Бастатан туран, Иван Петрович Понамарев ыйытыыларыҥ иһин улахан махтал, дьиҥ чахчы тыа сирин дьонун кыһалҕатын билэр уонна кинилэр тустарыгар кыһаллар эрэ киһи маннык киэҥ хабааннаах ыйытыылары биэрэр. Ыйытыыларга толору уонна чопчу хоруйдуу сатаатым.

1 ыйытыыга эппиэт

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр 4 миниистр солбуйааччыта, 11 департамент уонна отдел салайааччыта баар. Барыта 86 киһи үлэлиир. 2019 сыл ахсынньы 12 күнүгэр Ил Түмэн 309-VI нүөмэрдээх Уурааҕа тахсан турар. Ити уураахха 2020 уонна 2021-2022 сылларга өрөспүүбүлүкэ бюджета тыырыллыбыта. Онно “Саха сирин государственнай сулууспалаахтарын үлэлэрин төлөбүрэ” диэн өрөспүүбүлүкэ сокуонугар тирэҕирэн, министиэристибэ үлэһиттэрин хамнаһыгар 110,3 мөл. солк. көрүллүбүтэ.

Министиэристибэ иһинэн 361 үлэһиттээх 6 учреждение баар, ол иһигэр «Сири оҥоруу сулууспата» (52 үлэһит), «Сахаагроплем» (45), «Мелиорация уонна уунан хааччыйыы управлениета» (188), саха ынаҕын иитэр «Бытантай» питомник (22), «Тутуу дирекцията» (14), «Тыа хаһаайыстыбатын хааччыйар киин» (40).

Бу 6 учреждение үлэлииригэр быйыл 539 мөл. солк. көрүлүннэ, ол иһигэр хамнаска – 195 мөл. солк., хаһаайыстыбаннай ороскуоттарга – 344 мөл.солк. Ол таһынан, ити 6 учреждение нөҥүө госпрограмма суолталаах үлэлэр олоххо киирэллэр (федеральнай бюджеттан – 482 мөл.солк., өрөспүүбүлэкэ бюджетыттан – 255 мөл. солк.).

Барыта 34 улууска уонна Дьокуускай куоракка 35 тыа хаһаайыстыбатын управлениелара (департаменнара) үлэлииллэр, олорго 571 киһи үлэлиир. Итинтэн 399 тыа хаһаайыстыбатын нэһилиэк специалистэрэ буолаллар. Быйыл 35 УСХ үлэлииригэр өрөспүүбүлэкэ бюджетыттан 461 мөл. солк. көрүлүннэ, кинилэр нөҥүө 3 878 мөл. солкуобайдаах субвенция харчыта хаһаайыстыбаларга тиэрдиллэр.

Күн бүгүн 3 казеннай тэрилтэ тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар үлэлиир. КП «Березовское» 13 үлэһиттээх, таба иитиитинэн дьарыктанар. КП «Өлөөкө Күөл сылгы собуота» 36 үлэһиттээх. Ол таһынан былырыын «Саха ынаҕа» диэн 81 үлэһиттээх саҥа казеннай тэрилтэ тэрилиннэ.

Тустаах уорганнар отчуоттарынан, 2019 сыл түмүгүнэн 447 тыа хаһаайыстыбатын потребительскэй уонна производственнай кэпэрэтиибэ баар. Уопсайынан, 741 юридическай сирэй тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанарын туһунан биллэрдэ.

Ол таһынан, 2 352 бааһынай хаһаайыстыба уонна урбаанньыт тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар үлэлииллэр.

Тыа хаһаайыстыбатын хааччыйар оператордар үлэлэрин тосту уларыппыттара. 2017 сылтан саҕалаан кинилэр быһалыы көмөнү ылбаттар, госпрограмма суолталаах хайысхаларга конкурс быһыытанан кытталлар. Ол иһин бюджет көмөтө суох кыайан үлэлээбэт тэрилтэлэр сабыллыбыттара – холобур, Сахазернопродукт, Таба, ИТЦ АПК. Онтон «Туймаада-Лизинг» уонна “Сахаплемобъединение” дьарыктарын тосту уларыттылар.

Ил Дархан 2018 сыл ахсынньы 11 күнүгэр таһаарбыт 232 №-дээх «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын стратегическай хайысхаларын туһунан» ыйааҕар уонна 2016 сыллаахха ылыллбыт 1619-З №791-V нүөмэрдээх «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы туһунан» сокуонугар олоҕуран быйыл «Туймаада» ФАПК-ҕа 250 мөл. солк. көрүлүннэ.

«Туймаада Агроснаб» сылын ахсын Арктика уонна  хоту улуустары оҕуруот аһынан хааччыйар. Сайыҥҥы уу суолунан, сөмөлүөтүнэн уонна кыһыҥҥы массыына суолунан 10 000-тан тахса туонна оҕуруот аһын тиэрдэр. Тиэйии ороскуотун уйунарга анал программанан үп-харчы көрүллэр.  Маны таһынан, «Туймаада Агроснаб» оҕуруот аһын бары ирдэбилгэ эппиэттиир гына харайарын туһугар быйыл  5 тыһыынча туонна оҕуруот аһа харайыллар дьиэтин реконструкциятыгар 7 867 мөл. солк. көрүллүбүтэ. 

«Туймаада-Лизинг», «Туймаада-нефть» уонна «Сахаагропродукт» тэрилтэлэргэ быйылгы программанан үп-харчы көрүллүбэккэ турар.

Тыа хаһаайыстыбатын хайысхатыгар орто уонна үрдүк үөрэҕи бүтэрбит эдэр специалистэргэ 2004 сылтан хамнастарыгар эбии төлөбүр көрүллэр. Быйыл 24 улууска уонна Дьокуускай куоракка уопсайа 358 эдэр специалист сөпсөһүү түһэрсэн үлэлии сылдьар. Быйылгыттан эбии төлөбүр кээмэйэ балтараа төгүл улаатта:

- алын сүһүөх анал үөрэҕи бүтэрбит специалист хоту улуустарга 12 000 солк. ылар буолла, онтон атын улуустарга – 9 000 солк.

- орто үөрэҕи бүтэрбиттэр: хоту улуустарга – 16 500 солк., атын улуустарга – 12 000 солк.

- үрдүк үөрэҕи бүтэрбиттэр: хоту улуустарга – 22 500 солк., атын улуустарга – 15 000 солк. хамнас таһынан ылаллар.

Быйыл бу хайысхаҕа барыта 40-тэн тахса мөлүйүөн көрүлүннэ.

Агрооскуолалары Үөрэх уонна наука министиэристибэтэ бэйэтэ дьаһайар, 2016 сылтан саҕалаан Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин нөҥүө агрооскуолаларга туох да көмө оҥоһуллубат - Бюджетнай кодекс ирдэбилинэн учрежденияларга субсидияны учредитель эрэ тиэрдэр кыахтаах. 2019 сыллааҕы көрдөрүүнэн, өрөспүүбүлүкэҕэ барыта 99 агрооскуола баар.

2-с ыйытыыга эппиэт

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэтэрэнээрийэҕэ Департамена туспа былаас уоргана буолар уонна Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр бэриммэт. Ол иһин төһө киһи үлэлиирин, хамнастара төһөтүн Департаментан бэйэтиттэн ыйытыаххытын сөп.

Сэбиэскэй былаас саҕаттан племенной үлэни иилээн-саҕалаан кэлбит «Сахаплемобъединение» диэн тэрилтэ 2008 сыллаахха аһаҕас акционернай уопсастыбаҕа кубулуйбута. Бириэмэ көрдөрбүтүнэн,  ханнык да производстеннай үлэни кытта племенной үлэни бииргэ ыытар кыаллыбат. Ол иһин  Өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатын 2017 сыл тохсунньу ый  11 күнүнээҕи 3 №-дээх дьаһалынан судаарыстыбаннай бүдьүөтүнэй тэрилтэ «Сахаагроплем» тэриллибитэ.

«Сахаплемобъединение» дьиэтэ-уота, азоту оҥорор тэрил уо.д.а. бу саҥа тэрилтэҕэ бэриллибиттэрэ. Онтон «Сахаплемобъединение» бэйэтэ сүөһү уонна сылгы иитиитинэн дьарыктанар, «Агрохолдинг Туймаада» иһинэн үлэлиир.

Билигин «Сахаагроплем» 45 үлэһиттээх, ол иһинэн 10 зоотехник улуустарга олорон, үрдүттэн сэлиэксийэлиир-племенной үлэни ыытар.   

«Сахаагроплем» үлэтин сүрүн сыала-соруга – саҥа технологиялары туттан туран, сэлиэксийэлиир-племенной үлэни ыытыахтаах. Быйыл сэлиэксийэлиир үлэҕэ аналлаах лабораторнай оборудованиялары атыыластылар. Онон үүт хаачыстыбатынан племенной ынаҕы талыахтара, аны ДНК аналиһынан сүөһүгэ удьуорунан бэриллэр ыарыылары быһаарар буолуохтара.

Дьэ, оччотугар Бэтэрэнээрийэ Департамена бу үлэҕэ тоҕо кыттыста диэн ыйытыы тахсан кэлэр. Ити үөһэ этэн аһардыбыт, «Сахаагроплем» 10 үлэһитэ эрэ улууска олорор. Ол таһынан, племенной тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар бары зоотехниктаахтар. Онон кинилэргэ сиэмэлээһин үлэтэ былаан быһыытынан ыытыллар. Онтон нэһилиэнньэҕэ уонна бааһынай хаһаайыстыбаларга бу үлэ барбат, аны туран кинилэр сүөһүлэрэ нэһилиэк аайы бааллар. Олору барыларын 10 улуустааҕы зоотехник хайдах даҕаны сатаан харайбат. Эппиккэ дылы, үгүс нэһилиэккэ удьуора биллэр атыыр оҕус да суох, онон үлэни борооскулар толоро сылдьаллар. Ол иһин ынахтан аҕыйах үүтү ыыбыт, кыра эти ылабыт.

Россия Бэтэринээрийэ сокуонугар ыйылларынан, бэтэринээрдэр сиэмэлээһин үлэтин ыытар бырааптаахтар. Ол иһин Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ сиэмэлээһин үлэтин ыытары Бэтэрэнээрийэ Департаменыгар полномочия быһыытынан биэрдэ, тоҕо диэтэххэ нэһилиэк ахсын үөрэхтээх бэтэринээрдэр бааллар.

Биир ынаҕы сиэмэлээһин ороскуота 4000 солк. тэҥнэһэр. Быйылгыттан бу харчыны 100 бырыһыан судаарыстыба уйунар буолла. Онон нэһилиэнньэҕэ сиэмэлээһин үлэтэ босхо буолар. «Сахаагроплем» үчүгэй туруктаах сиэмэнэн, азотунан бэтэринээрдэри толору хааччыйар. Бэтэринээрдэр миэстэтигэр ынаҕы сиэмэлииллэр эрэ. Быйыл былаан быһыытынан барыта 32 500 сүөһү  сиэмэлэниэхтээх, ол иһигэр дуогабар быһыытынан, Бэтэринээрийэ Департамена 22 220 сүөһүнү сиэмэлиэхтээх. Балаҕан ыйын саҥатыгар, улуустар отчуоттарынан, 20 800 төбө сиэмэлэммит, ол эбэтэр былаан 64% туолбут.    

Бу сыл атырдьах ыйынааҕы көрдөрүүтүнэн, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн  Арассыыйаттан анал көҥүллээх 40 племенной хаһаайыстыба баар:  9 – ынах сүөһүгэ, 27 – сылгыга,  4 - хоту дьиэ табатыгар. Билиҥҥи туругунан, үрдүк көрдөрүүлээх племенной сүөһү, сылгы уонна таба ахсаана  аҕыйах. Барыта  30 183 племенной төбө баар.  Ол иһигэр  племенной ынах сүөһү ахсаана  4114 төбө (эбэтэр уопсай ынах сүөһү ахсааныттан 2,2%), племенной  сылгы – 10 418 төбө (5,7%), таба – 15 651 төбө (10,2%). Ааспыт сыл түмүгүнэн,  хаһаайыстыбаларга 2122 племенной төбө атыыламмыт.

Маны таһынан, племенной үлэҕэ өрөспүүбүлүкэтээҕи экспэртиисэлиир хамыыһыйа быһаарыытынан 31 хаһаайыстыба  племенной статуһу ылар соруктаах  үлэлии сылдьар: 10 – ынахха, 6 - сылгыга, 7 - саха ынаҕар, 2- табаҕа, 1 – сибиинньэҕэ, 1 - килиэккэлээх кыылга о.д.а. Кинилэр «Сахаагроплем»  тэрилтэни кытта үлэлэһэллэр, отчуоттарын туттараллар.

Быйыл министиэристибэ өттүттэн племенной хаһаайыстыбаларга субсидия быһыытынан 169,3 мөл. солк. көрүллүбүтэ, ол иһигэр Россия бүдьүөтүттэн 161,1 мөл. солк.,  өрөспүүбүлүкэттэн – 8,2 мөл. солк. Ол эбэтэр биир тыһы племенной сүөһү төбөтүгэр (ынахха, биэҕэ, тыһы табаҕа) 17 077 солк. көрүллэр.

Көмөнү ылбыт хаһаайыстыба сокуон чэрчитинэн племенной үлэҕэ бигэргэтиллибит ирдэбиллэри (төрүөх ылааһына, тыһы төбө ахсаана, племенной төбөнү атыылааһын) толоруохтаах.

3-с ыйытыыга эппиэт

Биир киилэ үүт бэйэҕэ турар ороскуота кэтэх, бааһынай, тэрээһиннээх хаһаайыстыбаҕа тус-туһунан буолар. Маныаха хаһаайыстыба хас ынахтааҕа, оттуур сирэ-уота, эбии сүөһү аһылыгын бэлэмниирэ, хааччыллыыта, сүөһү турар хотонун усулуобуйата, ынаҕы хайдах ньыманнан ыыра, төһө үүтү ылара, хамнаһы төһөнү төлүүрэ барыта учуоттанар. Биллэн туран,  кэтэх ыалга биир киилэ үүт бэйэҕэ турар ороскуота тус-туспа буолар.

2019 сыллааҕы отчуот түмүгүнэн, тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга биир киилэ үүт бэйэҕэ турар сыаната ортотунан 53 солк 81 харчы буолла. Бу сыыппара хантан да халлаантан ылыллыбат. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр бухгалтерскай отчуоттарын туттарар хаһаайыстыбалар көрдөрүүтүгэр олоҕуран ааҕыллан-суоттанан тахсар. Ол гынан баран, 53,81 солк. тэҥнэммитэ икки сүрүн төрүттээх - биир ынахтан сылга ортотунан 2567 киилэ үүт ыаммыта уонна ыанньыксыт ыйдааҕы орто хамнаһа 35 250 солк тэҥнэспитэ буолар.

Өскөтүн биир ынахтан сылга ортотунан 3216 киилэ үүт ыаннаҕына уонна ыанньыксыт ыйдааҕы хамнаһа 65 000 солк. итэҕэһэ суох буоллаҕына, биир киилэ үүт бэйэҕэ турар ороскуота 65,40 солк. буолар,

Министиэристибэ уонна Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын чинчийэр научнай института 2005 сыллаахха маны ааҕан-суоттаан таһаарар анал методиканы бигэргэппиттэрэ.

4-с ыйытыыга эппиэт

Уйбаан Пономарев кэтэх ыал уонна бытархай бааһынай хаһаайыстыбалар биир ынахтан элбэх үүтү ыабаттар диир. Өрөспүүбүлүкэтээҕи статистика тэрилтэтин отчуотунан, 2019 сылга биир ынахтан ортотунан ыаныллар үүт көрдөрүүтэ өрөспүүбүлүкэ бары хаһаайыстыбаларыгар (тэрээһиннээх, бааһынайдар, кэтэхтэр) 2290 киилэҕэ тэҥнэспитэ. Онтон тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга биир ынахтан ортотунан 2226 киилэ үүт ыаммыт. Бу аҥаардас соҕотуопкаҕа туттарыллыбыт кээмэй буотах, Росстат методикатынан хаһаайыстыба бэйэтигэр туһанар үүтэ эмиэ киирэр.  Отчеттары 2000 кэриҥэ хаһаайыстыба туттарар, ол иһин ити сымыйа көрдөрүү диир кыахпыт суох. 

Ол курдук  племенной  хаһаайыстыбалар отчуоттарынан, хонтуруолунай дуойканан миэстэтигэр зоотехниктарынан бэрэбиэркэлэммит көрдөрүү, биир ынахтан ортотунан  3205,7 киилэ үүт ыаммыта. Хаҥалас улууһугар  "Сылгы собуота “Бөртө” холмогуор боруода ынахтан ортотунан 3793 киилэ, Сунтаарга "Кириэстээх" олохтоох симмэнтээл боруода ынахтан – 3277,  Мэҥэ Хаҥаласка "Хорообут" симмэнтээл ынахтан  - 3061, "Тумул" - 3092, Ньурбаҕа "Күндээдэ" - 3050, Өлүөхүмэҕэ  "Кладовая Олекмы" холмоҕуор ынахтан - 3174 киилэ үүтү ыыры ситиспитэ.

Маны таһынан  биирдиилээн  табаарынай хаһаайыстыбалар үүт ыамыгар эмиэ үрдүк көрдөрүүлээхтэр. Бүлүүгэ "Ампардаах" хаһаайыстыба  биэс сыллааҕыта аҕалбыт симмэнтээл боруода ынаҕыттан  - 4315, Сунтаарга "Кириэстээх" хаһаайыстыба аатырбыт ыанньыксыта В.А. Михайлов кыһыл истиэп боруода ынаҕыттан - 5088 киилэ үүтү ыыры ситиспиттэрэ. 

Онтон олохтоох симмэнтээл  боруода ынаҕы  сүмэһиннээх аһылыгынан  хааччыйар буолан Амма улууһун хаһаайыстыбалара "Бөтүҥ", "Илгэ" уонна "Болугур" сылын аайы  куһаҕана суох көрдөрүүнү ситиһэллэр, 2635–3133 киилэ үүтү  биир ынахтан ыыры ситиһэллэр.

Онон өссө төгүл бэлиэтээн эттэххэ, бу биир ынахтан ортотунан 2000 киилэ үүт кирбиитин куоһарыы - улахан тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар үрдүк көрдөрүүлэрин түмүгэр ситиһиллибит көрдөрүү. 

Статистика тэрилтэтин даннайыгар олоҕуран 2019 сылы ылан көрдөххө, үүт туттарар 17 улууска уонна Дьокуускай куоракка барыта 67 047 ынахтан 142 939,2 туонна үүт ыаммыт. Мантан 78 205 туонна үүт соҕотуопкаҕа туттарыллыбыт. Ол эбэтэр ыаныллыбыт үүт - 54,7% соҕотуопкаланар. Онтон биир ынахтан, ортотунан 1 166 киилэ үүт туттарыллыбыт. Санатан эттэххэ, ааспыт сылга өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн үүт былаана – 77 641 туонна этэ.

Ааспыт сылга өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн барыта 105 тэрээһиннээх хаһаайыстыбаҕа 13 330 ынахтан уопсайа 29 691 туонна үүт ыаммыт, 19 917 туонна үүт соҕотуопкаҕа туттарыллыбыт. Ортотунан ыллахха, биир ынахтан 1917 киилэ үүт туттарыллыбыт.

Онтон бааһынай хаһаайыстыбаларга, урбаанньыттарга ааспыт сылга 18 улууска уонна Дьокуускайга уопсайа 19 083 ынахтан 45 665 туонна үүт ыаныллыбыт, мантан 30 066 туонна соҕотуопкаламмыт. Биир ынахтан ортотунан 2052 киилэ үүт туттарыллыбыт.

Маны таһынан, атын көрүҥ хаһаайыстыбалар: потребительскэй кооперативтар, подсобнай хаһаайыстыбалар эмиэ үүт туттараллар. Ааспыт сылга барыта 20 462 туонна үүтү соҕотуопкаҕа туттарбыттар.

Бу көрдөрүү сүнньүнэн соҕотуопкалыыр тэрилтэҕэ туттарыллыбыт үүт  отчуотуттан көстөр. Маныаха, үүтү хабаатыннаран көрдөрүү соҕотуопкалыыр тэрилтэҕэ  барыһы  аҕалбата биллэр, ол эбэтэр кини суох үүккэ тоҕо харчы төлөөн ороскуотуруой?

Кэнники сылларга болномуочуйа улуустарга бэриллибитин иһин миэстэтигэр учуот, хонтуруол баар буоллаҕына маннык “өйдөммөт” сыыппаралар суох буолуо этилэр. Инникитин кэтэх ыал, кыра бааһынай хаһаайыстыбалар үүтү соҕотуопкалыыр тэрилтэлэргэ үүттэрин туттаран отчуоттууллара наада. Бу көрдөрүүлэр чахчыларын мэктиэлииргэ олохтоох былаас эппиэтинэһи бэйэтигэр ылынан, миэстэтигэр үлэни тэрийэрэ буоллар, биһиэхэ улахан көмөлөөх буолуо этэ.

Эбэн эттэххэ, ааспыт биэс сыл анараа өттүгэр соҕотуопкалыыр тэрилтэлэр үүтү кыһын туппат буоллахтарына, билигин төгүрүк сылы эргиччи үлэлиир буоллулар. Ити хаһаайыстыбалар ускуустубаннай буоһатыы ньыматын туһанан ынаҕы былааннаан, төгүрүк сыл устата төрөтөннөр (аҥаара кыһын, аҥаара сайын) ситиһилиннэ. Племенной хаһаайыстыбалар ахсааннара элбээн, ынаҕы удьуорунан талар үлэ күүһүрбүтэ эмиэ сүрүн төрүт буоллаҕа.

5-с ыйытыыга эппиэт

2015 сылтан ынах сүөһү иитиитинэн дьарыктанар хаһаайыстыбаларга Чэдбигирдии программата үлэлиир. Программа сүрүн ирдэбилэ хаһаайыстыба уопсайа 155 төбөттөн аҕыйаҕа суох сүөһүлээх, ол иһигэр 100-тэн элбэх ынахтаах буолуохтаах.

2020 сылтан Ил Дархан сорудаҕар олоҕуран, бааһынай хаһаайыстыбалары  өйүүр сыалтан Чэбдигирдии программаҕа уларыйыы киирбитэ. Ол курдук 25-тэн үөһэ ыанар ынахтаах уонна уопсайа 42-тэн элбэх төбө сүөһүлээх хаһаайыстыбалар Чэбдигирдии программаҕа киирсэр кыахтаммыттара. Онон быйыл барыта 128 бааһынай хаһаайыстыба киирдэ.

Бу Чэбдигирдии программаҕа киирэн судаарыстыбаннай көмөнөн барыта 193 хаһаайыстыба туһанна.

Үп-харчы өттүгэр тохтоотоххо, 25 ыанар ынахтаах хаһаайыстыбаҕа биир усулуобунай төбөҕө – 5 000 солк., 50-тан тахса ыанар ынахха – биир усулуобунай төбөҕө 10 000 солк., 100-тэн тахса ыанар ынахха – биир усулуобунай төбөҕө 20 000 солк. көрүллэр.

2015 сыллаахха бу программаҕа 222 мөл. солк. көрүллүбүтэ. Салгыы 2016 сылга – 250 мөл. солк., 2017 сылга – 297 мөл. солк., 2018 сылга – 326 мөл. солк., 2019 сылга – 343 мөл. солк., 2020 сылга – 348 мөл. солк.  

Иван Петрович сүөһү ахсаана, үүт-эт эбиллибэтэ диэн этиитигэр биири бэлиэтиэхпин баҕарабын - хаһан баҕарар кыаллабыта, табыллыбата, аччаата диэн саба быраҕан этэр дөбөҥ. Онтон кыһыннары-сайыннары, сынньалаҥа суох өрө мөхсө, үлэлии-хамсыы сылдьар киһиэхэ кыра да эбиллии улахан сыраттан кэлэр. Ол эбэтэр бу сыыппаралар кэннилэригэр, биһиги үлэһит дьоммут тураллар, бу кинилэр сыралаах үлэлэрин түмүгэ. Бу Чэбдигирдии программа үлэлиэҕиттэн көрдөрүүлэр үчүгэйдэр, чахчы өрө тахсыы баар: 2015-2019 сылларга 65 хаһаайыстыба баалабай бородууксуйатын кээмэйэ 884 мөл. солкуобайтан 1 млрд. 863 мөл. солкуобайга дылы улаатта.

Онтон 2015 сылтан 2019 сылга диэри тэҥнээн көрдөххө, Чэбдигирдии программа кыттыылаахтара үүтү ыаһыннара 16 000 туоннаттан 27 600  туоннаҕа тиийдэ, төрүөҕү ылааһын 6 100 төбөттөн 10 200 төбөҕө дылы элбээтэ, ыччат сүөһүнү төлөһүтүү уопсай ыйааһына (тыыннааҕынан) 1 300  туоннаттан 2 300 туоннаҕа дылы улааппыта.

Инникитин бааһынай хаһаайыстыбалар да үчүгэй көрдөрүүнү ситиһиэхтэрэ дии саныыбын.

6-с ыйытыыга эппиэт

300 гектартан элбэх ыһыылаах барыта 16 бурдук үүннэриитинэн дьарыктанар хаһаайыстыба баар. Кинилэр ортотунан бары 500 гектартан үөһэ ыһыы сирдээхтэр. Уопсайа 17 910 га сирдээхтэр. Быйыл  10 492 га сиргэ ыһыы үлэтэ ыытыллыбыта. Маны таһынан, 7 418 га сир паардаммыта.

Былырыын барыта 10 760 туонна бурдук хомуллубута, ол иһигэр сэлиэһинэй – 1 778 туонна,  нэчимиэн – 2 617 туонна уонна эбиэс – 6 364 туонна.

Көмө биллэн туран, урут-уруккуттан оҥоһуллан кэллэ. Кэнники 2 сылга бурдук хаһаайыстыбаларыгар сылын ахсын 100 мөл. солк. көрүллэр. Бу үп-харчы минеральнай удобренияҕа, сири паардааһыҥҥа уонна бурдугу хомуйууга наарданар. Биир туонна минеральнай удобрениеҕа – 20 000 солк. (уопсайа 500 туонна ылыллар), 1 га сири паардааһыҥҥа – 1 400 солк., уонна 1 туонна бурдугу хомуйууга – 7400 солк. көрүллэр.

Бу хомуллубут сэлиэһинэйтэн уонна нэчимиэн комбикорм оҥоһуллар. Былырыын уопсайа 2 400 туонна комбикорм оҥоһуллубута. Хаһаайыстыбаларга киилэтин 12 солк. атыылыллар. Онтон кэлии бурдук киилэтэ 22 солк. курдук буолар. Онон бэйэ киэнэ сыаната чэпчики буолан тахсар.

Аны туран, “100-250 гектарга бурдук ыспыттарга көмө оҥоһуллубатый?”, “тоҕо наар 300 эрэ гектар буолуохтааҕый?” диэн ыйытыыга тохтоотоххо, тыйыс айылҕалаах Сахабыт сиригэр 300 гэктартан элбэх эрэ сирдээх хаһаайыстыба бурдук ыһыытыттан сөптөөх дохуот ылан үлэлиэн сөп. Онтон кыра сирдээх буоллаххына, бурдугу маҕаһыынтан атыыласпыт көнө буолан тахсар. Ол иһин чахчы дохуот киллэриэн баҕарар хаһаайыстыба сирин элбэтиэхтээх, эбэтэр кыра хаһаайыстыбалар бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөн сирдэрин холбуохтарын наада.

«Сахазернопродукт» диэн тэрилтэ эстибитэ, банкротка барыы түһүмэҕэ бүтэн эрэр. Хаптаҕай собуота АО «Агрохолдинг Туймаадаҕа» бас билиитигэр киирэн турар.

7-с ыйытыыга эппиэт

Билигин тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаныан баҕарар дьону сиринэн хааччыйыы улахан уустук боппуруос. Бастатан туран, сөптөөх сир иэнэ аҕыйаан иһэр, тоҕо диэтэххэ мелиоративнай уонна культурнай-техническэй үлэ сыаната олус улахан, онтон биһиги усулуобуйабытыгар сир түргэнник туһаттан тахсар.

Саха сиригэр 105 тыһыынча гектар бааһына Росреестр учуотугар баар, онтон 56 тыһыынчата чахчытык туттуллар. 720 тыһ. га оттур ходуһаттан 437 тыһ. га оттонор. Хаалбыт сири чөлүгэр түһэрэргэ, оҥорорго үгүс үп-харчы наада. Маныаха туттуллубат сирдэр, киһи ылла да тиийбэт ыраах, суола-ииһэ суох сирдэргэ бааллара эмиэ мэһэйи үөскэтэр.  

Сэбиэскэй былаас саҕана элбэх сир оҥоһуллан кэллэ уонна мелиоративнай системалар олохтоммуттара, ол саҕана ороскуоту ким да аахпат этэ, Госплан сорудаҕынан бородууксуйа кээмэйэ эрэ ирдэнэр этэ. Билиҥҥи рынок үйэтигэр чэпчэки сыаналаах аһылыгы соҕуруу регионнартан атыылаһын диэн ырхайыы баар. Ити федеральнай политика сыыһа диэн туран, Саха сирин Правительствота сыл аайы тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар тоҕустуу млрд. солк. көрөр. Итинник элбэх харчыны Россия үрдүнэн олус аҕыйах регион көрөр.

Ол гынан баран, сири табыгастаахтык туһаныы кыайтарбакка турар. Билигин тыа хаһаайыстыбатыгар туһаныллар сир муниципальнай бас билиигэ баар, эбэтэр кэтэх дьон бэйэлэрэ бас билэллэр. Сокуон быһыытынан Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ кинилэри дьаһыйар кыаҕа суох.

Ол иһин аҕыйах сирбитин үлтү бытарытан баран, биһиги климаппытыгар аҕыйах бородууксуйаны ылан олорон, сири оҥорор күүстээх техниканы кыайан барыыстаахтык туһаммаппыт.

Сир үлэтин өйөөһүнүгэр хас да хайысханан көмө баар.

Бастатан туран, кормопроизводство подпрограммата 2017 сылтан үлэлиир. Бу программаҕа үс сыл тухары 602 мөл. солк. көрүлүннэ, ол аҥаарын өрөспүүбүлүкэ уйунар, иккис аҥаарын - улуустар бүддьүөттэрэ. Үс сыл иһигэр 10 906 га бааһына сир оҥоһулунна, 1985 км күрүө тутулунна, 40 сиилэс дьаамата оҥоһулунна, 350 араас техника атыылаһылынна.

Быйыл кормопроизводство подпрограмматыгар 105 мөл. солк. көрүлүннэ, улуустар өссө 105 мөл. солк. үбүлүөхтээхтэр.

Иккис улахан хайысха – мелиорация подпрограммата. Быйыл 461 мөл. солк. үбүлүнүөхтээх, ол иһигэр 118 мөл. солк. - федеральнай бүддьүөттэн. Ити харчыттан 334 мөл. солк. Мелиорация управлениятын нөҥүө ааһар, ити тэрилтэ сыл аайы 16-17 тыһыынча гектардаах сиргэ туһааннаах үлэни ыытар, 190 быһыты көрөр,  3 улахан, 2 кыра уунан хааччыйар ситими үлэлэтэр.

Ол таһынан хаһаайыстыбаларга культур-техническай үлэлэргэ 89 мөл. солк. көрүллэр, гидромелиоративнай үлэлэргэ - 38 мөл. солк.

Манна биири этиэх тустаахпыт – мелиоративнай сирдэри элбэх сүөһүлэниэн баҕарар хаһаайыстыбыларга бэрдэриэхтээхпит, эбэтэр кэтэх сири бас билээччилэр түмсэннэр сири тупсарар үлэни көмөлөөн оҥоруохтаахтар уонна бэйэлэрэ сүөһү ахсаанын улаатыннарыахтаахтар (холобур, кооператив нөҥүө). Мелиоративнай системалар тула түмсүү үлэтэ суох этиллибит мелиоративнай үлэлэр туһата суох хаалаллар.

8-с ыйытыыга эппиэт

Төрөөбүт тыһы сүөһү барыта ынах дэнэр. Тиҥэһэ  төрөөтө да ынах группатыгар киирэр. Онтон тыһаҕас төрүүр түбэлтэтигэр эмиэ ынах группатыгар киирэр.  Ол эбэтэр төрөөбүт сүөһү барыта ынах дэнэр.

Кэлэр сылтан государство өттүттэн өйөбүл табаарнай производствоҕа эрэ оҥоһуллар. Манна биири өйдүөхтээххит - үүт туттаран дохуот аахсыаххытын баҕарар буоллаххытына, кооперативка киириэххитин, эбэтэр бааһынай хаһаайыстыба тэриниэххитин сөп.

Оттон бэйэбитин этинэн-үүтүнэн хааччынарбытыгар анаан сүөһү ииттэбит диир буоллаххытына, кэтэх хаһаайыстыба быһыытынан хаалаҕыт. Оччотугар эһиэхэ сүөһү иитэргит иһин ыанар ынах төбөтүгэр 35 000 солк. көрүллэр.

Кэтэх хаһаайыстыба туһунан федеральнай сокуоҥҥа сурулла сылдьар: чааһынай бас билии сүрүн сыала – бэйэни хааччыныы. Дохуот аахсан, үп-харчы киллэрии баар буоллаҕына, ити дьарык нолуоктанан киирэн барар уонна бааһынай хаһаайыстыба тэриллэрэ ирдэнэр.

Кэтэх ыал, бастатан туран, бэйэтин үүт-эт аһылыгынан хааччынаары сүөһү ииттэр. Бэйэтиттэн ордор буоллаҕына, ыаммыт үүтүн бородууксуйаны оҥорон таһаарааччыга (заготовительга) туттарыан сөп. Үүт ас бородууксуйатын оҥорон таһаарааччылар биир киилэ үүтү т 10 солкуобайтан итэҕэһэ суохха тутуохтаахтар.

Билигин дьон бэйэтэ ааҕынан-суоттанан баран быһаарыныахтаах, ханнык суолунан барарын. Барыыска, дохуокка үлэлиэн баҕарар буоллаҕына, бааһынай хаһаайыстыба эбэтэр тэрээһиннээх хаһаайыстыба тэриниэх тустаах.

Биир өттүнэн ылан көрдөххө, тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар туох-ханнык усулуобуйаҕа үлэлии-хамсыы олороллорун, ынаҕы ыаһын технологиятын тутуһалларын билэбит. Онтон кэтэх киһи хайдах ыырын, санитарнай нуорманы тутуһарын-тутуспатын билбэппит. Билигин дьон аһыыр аһын оҥорон таһаарыыга ирдэбил күүскэ турар буолла.

Маны таһынан, Дойду Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин ыытар политиката – кыра хаһаайыстыбалары түмээһин. Түмсэн, кыттыһан улахан хаһаайыстыба тэриннэххэ үлэ таһаарыылаах да, түмүктээх да буолар.

Өбүгэлэрбит урут-уруккуттан племенной үлэни ыытан кэлбиттэрэ диэтэхпинэ, бука, сыыспатым буолуо. Тоҕо диэтэххэ, ким даҕаны кыра үүттээх, куһаҕан эмиийдээх, тэбиик, мөлтөх оҕолоох, дьиэмсэҕэ суох о.д.а дьиэктээх ынаҕы иитэ сатаабат. Билигин да дьон сыл ахсын идэһэ саҕана инник талан хаалларар. Онтон  кытарах ынаҕы харыһыйан эһиил төрүө диэн иитэр түбэлтэлэригэр, кини ынах ахсааныгар киирсэн төбөҕө бэриллэр субсидияны ылыахтаах.

Билигин Тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар цифровизация кыра-кыралаан киирэр. Быйылгыттан өрөспүүбүлүкэҕэ дьиэ кыылын чиптааһын саҕаланна. Бу үлэни Бэтэринээринэй Департамент сүрүннүүр. 2016 сыллаахха Россия Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ анал Бирикээс таһааран турар. Маныаха олоҕуран Бэтэринээринэй сулууспа дьиэ кыылын хонтуруоллуур быраабылаларыгар уларыйыылар киирбиттэрэ. Онтон биирдэстэрэ – дьиэ кыылын-сүөлүн чиптээһин.

Бу үлэ түмүгэр дьиэ кыыла-сүөлэ ким киэнэ буолара, хаһан, ханна төрөөбүтэ, ханнык вакциналары ылбыта, туох ыарыынан ыалдьыбыта, эмтэммитэ барыта электроннай информация быһыытанан киирэр. Билиҥҥи туругунан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 7 улууска барыта 1818 сүөһү чиптэннэ. Онтон күүстээх үлэ хотоҥҥо киирии саҕана ыытыллара былааннанар. Быйыл барыта 172 тыһыынча хороҕор муостаах чиптэниэхтээх. Бу үлэ былаан быһыытынан ыытыллыннаҕына, сүөһүнү хос-хос ааҕыы тахсыа суоҕа.

9-с ыйытыыга эппиэт

Бу 98 сыл устата Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ саха дьоно үгэс буолбут дьарыгын сүтэрбэтин туһугар үлэлээн-хамсаан кэллэ. Министиэристибэ сүрүн үлэтэ аҥаардас үбү-харчыны үллэрии, наардааһын буолбатах. Кини тыйыс, ураты айылҕалаах Сахабыт сиригэр үгэс буолбут  дьарыкпыт симэлийбэккэ сайдарыгар, тыа сирин уонна хаһаайыстыбатын сайдар тосхолун оҥорор.

Иван Петрович баар суолу этэр, министиэристибэ сорох боппуруостарга «биригэдьиирдээһининэн» дьарыктанан кэлбитин мэлдьэһэр табыллыбат. Ол эрэн маны төрдүттэн көннөрөргө үлэ ыытыллар. 2019 сыллаахха Министиэристибэ улуус баһылыктарын кытта бииргэ үлэлииргэ Сөбүлэҥ түһэрсибитэ. Бу сүрүн сыала Ил Дархан «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын стратегическай хайысхаларын туһунан» ыйааҕын сорудаҕын көдьүүстээхтик олоххо киллэрии уонна көрүллүбүт үбү-харчыны сөптөөхтүк туһаныы.

Бу Сөбүлэҥ чэрчитинэн, Министиэристибэттэн тиийбит үбү-харчыны улуус баһылыктара уонна Министиэристибэ кимиэхэ, туохха, төһө бэриллибитин көрө олороллор. Холобурга, үүт харчытын ылан көрүөҕүн,  быйыл 17 улууска уонна Дьокуускай куоракка барыта 2 млрд. 800 мөл. солк көрүллүбүтэ. От ыйыгар 2,5 млрд. ыытыллан турар, ол эбэтэр үүт харчыта улуустарга 91% төлөнөн турар. Дьэ, бу үп улуустарга тиийбитин кэннэ, Министиэристибэ ханнык хаһаайыстыбаҕа, кэтэх киһиэхэ төһө төлөммүтүн, былаанын хонтуруоллуу олорор. Ол эбэтэр харчыны ыытан баран бүтэн хаалбат. Сөптөөх сыалга туттубутун, ирдэбили тутуспутун бэрэбиэркэлиир. Көмө ылар хаһаайыстыбалар бары тиэрдиллибит былааннарын толоруохтаахтар. Онон Министиэристибэ туох да үчүгэй хонтуруола, бэрэбиэркэтэ суох, ким төһө диэбитинэн мээнэ төлөбүр оҥорор диир сыыһа.

Онтон Чэбдигирдии программа кыттыылаахтара 193 хаһаайыстыба, ол иһигэр “Тумул”, “Полюс Холода”, “Бастакы Күүлэт”, “Бөтүҥ” кэпэрэтииптэр, бааһынай хаһаайыстыбалар Левина, Кырбасова о.д.а., эбэтэр бурдукка субсидия ылар хаһаайыстыбалар “Хачыкаат”, “Биэттэ-Агро”, “Поиск”, “Амгинский” о.д.а. олох сымыйа көрдөрүүлэринэн үбү-харчыны ыла олороллор диэҕи киһи тыла барбат.

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ быйыл 51 араас субсидиянан 3 млрд. 171 мөл. солк. хаһаайыстыбаларга түҥэттэ. Ону таһынан, 928 мөл. солк. госпрограмма тустаах хайысхаларыгар учреждениялар уонна министиэристибэ нөҥүө тиэрдиллибиттэрэ.

Аны туран, федеральнай бүддьүөттэн кэлэр харчыны булгуччу министиристибэ бэйэтэ конкурс нөҥүө түҥэтиэхтээх – ол иһигэр сири тупсарыы, племенной үлэ, кооперация, Агростартап, «Тыа сирин биир кэлимник сайыннарыы» программата.

Сорох суолталаах субсидиялар Министиристибэ нөҥүө бараллара ордук, тоҕо диэтэххэ улуустар икки ардыларыгар көрүллэр көмөнү түҥэтэр ыарахан буолар. Бастыҥ хаһаайыстыбалары бэйэ-бэйэлэрин кытта өрөспүүбүлэкэ таһымыгар тэҥниир ордук.

Түмүктээн эттэххэ

Судаарыстыба көрөр өйөбүллэригэр тирэҕирэн, үлэ-хамнас бары эйгэнэн тэриллэр. Өрөспүүбүлүкэтээҕи статистика даннайдарыгар олоҕуран бэлиэтээтэххэ, 2019 сыл түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн үүтүнэн уонна үрүҥ аһынан бэйэни хааччыныы 56,7 % тэҥнэстэ. Оттон этинэн уонна эт бородууксуйанан 26,4 %, хортуоппуйунан 67,1 %, оҕуруот аһынан 38 %, сымыытынан 57,5 % хааччынныбыт.

Бу үс сыл устата ынах сүөһүбүт ахсаанын биир кэлим тутан кэллибит. 2010-2017 сылларга сүөһүбүт ахсаана 60 000 төбөнөн кыччаабыта. Кэнники үс сылга барыта 26 бары ирдэбилгэ эппиэттиир сүөһүнү иитэр комплекс тутуллан үлэҕэ киирдэ.

Сылгыны үөрдээн иитээһиҥҥэ 2016 сыллаахха Ил Дархан ыйааҕа тахсан, 2017 сылтан сылгы базаларын тутуута саҕаламмыта. 250 сылгы базата тутулунна. Бу үлэ түмүгэр сылгы төбөтүн ахсаана 4,5 % эбилиннэ, ол эбэтэр  176 тыһыынчаттан 184 тыһыынчаҕа тиийдэ.

2020 сыл атырдьах ыйын 1 күнүнээҕи туругунан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 240 953 ынах сүөһү, 245 148 сылгы, 172 576 дьиэ табата, 25 033 сибинньэ уонна 860 802 көтөр бары көрүҥэ иитиллэн турар.

Бааһыналары чөлүгэр түһэрии сыллата сыыйа улаатар. 2017-2019 сылларга өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн уопсайа 10-тан тахса тыһыынча га бааһына сирэ оҥоһулунна. 

Сылын ахсын бурдукка, хортуоппуйга итиэннэ оҕуруот аһын атын көрүҥнэригэр былаан толоруллар. 2019 сыл түмүгүнэн баалабайынан 26 миллиард 121 мөлүйүөн солкуобай сууммалаах тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйата оҥоһуллан тахсыбыта. Ол эбэтэр үс сыл устата 4 миллиард 191 мөлүйүөн солкуоба йынан баалабай көрдөрүү улаатта.

Салайар да систиэмэҕэ уларыйыылар киирдилэр. Ол курдук сэлиэксийэлиир-племенной үлэни күүһүрдэр сыалтан судаарыстыбаннай бүдьүөтүнэй тэрилтэ «Сахаагроплем», тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар улахан тэрилтэлэри түмэн «Агрохолдинг Туймаада» тэриллибитэ.

Тыа хаһаайыстыбатыгар улуустарга көрүллэр субсидия сөптөөхтүк туһанылларын туһугар улуус баһылыктарын кытта Сөбүлэҥ түһэрилиннэ.

Онон, тэтиммитин ыһыктыбакка, өссө түмсүүлээхтик үлэлээн истэхпитинэ, инники соруктарбытын олоххо киллэрэр кыахтаахпыт. Саамай сүрүнэ ити барыта тыа сирин олоҕо-дьаһаҕа туруктаах, төрүт дьарыкпыт симэлийбэтин, дьон үлэлээх-хамнастаах, оттон өрөспүүбүкэҕэ ас-үөл өттүнэн куттал суох буоларын, оҕолорбут, ыччаттарбыт чэгиэн-чэбдик доруобуйалаах, чөл куттаах-сүрдээх буолалларын туһугар тэриллэр.

Александр Атласов,

СӨ Тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ