. Ол түмүгэр атыы-тутуу бэйэбит улууспут маҕаһыыннарынан эрэ барар. Ону да, кэлиҥҥи кэмҥэ Чурапчыга ыарыһах ахсаана элбээн, маҕаһыыҥҥа сылдьар дьон ахсаана аҕыйаата. Дьон мээнэ дьиэлэриттэн быга сатаабат буолла. Инньэ гынан атыыбыт хоос гынна.

Дьокуускайы этэр буоллахха, бородууксуйабытын кыралаан таһабыт. Үксүн “СахаАгроПродукт” тэрилтэҕэ аҕалан туттарабыт. Ону сэргэ Бааһынай ырыынагар “Алаас аһа” диэн павильоммут нөҥүө атыылаттарабыт.

– Үүт туттарааччыларга туох көмө оҥоһулларый?

– Үүт харчыта ый аайы бара турар. Ону таһынан быйыл үүт харчытын суотугар ыраах нэһилиэктэргэ 98 туонна уматык, 138 туонна комбикорм, 600 сибиинньэ оҕотун илдьэн түҥэттибит. Сайаапканан сайылыктары, хаһаайыстыбалары бородууктанан хааччыйабыт.

Ити курдук, үлэ-хамнас бара турар.

Бүлүүгэ саҥа бородууксуйа атыыга таҕыста

Алексей Кондратьев, “Сыа Бүлүү” ТХППК дириэктэрэ:

– Үлэ кыраапыгынан баран иһэр. Кыратык өссө эрдэлээн иһэбит диэххэ сөп. Холобур, бүтэһик дааннайынан былааммытын 52,55 % толордубут, ол эбэтэр 2801 туонна үүтү тутан астаатыбыт. Үрүҥ ас сүрүн көрүҥнэрин барытын астыыбыт. Ону таһынан быйылгыттан стерилизациялаах үүт уонна “Снежок” диэн кефир оҥорор буоллубут. Стерилизациялаах үүтү 2 ый харайыахха сөп. Ити кэм устата туох да буолбат, аһыйбат. Урукку өттүгэр мэлдьи суорат оҥорор буоллахпытына, билигин “Снежок” диэн кефиры астыыбыт. Олус минньигэс амтаннаах, искэ-үөскэ туһалаах. Дьоммут сөбүлээтэ, атыыга хамаҕатык барар.

Арыыны үксүн ыраах, өрүс уҥуоргу нэһилиэктэр астыыллар. Булуустарга хаһаанан иһэллэр. Холобур, I Күүлэт, II Күүлэт, Үгүлээт, Тылгыны, Балаҕаччы, Кыргыдай, Хаҕыҥ, Халбаакы сыл аайы элбэх арыыны астыыллар. Билиҥҥитэ эмиэ кыраапыгынан баран иһэллэр.

Сүрүн элбэх сүөһүлээх хаһаайыс­тыба­ларбытынан “I Күүлэт” ТХПК, “Мастаах” ТХПК, “Ампаардаах” ТХПК буолаллар.

Уус алданнар сыыр оҥороллор

Степан Бочкарев, “Мүрү Ас” ТХПК бэрэссэдээтэлэ:

– Билиҥҥитэ үүккэ былааммытын этэҥҥэ толорон иһэбит. Куһаҕана диэн быйылгы сылга эбии квота көрүллүбэтэ. Ол аата былааны аһара бардахпытына, туох да эбии төлөммөт. Инньэ гынан эбии үүтү кыайан туппаппыт, тохтуурбут буолуо. Былырыын былааммытын кыратык таһынан барбыппыт. Онтубут төлөммүтэ. Онон эбии төлөбүр механизма оҥоһуллара, сааһыланара уолдьаста дии саныыбын.

Билигин улууска бэйэ бородууксуйатын оҥорор 3 тэрилтэ үлэлиир: “Мүрү Ас” ТХПК, “Туйма” ТХПК уонна “Дүпсэ” ТХПК.

Билиҥҥитэ Танда, II Лөгөй, Баатаҕай, Өнөр, Тиит Арыы нэһилиэктэрэ өлгөм үүтү ыан туттара сылдьаллар.

Күһүөрү үрүҥ аһы сэргэ сир аһыттан бородууксуйа оҥорооччубут. Былырыын 15 туонна отону тутан саахардаах убаҕас (сироп), барыанньа оҥорбуппут. Быйыл курааннаан отон үүнүүтэ мөлтөх дииллэр. Ол да буоллар, “Туймаада” ФАПК-тан заем ылан, сир аһыттан эмиэ бородууксуйа оҥорор былааннаахпыт.

Аны туран, 4-с сылбытын сыыр астыыбыт. Биллэн турар, Амма уонна Өлүөхүмэ курдук улахан кээмэйгэ тиийэ иликпит. Ол гынан баран, номнуо 5 туоннаҕа тиэртибит. Былырыын 5 туоннаны оҥорбуппут, быйыл эмиэ 5 туоннаҕа тиэрдэр былааннаахпыт.

Икки түгэн сэрэхэдьитэр

Көрөргүт курдук, үүтү тутуу уонна астааһын хаамыыта өрөспүүбүлүкэҕэ кыраапыгынан баран иһэр. Ол гынан баран, быйылгы сылга былааны таһынан эбии үүккэ квота уонна эти тутууга дотация көрүллүбэтэҕэ сэрэхэдьитэр. Биллэн туран, бүддьүөт кырыымчык, үп-харчы барытыгар тиийбэт. Ол эрээри тыа хаһаайыстыбатыгар кыра да экэнэмиичэскэй хамсааһын, сүөһү уонна сылгы ахсааныгар күүскэ дьайар үгэстээх. Эбиитин быйыл үгүс улууска оттооһун туруга лаппа уустук. Онон быйыл күһүн сүөһү сүүһэ тыаһыыр кутталлаах.