Криокорм диэн туох үүнээйиний?

Криокорм диэн эбиэс, рапс, горох, о.д.а үүнээйилэр сиэмэлэрин сайын хойутуу, от ыйын ортотун диэки ыстахха, балаҕан ыйын бүтүүтэ сиэмэтэ ситэ буспакка, чээлэй күөхтүү тоҥон хаалар үүнээйини этэллэр эбит. Быһата, биһиги тымныыбытын туһанан, күөхтүү кэнсиэрбэлэммит от, бурдук диэххэ сөп.
Бу криокорму Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтун учуонайа В.А. Румянцев үөрэтэн, дакаастаан, саҥа арыйыы быһыытынан патент ылбыт. Мин кинини биирдэ Чурапчыга быстах көрсөн кэпсэтэн ааспытым. Онуоха кини уонна Д.В. Румянцеваны кытта «Производство зеленого криокорма в центральной Якутии» диэн 2010 с. тахсыбыт кыра кинигэтин (брошюратын) автографтаан бэлэхтээбитэ. Онтон ыла криокормунан “ыалдьаммын”, олохтоох хаһыаппар хас даҕаны ыстатыйалары суруйбутум. Холобур «Ынахтарым күөх оту сирэллэр» диэн. Ити 10-ча сыллааҕыта. Ол саҕана улууспутугар криокорму ыһыы син тэнийэн испитэ даҕаны, хомойуох иһин, кэнники кэмнэргэ уостан хаалла.

Криокорму бааһынаны бэлэмнээн баран, от ыйын 9-20 күннэригэр халлааны көрө сылдьан ыһаллар эбит. Үүнэр болдьоҕо ортотунан 60 хонук. Оччотугар балаҕан ыйын бүтүүтэ умнаһа толору уһаан баран, сиэмэтин ыктахха, үүт курдук үрүҥ симэһин (восковая спелость) буолан баран тоҥон хаалар. Учуонай Г.Угаров этэринэн, ханнык даҕаны үүнээйи +4 кыраадыска үүнүүтэ тохтуур үһү. Ол кэнниттэн тымныылар түстэхтэринэ. сайыҥҥылыы, күөхтүү тоҥон, иҥэмтэлээх эттиктэрин төрүт кэриҥэ сүтэрбэккэ туран хаалар. Онон криокорм күөх ыһыыттан уратыта диэн, ыһыллар-хомуллар болдьоҕо эрэ атын. Технологията туох да улахан уустуга, уратыта суох.
Онтон ордуга туохханый? Холобур, оту-бурдугу куурдан баран хомуйдахха, иҥэмтэлээх эттиктэрин 40-45%-на, силистээһиҥҥэ 30-35%-нын, сенажтыырга 17-20%-н сүтэрэллэр эбит. Оттон криокорм, атыннык эттэххэ тоҥорон кэнсиэрбэлээтэххэ, от-бурдук баара-суоҕа 5%-н курдугу эрэ сүтэрэрэ биллибит. Учуонай В.А. Румянцев бигэргэтэринэн, күөх криокорм каротинын ахсаана оттооҕор 20(!), протеина 4,2(!) төгүл элбэҕэ дакаастаммыт. Тэҥнээн көрүҥ! Хайдахтаах курдук уратылааҕый, ордугуй? Букатын, этэргэ дылы, «өлбөт мэҥэ уутугар» тэҥнээх үүнээйи! Хатылыыбын, криокорм оттооҕор каротина 20(!), протеина 4,2(!) төгүл элбэх. Киһи сымыйанан эппитин курдук! Атын ордугунан криокорм хойут ыһыллар буолан бурдук ыһыытын, хомуйуутун, от үлэтин мэһэйдээбэт. Онтон күөх ыһыы үлэлэрэ, бурдук хомуурун кытта бириэмэтинэн алтыһар, онон сороҕор мэһэйдэһэр. Аны туран, хойуутук үүммүт күөх маасса охсуллан баран, кууран биэрбэккэ моһуоктуур, күһүҥҥү ардахтарга баттатан, иҥэмтэтин улаханнык сүтэрэрэ үгүстүк тахсар. Онтон криокормҥа туох даҕаны куурдуу-хатарыы, элбэх пленка, пресс быаны атыылаһан ороскуотуруу, рулоннааһын даҕаны наадата суох буолуон сөп.
Муҥур уһукка, ыксаатахха, сылгы үөрүн, убаһалары, мөлтөөбүт биэлэри, ынах даҕаны сүөһүлэри киллэрэн, биир кэппиэйкэ ороскуота суох бэйэлэринэн “хомуйтардахха”, ыйааһыннара эбиллиэ, туруктара тупсуо. Онтон хомуллубут криокорм отун-бурдугун төрдө, кэнчээритэ ордук сылгы сүөһүгэ үтүө аһылык буоллаҕа. Аны туран, криокорм хойут ыһыллар буолан, биһиги усулуобуйабытыгар күһүҥҥү ардахтарга сөп түбэһэрэ, кини өлгөмнүк үүнэригэр төрүөт буолар.
Өскөтүн 1 гектар орто үүнүүлээх ходуһаттан иҥэмтэлээх эттиктэрин аҥаарын кэриҥэ сүтэрбит 1-2 тонна оту ылыахха сөп эбит буоллаҕына, оччо сиртэн (бааһынаттан) 10-15 тонна чээлэй күөх криокорму хомуйуохха сөп.

Нөмүгү уопуттуур учаастагыттан 1 гааттан 34(!) тоннаҕа тиийэ үүнүүнү ылбыт быраактыка кытта баар эбит. Аны туран криокорму ынах-сылгы эрэ сиир буолбакка, табаҕа, сибиинньэҕэ, дьиикэй да кыылларга эмиэ бэртээхэй иҥэмтэлээх аһылык буолара дакаастанан турар.
Атыннык эттэххэ, криокорм диэн сахабыт сирин буор-босхо тыйыс тымныытын туһунан, күөх үүнээйини тоҥорон харайыы буолар. Оттон тоҥоруллубут ас-үөл, үүнээйи уһун кэмнэргэ улаханнык буорту буолбакка харыйылларын бары билэбит. Криокорм, суруйбутум курдук, оттооҕор иҥэмтэтинэн хас эмэ төгүл ордук, комбикорманы, сиилэһи, сенаһы солбуйар аһара көдьүүстээх сүөһү аһылыга.
Криокорманы ким барыта, биирдиилээн ыал, кыра бааһынай даҕаны аҕыйах суотай, гектар сири оҥорон, илиинэн даҕаны ыһан үүннэриэхтэрин сөп. Арай бөҕө-таҕа күрүө эрэ наада. Криокорм комбайыҥҥа, уустук тиэхиньикэҕэ соччо наадыйбат. Онон суолтатын өйдөөтөххө, баҕарар, кыһаллар буоллахха, криокорманы үүннэрии олус уустук дьыала буолбатах диибин.
Оо, абакка! Мин эдэрим буоллар, хайаан даҕаны ыһыам этэ! Холобур, 1 га бааһынаны ити суруйар фрезалаах, тараахтаах кыра кытай тыраахтарынан биир күн оҥорон илиибинэн даҕаны ыһыам этэ. Кураан сайын буоллаҕына, 1-2 күн ол сирбин носуоһунан ыстаран баран ыстахпына, кырата 15-20(!) тонна ылыахпын сөп. Ону хаар түһүөн иннигэр мустаран, бугуллаан баран, кыһыннары кыра-кыралаан, эбэтэр барытын эрдэ тиэйэн кэбиһиэм этэ. Криокорм ордук сылгы иитээччилэргэ олус туһалаах аһылык буолара чуолкай. Онно туох нааданый? Онно баҕа уонна сүрэх эрэ наада. Сүрэхтээх, баҕалаах, үлэһит киһи үүннэриэн сөп бөҕө.

Криокорму кимнээх үүннэрбиттэрэй?

Ити үөһэ ахтыбыт В.А. Румянцев, Д.В. Румянцева кыра кинигэлэригэр маннык суруллубут:
1985 с. «Күүлэт» сопхуос (Бүлүү) 4,5 гектарга ыһан, 80,2 т криокорму хомуйбут.
1998 с. Өймөкөөҥҥө «Үчүгэй» ОПХ 0,87 гектартан 11,4 тоннаттан үүннэрбит. Көрүҥ, оннооҕор тымныы полюһа -- Өймөкөөҥҥө -- гатыгар таһаардахха, 13 тоннаны ыла сылдьыбыттар эбит.
2000 с. Аммаҕа «Бөтүҥ» ТХПК 195 гаҕа ыһан ортотунан гектартан 11(!) тоннаны үүннэрбит.
Онтон биһиэхэ Чурапчыга кэллэххэ, эрдэ суруйбутум курдук, 2001с. мин от ыйын саҥатыгар боруобаҕа гектар аҥаарын курдук кырыс, мэччирэҥ сири ардах кэниттэн чэпчэки диискэнэн, тарааҕынан (борона) дэлби бытарытан, хараардан баран, илиибинэн ыспытым. Онтукам балаҕан ыйын ортотун саҕана киһи курданарынан хойуу, күп-күөх эбиэс үүнэн тахсыбыта. Ону ынахтарбар сиэппиппэр, үүттэрэ тута эбиллибитэ. Онтукам, аны санаатахха, криокорм курдук эбит.
2013 с. Сылаҥҥа Петр Трофимов диэн фермер үүннэрбит криокормун кыһын ыанар ынахтарыгар биэрбитэ, кэннигэр турар сүөһүлэр ону көрөн, кэннилэрин хайыһан тураллар диэн кэпсээтэ. Ону истэн, хаһыакка ол туһунан «Ынахтара күөх оту сирэллэр» диэн ыстатыйа суруйбутум.
Эмиэ ити кэмнэргэ Алаҕарга Арассыыйа үтүөлээх фермерэ «Кырымах» б/х баһылыга Н.Н. Лыткин бөһүөлэктэн тэйиччи 10-тан тахса гектардаах бааһынаҕа криокормҥа анаан бурдук ыспыт. Онтуктара курааннаан, киһи бэрбээкэйинэн хойуутук үүнэн баран тохтоон хаалбыт. Киһи сатаан оҕустаран хомуйбат буолбут. Ону кыраһа хаар түспүтүн сарсыныгар хотонуттан таһаарарын кытары, атахтарын өрө тэбэ-тэбэ, сонуоктарын диэки түһэ турбуттар.
Оннук ый аҥаарын курдук мэччитэн, ынахтарын үүттэрэ сайыҥҥыллыы элбээбит, идэһэлэрэ өссө эбиллибиттэр. Онон атаһым Ньукулай: "Сонуокпун хомуйбаккабын төрүт ночоотурбатым, хата үүт-эт бөҕө эбилиннэ", -- диэн миэхэ кэпсээбитэ.
Итинтэн сиэттэрэн, ордук сылгынан дьарыктанааччылар криокорму ыһан баран, төрүт хомуйбакка даҕаны хастардахтарына, эмиэ ночоотуруо суоҕа эбиттэр. Букатын ыарахан сыаналаах тоннанан бурдугу атыылаһыахтааҕар субсидиялаах сиэмэни булан, 1-2 күн үлэлээн, криокорм ысталлар барса быдан буолуо этэ диибин.

Түмүк

Криокорм ити үлүгэр “өлбөт мэҥэ уутун” курдук олус туһалааҕын, иҥэмтэлээҕин үрдүнэн, ыһыыта адьас өнүйбэтэ. Биһиги диэки букатын сүтэн эрэр. Тоҕо? Мин саныахпар үөһээ салайааччылартан саҕалаан, криокорм суолтатын, туһатын ситэ өйдөөбөттөр. Онон “ыалдьар”, “умайар”, аҕытаассыйалыыр дьоннор суохтарын кэриэтэ. Онуоха эбэн, куруук суруйарым курдук, үөһэлэрбит гигантоманиянан “ыалдьан”, 300 гектар ыһыылаахтарга эрэ наар көмөнү оҥорон, атыттарга төрүт кэриэтэ болҕомто, көмө суох кэриэтэ буолбута оҕуста диибин.
Ол иһин куруук суруйарбын эмиэ хатылыыбын. Сири оҥорууга, бааһынаҕа, ыһыыга улахан суолта биэрэ иликпитинэ төрүт өнүйүөхпүт суоҕа. Онон сибээстээн, ити мин этэрим курдук, чааһынайдары баҕастары бары ыанар ынах баһыгар 0,5 гектардаах бааһыналаах буоллахтарына, киилэ үүт субсидиятын 10 солк. эбэр киһи бары хамсаммытынан барыа этилэр. Маныаха бары КП-р, улахан бааһынайдар, сорохторо ыспаталлар даҕаны, бары кэриэтэ бааһыналаах буолуохтара. Бааһына, арай, чааһынайдарга, кыра бааһынайдарга үгүстэригэр суоҕа чахчы.
Онтон 2 ынахтаах кэтэх ыал, аҕыйах ынахтаах фермер үүтүн сыаната 10 солк. улаатар буоллаҕына, бааһыналаныахтарын сөп бөҕө. Манна бюджеттан биир солк. көрүллүмүөн сөп. Көннөрү көрүллүбүт сыанаттан 10 солк. көҕүрэт да -- бүттэҕэ дии. Хата, бюджет ордуктаах хаалыан сөп.
Онтон эһиилгиттэн кэтэхтэртэн үүт тутуллубат, ынах төбөтүгэр 35 тыһ. көрүллэр буоллаҕына, криокорм буолуохтааҕар кэтэхтэргэ бааһына, күрүөлээһин туһунан кэпсэтии даҕаны барыан табыллыбат. Үүт соҕотуопката аччыыра, кэтэхтэр сүөһүлэрин боруодата кэхтэрэ, албын-көлдьүн элбиирэ туох даҕаны мөккүөрэ суох. Бу туһунан син биир суруйа туруом.
Түмүгэр, ким сүөһүттэн элбэх үүт-эт ылыан баҕалаахтар кыра да сиргэ оттон 2-3 төгүл иҥэмтэлээх криокорму ыстаххытына, төрүт ночоотуруоххут суоҕа. Оччотугар эккит-үүккүт, дохуоккут-харчыгыт элбиирэ эмиэ мөккүһүллүөн табыллыбат.
Уйбаан Пономарев
Чурапча