Улуус туох-баар олоҕо-дьаһаҕа, үлэтэ-хамнаһа, экэниэмикэтэ, сайдыыта барыта ити көрсөр уустуктарыттан тутулуктанан харгытыыр, ыарыыр, араас түрүлүөҥҥэ түһэрэр. Соҕотох боростуой холобуру аҕалыахха. Улууска тиэрдиллэр ас-үөл бородууктата мэлдьитин туһаныллыахтаах болдьоҕо тахсыбыт буолар. Оттон бу хомолтолоох чахчы нэһилиэнньэ доруобуйатыгар быһаччы сыһыаннаах сүрдээх ыарыылаах боппуруос эбээт.

Эбээн Бытантай өрөспүүбүлүкэ Аартыкатааҕы улуустарыттан биирдэстэрэ. Онон кини инники сайдыытын Арассыыйа национальнай бырагыраамата ситиһиилээхтик олоххо киириитин кытары сибээстиэххэ сөп курдук. Бу гынан баран, ол бырагыраама олоххо киириитэ хайдах салалларыттан, хайа диэки хайыһарыттан, туох сыалы-соругу туруорунарыттан барыта тутулуктанар буолуохтаах. Эбээн Бытантайга сыһыаннаан, дьоҕус авиация төрүтэ уурулуннаҕына эрэ, хамсааһын тахсыан сөп.

800 табаны иэс ылан

Тыа хаһаайыстыбата хайысхалаах улуус буоларынан, производствота таба иитиитинэн эрэ сайдар кыахтаах. Улуус билигин 13000 табалаах. «Кочевник» диэн ааттаах төрүт уус община баһылыга Альберт Колесовтыын кэпсэтэ олоробут. Бу кэпсэтииттэн өссө төгүл итэҕэйдим: туох барыта, бастатан туран, киһиттэн бэйэтиттэн, кини дьыалаҕа сыһыаныттан тутулуктанарын.

Альберт Александрович күүһүн-уоҕун үгэнигэр сылдьар эдэр киһи. 2003 сылга СГУ педфакультетын физическэй култуураҕа салаатын бүтэрбит. Сарбыллыы түмүгэр үлэтэ суох хаалан, үтүөх-батаах сылдьыбыт. 1800 кэтэх табалаах аймаҕа дьахтар Дария Старостина 800 табаны уолга иэс диэн биэрбит. Хаана тартаҕа буолуо, атын өттүнэн Альберт киһи итэҕэйэр, эрэнэр уола буолан, баар-суох хамсыыр баайын аҥаарын кэриҥин «дук» гыннаҕа. Биэс сылынан иэһин бүтүннүүтүн уу харчынан төннөрбүт.

Бастаан 6 киһилээх биригээдэ тэринэн үлэлээбиттэр. Бастакы сылларыгар төрүөх диэни ылбатахтар. Сатаан көрбөккө туһата суох өлөрөн, сүтэрэн, морсурууттарын  кыайан табан баһылаабакка, ол курдук ытыстарын соттубуттар. Санаа-оноо обургу баттыыра дэлэлээх буолуо дуо, «аккаастаныаҕыҥ» диир тыллар иһиллитэлээбиттэр. Бэрт өр саамылаһан, кэпсэтэн, өссө биир сылы тулуйуоҕуҥ диэн түмүккэ кэлбиттэр. Тохтоон хаалбакка, айанныыр эрэ киһи суолун түмүктүүр. Ол курдук, «Кочевник» төрүт уус община бүгүн 3200 табалаах, 17 бостууктаах, 6 чуум үлэһиттээх, аныгы таһымынан ыллахха, балачча сэниэ хаһаайыстыба буолар.

-- Тэриллэн үлэлээбиппит 4-с - 5-с сылбытыттан төрүөхпүт кэлэн, бигэ туруктанан барбыппыт, -- диэн кэпсиир община баһылыга. – төрүөҕү ылыыны 80%-ҥа, улахан табаны тыыннаахтыы иитиини 90%-ҥа тиэрдэбит. Бу гынан баран, дьыл дьылга маарыннаспата хаһан баҕарар баар суол. Ыарыы буулуура, бөрө тардара, ураты ыарахан кыстык кэлэрэ ыраахтан буолбатах. Бу кэлин 5-6 сылга көрдөрүүбүт бастайааннай бигэ туруктаах. Сыл аайы, быраактааһын бэрээдэгинэн, табаны эккэ анаан өлөрөбүт. Улуус киинигэр Саккырыырга маҕаһыыннаахпыт, онно бэйэбит атыылыыбыт.

Кэлэктиипкэ үксүлэрэ эдэрдэр, бары аймахтыылар буолабыт. Общинабар интэриниэттээхпит, күн батареятынан туһанабыт, баллоннаах гааһы туттабыт, вездеход тиэхиньикэлээхпит. Сэнэх усулуобуйалаах буолан ыччат дьон тохтуур уонна үлэлиир. Табам ахсаанын муҥутаан 5 тыһыынчаҕа тиэрдиэхпин сөп. Мэччирэҥ тиийбэт. Дьиҥнээҕинэн сир баар, ол гынан баран атын сиргэ барарбын ыарырҕыыбын. Аһаҕастык эттэххэ, куттанабын даҕаны.

Сэбиэскэй кэмҥэ бөртөлүөт сайынын 6-7-тэ кэлэн барар буолара. Агиткультбиригээдэ кэлсэн кэнсиэртиирэ, булгуччу киинэ көрдөрөллөрө, атыы-тутуу тэрийэллэрэ. 90-с сылларга бөһүөлэктэн бородууктабытын атыылаһан, төттөрү айаннаан истэхпитинэ, аспыт-үөлбүт бүтэн хаалара. Мин билигин гаастаах улахан баллону Дьокуускайтан илдьэбин. 50 лиитэрэ истээх 15 баллон сылга наада. Ону даҕаны олох кэмчилээн-кэмчилээн туһаннахха.

Усулуобуйа баар буолуохтаах

Табаһыт олохтон хаалан хаалбыт киһи буолуо суохтаах. Туох буруйугар кини оннук хобдох олоххо бириигэбэрдэниэхтээҕий? Олорорго уонна үлэлииргэ сөптөөх аныгы усулуобуйа тэриллэрэ буоллар, эдэр дьон табаҕа үлэлиэ этэ. Оттон оннук усулуобуйаны ким тэрийиэхтээҕий? Табаһыттар бэйэлэрэ дуо? Эбэтэр бэрт кыра кыамталаах община дуу? Мин санаабар, ол судаарыстыба дьыалата буолуохтаах этэ. Усулуобуйаны тэрийдин уонна ол хардатын ирдээтин. Ким да аҥаардастыы бэлэмҥэ бэрт буолуон баҕарбат эбээт.

Сокуон үлэлээбэт. Тоҕо?

Салалта, алларааттан үөһээҥҥэ диэри, хайдах үлэлиирин өйбөр олох кыайан түһэрбэппин. Биһиги улууспут да, нэһилиэкпит да тыа хаһаайыстыбата эрэ хайысхалаахтар. Оттон производствобыт диэн, биһиэнэ таба иитиитэ эрэ. Олохтоох дьаһалтаҕа таба салаата баара да, суоҕа да биир курдук. Бу дьыалаттан адьас туора турар. Ил Түмэн чуолаан олохтоох муниципальнай тэриллиилэр дьаһалталарыгар тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарыгар сорох боломуочуйалары биэрэр туһунан сокуону ылан турар. Бу сокуон – үлэлээбэт. Тоҕо? Биир нэһилиэккэ олорон, үлэни-хамнаһы интэриэһиргээбэт, кыһалҕалары бииргэ быһаарсыбат буолуу – өйдөммөт.

Үлэ үөрүйэхтэрин иҥэриммэтэх оҕо

Биһиги бары систиэмэбит чуолаан дьону утары үлэлиир курдук. Билиҥҥи оҕо үлэлээбэт, ол сокуонунан бобуллар. Үлэлээбэт оҕо хаһан, ханна үлэ үөрүйэхтэригэр сыстар, үөрэнэр? Быыкаа сааһыттан табаҕа сыстыбыт оҕоттон дьыалатыгар бэриниилээх, дьиҥнээх эт-хаан табаһыт үүнэн тахсара биллэр. Биһиги оҕону төттөрүтүн өбүгэтин төрүт дьарыгыттан соруйан тэйитэбит уонна ыччаты үлэлиэн баҕарбат диэн хараардабыт.

Быраактыката суох исписэлиис

Тыа хаһаайыстыбатын исписэлиистэрин, чуолаан бэтэринээрдэри бэлэмниир бүтүн акадьыамыйалаахпыт. Тус бэйэм табаҕа үлэлээбитим уонтан тахса сыл буолла. Ол тухары биир эмэ устудьуон таба ыстаадатыгар кэлэн быраактыкаламмытын көрө да, истэ да иликпин.  Оччотугар бу үөрэх кыһата туох дьону, туох исписэлиистэри үөрэтэн таһаарарый? Туохха да наадата суох, кимиэхэ да туһалаабат көрүнньүк дьупулуомнарынан көөчүктэнэ олоруу буолар дуо?

Атах анныгар сытар харчы

Биһиги тыабытыгар сугун, моруоска, хара отон, сир отоно туох да айылааҕа кыайан хомуйбат гына үүнэр. Билиҥҥи үлэ миэстэтэ кэмчи кэмигэр, сир аһын хомуйар биригээдэлэри тэрийэр, ама, кыайтарыа суоҕа үһү дуо? Ол оннугар хас сайын ахсын устудьуон кыргыттары  сир уһугар баар Сахалиҥҥа, Хамчааккаҕа муора балыгын ыраастата, таллара ыытарга бэрт хамаҕатык уонна хапсаҕайдык хамсаналлар дии.

Аартыка хайдах сайдыаҕай?

Авиацията суох Хотугу сир, Аартыкатааҕы балаһа сайдыбаттар. Салгынынан 1 чаас көтөр сиргин, мин аара 4 хономмун ситиһэбин. Тиэхиньикэбит уматыгын, уоппутун, ититиибитин барытын гааска көһөрүү боппуруоһа туруоруллуохтаах. Аны туран, табаһыт олорор, үлэлиир эйгэтигэр хомунаалынай өҥөҕө, электро-эньиэргийэҕэ субсидиялааһын тоҕо олохтоммотун быһааран биэрии диэн суох. Цивилизация тас өттүгэр этиллэн хаалбыт дьон курдук балаһыанньалаахпыт. Аартыкатааҕы шельфэ улахан баай саппаастаах углеводород сырьелааҕа үчүгэйдик биллэр. Манна гааһы туһаныыны киэҥник олохтооһун сайдыы төрдө буолуоҕа.

Аартыкатааҕы ньиэби уонна гааһы хачайдыыр эрэ сыаллаах-соруктаах буоллахха, ханнык да сайдыы туһунан тыл туруо суоҕа. Туох ханнык иннинэ, Аартыка дьиҥнээх иччилэригэр – аҕыйах ахсааннаах норуоттарга болҕомто туһаайыллыахтаах. Ускуустубаннай уонна дэкэлэрэтиибинэй аҥаардаах буолбакка, дьиҥ гуманнай, киһилии үтүө санаалаах сыһыан наада. Аан дойду норуоттара Аартыка сайдыытын ити киритиэрийинэн ылыныахтара уонна сыаналыахтара.