Ол үөһээҥҥи салалтабыт “эһиилгиттэн өрөспүүбүлүкэҕэ  соҕотуопкаланар үүт аҥарын биэрэр кэтэх ыаллартан үүтү туппакка, биир ынах төбөтүгэр 35-тии тыһ. солк. төлүүргэ” диэн этии киллэрбититтэн сибээстээх. Бу этии олоххо киирдэҕинэ, төһө барыстаах-ночооттоох буолуоҕун ырытан көрүөҕүҥ. Ол кэнниттэн ынах диэн туох сүөһүтүн быһаарсыахпыт.

35 тыһ. солкуобайы төлөөһүн кимнээххэ ордугуй?

Быйыл өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 183 тыһ. төбө ынах сүөһү баарыттан 70 тыһыынчата ыанар ынах (хабаатыннардым). Итинтэн 35 тыһ. кэтэхтэргэ иитиллэр. 80 тыһ. туонна үүт соҕотуопкаланарыттан 40 тыһ. туоннатын чааһынайдар туттараллар. Эһиил кинилэртэн биир даҕаны ыал соҕотуопкаҕа киилэ да үүтү 10 солк. туттарбаттара эрэбил. Тоҕо диэтэххэ, ити 10 солкуобайтан сорох сирдэргэ 2 солкуобайы таһыытыгар, 70 харчыта күөх үүтүгэр, үгүстэргэ үүттэрин бэйэлэрэ таһан, бириэмэ бөҕөтүн ыыталларын, ону таһынан доруобуйаҕын көрдөрөргөр, үүтүн анаалыһыгар, бэтэринээрдэртэн көҥүл ыларгар, меркурийы толороргор, олору эккирэтиһэргэ кэлэр-барар ороскуотун ааҕыстахха, дуоннаах ордубат. Аны быйылгыттан нолуок уорганнара бэйэ дьарыктаах буолуутун сокуонунан нолуок көрдөөн туруохтарын сөп. Онон кэтэхтэр 10 солк. туттарыахтара диэн кэпсээн олоҕо суох.

Бу чааһынайдарга 35 тыһ. солк. төлөөһүн кимнээххэ ордугуй? Биллэн турар, бэйэлэрэ син атын сиртэн хамнастаах, дохуоттаах буолан, үүт туттарбат ыалларга барыстааҕа чуолкай. Холобур, оннук 2 ынахтаах ыал 70 тыһ. солк. эбии ылаллара үчүгэй бөҕө буоллаҕа. Ол эрээри кинилэр ахсааннара уопсай сүөһүлээх ыаллартан 10%-тан ордубаттара чахчы. Тыаҕа ыаллар, үүт туттаран харчылаһаары, сүөһүнү иитэллэр. Ол иһин бэйэлэрэ ситэ аһаабакка даҕаны туттара сатыыллар. Оннуга ыалга быдан барыстаах, сэппэрээтэрдээн хайаан бириэмэлэрэ барбат. Холобур 3,4%-н базиснай сыалаах 24 киилэ үүттэн биир киилэ арыы кэлэр. Ити үүтү 45 солк. туттаран, 1080 солк. Аахсан, 2 киилэ арыыны атыылаһыан эбэтэр сүөгэй, үрүҥ ас ылыан сөп. Оттон нэһилиэктэр, биирдиилээн ыаллар астаан-үөллээн, сыах аһан, арыыларын, үрүҥ астарын бэйэлэрэ батарыахтара диэн хойгур кэпсээн.

Албыҥҥа-көлдьүҥҥэ күһэйии

Дьон быйылга диэри биир ынахтан 1000 киилэ үүтү туттардахтарына, 45 тыһ. солк. аахсаллара. Онтукаҥ ый аайы кэлэн, син күннээҕи аһыыр-таҥнар кыһалҕаҕын толунарыҥ. Эһиилгиттэн ити 35 тыһ. солк. барыта биирдэ кэллэҕинэ, тиийиммэт ыал кыпчыттарар. Аны туран, ити харчы хотон-көрүө тутуутугар, оттооһуҥҥа, ГСМ-ҥа, саппаас чааска, уопсайынан, производствоны кэҥэтиигэ туттуллуохтаах, онно ороскуоттаабыт докумуоннаах буолуохтааххын диэн ирдэбил турбут эбит. Мантан ордук бүрүкүрээтийэни хайдах толкуйдуохха сөбүй?

Ылан көрүөххэйиҥ, 3 ынахтаах 8 сүөһүнү кыстатар, хотон туттубат ыалы. 8 сүөһүтүгэр 6 оту (9-10 туоннаны) оттууругар, бэккэлээтэҕинэ 300 лиитэрэ (18 тыһ. солк.) сэлээркэни атыылаһыа. Ити даҕаны элбэх. Билигин ыал үксэ олус кыра ороскуоттаах кытай тыраахтарынан оттуур. Кэбиһиитигэр эрэ МТЗ-ны тутталлар. Кыһын 6 оту тиэйтэрэригэр 12 тыһ. төлөөтүн. Манна биир “ноо”-лоох. От тиэйэр ИП-лар, нолуокпут эбиллэр диэн, докумуон (чек) биэриэхтэрин баҕарбаттара баар суол. Эмиэ моһуок. Аны бу ыал оттууругар массыынатыгар 10 тыһ. солк. бэнсиин тутуннун. 10-15 тыһ. солк. кыра саппаас чаастарын атыыластын. Холбоон 60-ча тыһ. буоллун. Онтон кини 105 тыһ. солк. докумуон булуохтаах. Ордубут 45-50 тыһыынчатыгар хантан хомуйсар? Дьэ, ол иһин АЗС-тан, маҕаһыыннартан, айан суоппардарыттан ГСМ чегин хомуйуу, хаһааныы, араас сымыйа докумуону көрдөөһүн саҕаланар. Аны туран, ити ыал 105 тыһ. солк. ылан баран отчуоттуур докумуоннарын түһэрэр дуо? Арай онтуката итэҕэс эбэтэр барыта ГСМ курдук албына арылыннын? Оччоҕо харчытын сороҕун төннөрөр дуо? Эбэтэр ити харчы докумуоннарын хомуйтаран, бэрэбиэркэлээн баран, биирдэ бэриллэр дуу? Моһуога элбэх.

Биир тылынан мантан ордук дьону албыҥҥа-көлдьүҥҥэ күһэйэр, малтаччы эттэххэ, дьаабы дьаһалы, ирдэбили хайдах толкуйдуохха сөбүй? Онтон дьон күннээҕи аһыыр, таҥнар, онтон да атын кыһалҕаларын толуйаары, сүөһү ииттэллэр, үүт-эт туттараллар буолбатах дуо? Онон бу көдьүүһэ суох көрдөбүл булгуччу тохтуон наада диибин.

Маннык дьаһаныы үүт оҥоһуутун элбэтиэ дуо?

 Биллэн турар, аҕыйатар. Ол иһин бу сылга 80 тыһ. туонна үүт соҕотуопкатын былаанын эһиилгигэ 56 тыһ. туоннаҕа диэри түһэрэр буолбуттар. Көҕүрээһинэ 24(!) тыһ. туонна. Былырыын тэриллиилээхтэр 40 тыһ. туонна үүтү туттарбыттара. Ону кэтэхтэр кэпэрэтиип тэриниэхтэрэ, ИП буолуохтара диэн, 14 тыһ. туоннаны эбэн биэрбиттэр.

Бээрэ, тоҕо үүт туһата суох диэбит курдук, былааны кыччаттылар? Биллэн турар, ол чааһынайдартан үүтү туппат буолууттан. Оччотугар Ил Дархаммыт А.С. Николаев: “Нэһилиэнньэ үүккэ наадыйыытын 61%-ҥҥа тиэрдэргэ”, -- диэн туруорбут соругун тоҕо утары бардылар? Төрүт өйдөммөт.

Ынах диэн туох сүөһү буолар?

Ити ыйытыыга киириэххэ. Ынах диэн төрөөбүт, үүт биэрэр сүөһү ааттанара мөккүөрэ суох курдук. Ол эрээри бу түбэлтэҕэ төрүү илик, уулаах, аны саас төрүөхтээх тыһаҕаһы, тиҥэһэни ынах диэн суруйтаран, 35 тыһ. солк. ыллахпына сыыһа дуо? Мин саныахпар, сөп курдук. Арай онтукаларым торбостоон, биитэр төрүт даҕаны кытарах буолан хааллыннар? Албыннаабыккын диэн, харчыбын төттөрү көрдүүллэр дуо? Эбэтэр хас даҕаны сыл төрөөбүт ынаҕым кытараан хааллаҕына, ити харчыны ыларым сокуоннай ини?

Статистика көрдөрөрүнэн, уопсай ынахпыт 20%-н курдуга кытарыыр. Оччотугар уопсайа 35 тыһ. кэтэх ынахтан 7 тыһ. кытарыыр, киилэ үүтү биэрбэт сүөһүлэргэ 245 мөл. солк. кураанахха төлүүр төһө сөбүй? Оннук баайбыт дуо?

Аны маннык балаһыанньаҕа ыал тоҕо улахан ыйааһыннаах, кэҥкэлэй аһылыктаах боруода ынаҕы иитэ сатыаҕай? Эрдэ төрөөбүт тыһы ньирэйи борооскутугар саптаран, тыһаҕаһыгар бырылаччы төрөтөн баран, ньирэйдэри подсос ыыталаан кэбиһэрэ быдан ордук ини. Оннооҕор билигин ыал үксэ күһүнүн ыйтан ордук оннук ыыталаан кэбиһэллэр.

Бу түбэлтэҕэ харчы төлүү-төлүү, ыаллар ынахтарын сиэмэлэтэн, тоҕо боруодатын тупсара сатыахтарай? Бу дьаһал олоххо киирдэҕинэ, уопсай төбөбүт аҥарын ылар кэтэх ыаллар сүөһүлэрин хаачыстыбата кэхтэн барара туох даҕаны мөккүөрэ суох.

Хата, бу түбэлтэҕэ, “куһаҕан да үчүгэйдээх” дииллэринии, дьоҕус көрүҥнээх, кыра, бор аһылыктаах, мээнэ ыарыыга ылларбат, олус хойуу үүттээх, чахчы, мраморнай, минньигэс эттээх сахабыт боруода сүөһүтүн иитэр быдан ордук, барыстаах даҕаны буолара саарбаҕа суох.

Кэтэх хаһаайыстыбаны эһэр бырайыак

Бу бырайыак олоххо киирдэҕинэ, чааһынайдар үүттэрин КП-лар, бааһынайдар ааттарынан туттаран, албыннааһын тахсыа суоҕа дуо? Тахсар бөҕө буоллаҕа дии. Ону ити тэриллиилээхтэр былааннарын кыччатан, кэтэхтэр үүттэрин ылар интэриэстэрэ суох буолуо дииллэрэ буолуо. Билигин КП-лар, бааһынайдар 40 тыһ. туоннаны туттараллар. Эһиил 52 тыһ. туттарыахтаахтар. Ону толорботторо буолуо. Оччотугар чааһынайдар кинилэр ааттарынан туттара сатыахтара суоҕа дуо? Холобур, кэтэх ыал биир бөтүөн үүтү аймаҕа, табаарыһа фермергэ биэрдэҕинэ, 2500 солк. ылыаҕа, 10 бөтүөҥҥэ 25 тыһ. солк. Куһаҕан дуо? Эбэтэр кэтэх ыал биир үүттээх ынаҕын бааһынайга сайылыкка ыытан, 1 туонна үүтү ыатан, 60 тыһ. солк. үллэстиэхтэрин сөп. Биир тылынан албыннааһын тахсара чуолкай.

Бу дьаһал олоххо киирдэҕинэ, уопсай үүппүт 28 тыһ. туоннанан аҕыйаан, соҕотуопкалыыр тэрилтэлэр оборуоттара кыччаан, эмиэ оҕустараллара эрэбил. Биһиэхэ сорох кырыы нэһилиэктэргэ үүтү үксүн чааһынайдар туттараллар. Оччотугар аҕыйах фермер үүтүн тутаары, соҕотуопсук онно 3 үлэһиттээх арыы сыаҕын үлэлэтэрэ ночооттоох буолара чахчы.  Биһиэхэ, Чурапчыга, 7600 туонна үүт былааныттан 4 тыһ. ордугун 920 кэтэх ыал туттарар. Оччотугар эһиилгиттэн киэн туттар «Чурапчы» кэпэрэтииппит улаханнык оҕустарарыгар тиийэр.

Өссө биир ыйытыы үөскүүр. Арассыыйа  10-тан тахса сыллааҕыта Аан дойду эргиэнин тэрилтэтигэр (ВТО-ҕа) киирбитинэн, чааһынайдартан үүт тутуута бобуллан, нэһилиэктэргэ ЖСПК диэн тэриллэн, үүттэрин бары ол кэпэрэтиип аатынан туттараллар. Арай быйылгыттан Төрүт сокуоҥҥа уларыйыылар киирэннэр, ВТО-ну билиммэт буолуохтарын сөп. Оччотугар нэһилиэк кэтэх сүөһүлээх ыалларын барыларын биир кэпэрэтиип оҥорон, сүөһүлэрин онно суруйтаран баран, бэйэлэриэр көрдөрөн, үүттэрин 60-нуу солк. туттараллара табыллыбат дуо? Онно туох сокуон кэһиитэ баарый?

Бу бырайыак олоххо киирэр түгэнигэр, суруйбутум курдук, үүт соҕотуопката биллэрдик аҕыйыыра, кэтэхтэргэ сүөһү боруодата кэхтэрэ, албын-көлдьүн элбиирэ туох даҕаны мөккүөрэ суох. Оннук буолбатах дуо? Ол иһин бу дьаһалы олоххо киллэрэ сатыылларын төрүт өйдөөбөппүн. Ол аҕыйах үүт туттарбат ыал барыстаналларын туһугар дуо? Эбэтэр төрүт даҕаны сыыйа сүөһү иитиитин, эт-үүт оҥоһуутун аччатар, эһэр сыалтан дуу?

Мин бу омсолоох дьаһалы төрдүттэн утарабын уонна, эрдэ суруйбутум курдук, эһиилгиттэн чааһынай, тэриллиилээх диэбэккэ, киилэ үүтү барыларыттан 60-нуу солк. тутарга туруорсабын.

Ол кэннэ син биир ити дьаһал олоххо киирэр буоллаҕына, ынах диэн туох сүөһүнү ааттыырбытын быһаарыҥ эрэ. Уулаах тыһаҕас, тиҥэһэ, кытарах ынах ынах аатыран, 35 тыһ. солк. тиксэллэр дуо?

Бу ыстатыйабын сокуону таһаарар, үбү үллэрэр норуот дьокутааттарыгар анаан, «Ил Түмэн» хаһыакка ыытабын. Ил Дархаммыт: “Тыа дьоно дохуоттара үрдүүрүн туһугар үлэни ыытыахтаахпыт» , -- диэбитэ. Ону толорбот төһө сөбүй?

Уйбаан Пономарев, общ. кэрэспэдьиэн.

Чурапчы.