Бүгүҥҥү нүөмэргэ сокуон тула кэпсэтэбит. Туох сыаллаах-соруктаах, ис хоһоонноох сокуон оҥоһуллубутуй? Эһиил тыа сирин дьонун туох күүтэрий? Сайдыы дуу, кэхтии дуу? Онон эспиэрдэр санааларын хомуйдубут.

“Өр сыллааҕы туруорсуу олоххо киирэн эрэр...”

Андрей Находкин, Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:

– Өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана 2018 сыл ахсынньы 13 күнүгэр СӨ тыатын хаһаайыстыбатын сайдыытын сүрүн стратегическай хайысхаларын бэйэтин Ыйааҕынан чопчулаабыта. Былырыын эмиэ ахсынньыга Ил Түмэн дьокутааттарыгар анал этиитигэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын боппуруоһун көтөхпүтэ.

Айсен Сергеевич бу ааспыт сыллар устата өрөспүүбүлүкэ бары улуустарыгар сырытта. Тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар үлэлиир элбэх дьону-сэргэни кытта көрүстэ, кэпсэттэ, сүбэлэстэ. Онно киирбит этиилэри үөрэтэргэ, олоххо киллэрэр үүтү-хайаҕаһы тобуларга Ил Түмэн дьокутааттарыттан, ситэриилээх былаас уорганнарын бэрэстэбиитэллэриттэн, СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин салалтатыттан турар холбоһуктаах үлэлиир хамыыһыйаны тэрийбитэ. Ити хамыыһыйа үлэтин түмүгүнэн тыа хаһаайыстыбатын салаатын өйүүр сыаллаах саҥа сокуон барыла оҥоһуллан, Ил Түмэн XXI уочараттаах пленарнай мунньаҕар бастакы ааҕыытын ааста.

Сэтинньи бүтүүтэ эбэтэр ахсынньы саҥатыгар сокуон барыла Ил Түмэн Судаарыстыбаннай Мунньаҕын уочараттаах сессиятыгар иккис бүтэһиктээх ааҕыыга көрүллэн бигэргэниэхтээх. Оччоҕуна 2021 сылтан тыа сирин олохтоохторо элбэх сыл устата туруорсубут, өйдүүр уонна билэр саҥа механизмнара үлэҕэ киириэхтээх. Саҥа өйөбүл икки түһүмэҕинэн олоххо киирэрэ былааннанар. Ол курдук, бастакы түһүмэҕэр, тэрээһиннээх уонна бааһынай хаһаайыстыбаларга үүт харчыта үрдүөҕэ. Киилэтин 60 солк. итэҕэһэ суох суумаҕа туттарар буолуохтара (50 солк. өрөспүүбүлүкэ уйунар, 10 солк. – соҕотуопкалааччы). Аны туран, кэтэх хаһаайыстыбаларга биир ыанар ынахтарыгар 35 тыһ. солк. харчынан өйөбүл оҥоһуллуоҕа.

2022 сылга иккис түһүмэҕэ былааннанар. Манна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарар, астыыр тэрилтэлэр өйөбүлгэ тиксиэхтэрэ. Онон 2 сылтан ордук кэм устата ырытыллыбыт тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарааччыларын өйүүр механизм сокуонунан бигэргэннэҕинэ, эһиилгиттэн толору күүһүнэн үлэтин саҕалыахтаах. Ити өйөбүл тыа сиригэр олорор уонна тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьоҥҥо улахан суолталаах, көдьүүстээх уонна туһалаах буоларыгар саарбахтаабаппын.

“Эбии үбүлээһини туруорсабыт...”

Петр Аммосов, Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин чилиэнэ, РФКП:

– Судургутук эттэххэ, эһиилгиттэн “былаастар” кэтэх хаһаайыстыбаларга үүт харчытын биэрбэппит диэтилэр. Ааспыкка 2021 сыллаах бүддьүөт барылын бастакы ааҕыыга көрөрбүтүгэр, өрөспүүбүлүкэ төһө ыанар ынахтааҕын чуолкайдаспыппыт. Ол курдук, быйыл 75 900 ыанньыктаах эбиппит. Онтон лоп курдук аҥаарын кэриэтэ, 51 %-на, кэтэх хаһаайыстыбаларга турар! Ол эбэтэр 38 748 ыанар ынах.

Эһиил, саҥа механизм олоххо киирдэҕинэ, итиччэ элбэх сүөһүлээх кэтэх ыаллары туга да суох хааллараары олоробут. Туга да суох буолуо дуо? Биир ыанар ынахтарыгар 35 тыһ. солк. ылыахтара, ол оннугар, үүттэрин туттарыахтара суоҕа. Оттон тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга ботуччу көмө оҥоһуллаары турар. Ол эбэтэр биир ыанар ынахтарыгар 35 тыһ. солк. ылыахтара, онно эбии 1 киилэ үүттэрин 60 солк. итэҕэһэ суох суумаҕа туттарыахтара (50 солк. өрөспүүбүлүкэ уйунар, 10 солк. итэҕэһэ суох сууманы соҕотуопкалааччы эбиэхтээх). Онон, көрөргүт курдук, дохуокка улахан араастаһыы үөскүүр чинчилээх.

Урут, 1990-с, 2000-с сылларга наар чааһынайдары, чааһынай биисинэһи эрэ өйүүр бэлиитикэтэ барбыта. Хомуньуус баартыйата “тэрээһиннээхтэри эмиэ өйүөххэ” диэн этиитин ылымматтар этэ. Билигин олох тосту уларыйан хааллылар. Оччотооҕу тылларын-өстөрүн олох мэлдьэһэн, аны тэрээһиннээх хаһаайыстыбалары өйүүргэ туруннулар. Дьэ, муода!

Инньэ гынан, кэлэр сыллааҕы бүддьүөт иккис ааҕыытыгар Ил Түмэн 10 хомуньуус дьокутаата бэйэбит этиибитин оҥорон киллэрдибит. Биһиги кэтэх ыаллар биир ыанар ынахтарыгар 35 тыһ. солк. ылалларын таһынан, 1 киилэ үүттэрин 45 солк. итэҕэһэ суох туттаралларын туруорсабыт (35 солк. өрөспүүбүлүкэ уйунуохтаах, 10 солк. соҕотуопкалааччы эбиэхтээх). Онон бүддьүөккэ эбии 2 млрд. 34 мөл. 795 солк. көрүллэригэр этиилээхпит.

Аны туран, биир биэҕэ 1,5 тыһ. солк. көрүллэрэ былааннанар.  Биһиги ити сууманы олус мыына санаатыбыт. Аччаабыта 5 тыһ. солк. буолуохтаах диэн ааҕабыт. Онон эбии 577 мөл. солк. ирдэһэбит.

Маны таһынан, ГСМ-ҥа бүддьүөттэн субсидия көрүллэригэр этиилээхпит. Нуорманан 1 туонна оту оттуурга 30 лиитэрэ сэлээркэ ороскуоттанар диэн ааҕаллар. Өскөтүн өрөспүүбүлүкэ сыллата 500 тыһ. кэриҥэ оту бэлэмниир буоллаҕына, ГСМ-ҥа 750 мөл. солк. суумалаах өйөбүлү олохтуохха сөп этэ.

– Сиэрдээх этиилэр. Ол эрээри бүддьүөккэ ити сыалга эбии үп-харчы хантан көстүөн сөбүй? Бары билэрбит курдук, 2021 сыллаах бүддьүөт кырыымчык буолара сабаҕаланар.

– Мэлдьи “харчы суох” дииллэр. Дьиҥинэн, харчы суох буолбатах. Баар. Буолунай да диэххэ сөп! Холобур, өрөспүүбүлүкэ таас чоҕу хостуур тэрилтэлэри 5 сылга нолуоктан босхолоон олорор. Ытыс үрдүгэр илдьэ сылдьар. Кинилэр дохуоттарыттан солкуобайы даҕаны бүддьүөккэ төлүү иликтэр. Оннук 2022 сылга диэри буор босхо сирбит баайын хостуохтаахтар. Биһиги ити чэпчэтиини быйылгыттан көтүрүөххэ диэн туруорсабыт. Оччоҕо бүддьүөккэ эбии 6 млрд. солк. киириэхтээх. Ону экэниэмикэ миниистирэ Майа Данилова да бигэргэтэр. Ити харчыны тыа хаһаайыстыбатыгар быраҕыахха сөп этэ буоллаҕа. Ол оннугар, тырааныспар нолуогун киллэрдибит. Эмиэ боростуой дьон үрдүгэр саба түстүбүт.

Омос көрдөххө, нолуок ыарахан сыаналаах, 200-тэн үөһэ ат күүстээх мотуордаах, “джип” кылаастаах массыыналары эрэ хаарыйар курдук. Биллэн турар, итинник массыыналары көннөрү нэһилиэнньэ ылбат. Үксүн урбаанньыттар, кыахтаах дьон ылан сүүрдэллэр. Оттон урбаанньыт диэн кимий? Араас табаарынан эргинэр, өҥөнү оҥорор дьарыктаах киһи. Өскөтүн кини нолуога, ороскуота үрдээтэҕинэ, табаарын эбэтэр өҥөтүн сыанатын үрдэтэрэ саарбахтаммат! Онто барыта көннөрү нэһилиэнньэҕэ охсор. Сыана үрдүү, ыарыы түһэр. Онон ити нолуок хайа эрэ өттүнэн барыбытыгар охсуулаах буолан тахсар.

– 2018 сыл ахсынньы 13 күнүгэр Ил Дархан Айсен Николаев Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатын сайдыытын сүрүн стратегическай хайысхаларын туһунан Ыйааҕа тахсыбыта. Онно 2024 сылга диэри ситиһиллиэхтээх көрдөрүүлэр чопчу ыйыллыбыттара. Саҥа өйөбүл итилэри ситиһэргэ төһө көдьүүстээх буолуо дии саныыгын?

– Онно этиллэринэн, 2024 сылга өрөспүүбүлүкэ үүккэ уонна үрүҥ аска бэйэтин 61 %-ҥа тиийэ хааччыйыахтаах. Быйылгы үүккэ былаан – 80 тыһ. туонна кэриҥэ. Эһиил, саҥа механизм үлэҕэ киирдэҕинэ, 57 тыһ. туоннаҕа диэри кыччыыра күүтүллэр. Онон “стратегическай” көрдөрүү ситиһиллэригэр олох саарбахтыыбын. Арай 100 тыһ. туоннаҕа диэри үрдүүр диэбиттэрэ буоллар, итэҕэйиэм этэ.

Манна биири холобурдуохпун баҕарабын. Финляндия эмиэ дириҥ экэнэмиичэскэй кириискэ киирэн тахсыбыта. Ол эрээри, кириисис Финляндияны күүһүрдүбүтэ эрэ. Ситиһиитин биир сүрүн төрүөтүнэн – тыа хаһаайыстыбатыгар улахан болҕомто уурбута буолар. Ол курдук, 1 фиҥҥа 321 лиитэрэ үүт тиксэр буолбута. Ити сыл устата күн аайы 1 лиитэрэ үүтү иһэ сылдьыбыт кэриэтэ. Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ сылга биир киһиэхэ быһа холоон 56 лиитэрэ үүт тиксэр. Ол аата финнэртэн 5-6 төгүл аҕыйах үрүҥ аһы аһыыбыт. Оттон үрүҥ аһы аһыыр омук доруобуйата бөҕөргүүрэ, тупсара саарбахтаммат. Онон үрүҥ аһы элбэтэн, омукпут доруобуйатын тупсарыахтаах этибит. Биһиэхэ буоллаҕына билигин сүөһү ахсаанын аччатарга эрэ тиэрдэр дьаһаллар ылыллар курдуктар. Ол оннугар, ыраах Белоруссияттан үрүҥ аһы таһабыт. Дьэ, кыбыстыылаах дьыала курдук. Ол иһин, эһиилги бүддьүөккэ тыа хаһаайыстыбатыгар эбии үп-харчы көрүллэрин туруорустубут.

“Барыларын өйүүллэрэ туох да куһаҕана суох...”

Степан Дмитриев, Үөһээ Бүлүү улууһун Балаҕаннаах нэһилиэгин баһылыга:

 – Эһиилгиттэн СӨ Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев тыа дьонугар олус туһалаах механизмы олоххо киллэрэр буолла. Ол курдук, кэтэх ыал биир ыанар ынаҕар 35 тыһ. солк., бааһынай уонна тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар 1 киилэ туттарар үүттэригэр 50 солк. субсидия бэриллэр буолуоҕа. Бу олус наадалаах уонна туһалаах өйөбүл киирэн эрэр дии саныыбын. Ону маннык сиһилии быһаарыахпын баҕарабын.

От ыйынааҕы дааннайынан, Саха сирин үрдүнэн 70 500 ыанар ынах баар. Оттон Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин 2018-2019 сс. от ыйынааҕы статдааннайдарыгар тирэннэххэ, ыанар ынах 65 %-на төрүүрэ көстөр, ол эбэтэр түөрт уон биэс тыһыынчата. Онон сыллата ынаҕа төрөөбөтөх эбэтэр кытараабыт ынахтаах ыал ахсаана элбэх буолар. Маны таһынан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн үгүс ыал үүт туттарбат. Оннук ыал нэһилиэк аайы баар. Өрөспүүбүлүкэ быйылгы үүккэ былаана – 80 тыһ. туонна. Онно 2 млрд. 700 мөл. солк. тахса үбүлээһин көрүллүбүтэ. Судургутук өйдөөтөххө, кытараабыт ынахтаах уонна ынаҕа төрөөбүтүн да үрдүнэн үүт туттарбат ыаллар ити субсидияҕа тиксибэттэр. Ити субсидияҕа кыайан тиксибэт буоланнар, харчы ылбаттар. Оттон Ил Дархан Айсен Сергеевич саҥа механизма хас биирдии ыанар ынахтаах ыал харчыга тиксэрин ситиһэр. Ким төһө докумуоҥҥа киирбит ыанньыктааҕынан. Онон, тыа хаһаайыстыбатыгар, өтөрүнэн буолбатах, быһаччы уонна чопчу өйөбүл оҥоһуллар буолла.

Иккиһинэн, өйөбүл олоххо киирдэҕинэ, тыа сирин ыаллара ынахтарын харыстыыр буолуохтара. Билигин 35 тыһ. солк. 1 туонна үүтү ыатахтарына эрэ итиччэ харчыны ылаллар. Оттон биир орто ынахтан итиччэ элбэх үүт кэлэрэ саарбах. Аны туран, өскөтүн тыһаҕас саас төрөөтөҕүнэ, от ыйынааҕы отчуокка ыанар ынах быһыытынан киирдэҕинэ, кэтэх ыал эмиэ харчы ылар. Онон олус туһалаах уонна тыа сирин хас биирдии ыалыгар быһаччы көмөлөөх механизм киирэн эрэр диэн сыаналыыбын.

Оттон бааһынайдар уонна тэрээһиннээхтэр үүттэрин 60 солк. туттарар кыахтаналлар (50 солк. өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн). Онон механизм икки улахан боппуруоһу тэҥинэн быһаарар. Кэтэх ыалларга даҕаны, тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга даҕаны көмөлөһөр. Оччоҕо урукку өттүгэр үүт туттарбат да ыаллар, сүөһү көрөргө, ахсаанын элбэтэргэ интэриэстээх буолан тахсаллар. Онон өрөспүүбүлүкэҕэ сүөһү ахсаана аҕыйыа суоҕа, төттөрүтүн, эбиллиэн сөп дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, дьон субсидия ылаары быйыл сүөһүлэрин хааллара сатаатылар. Ити харчы ыла да иликтэринэ. Оттон эһиил харчы ыллахтарына, олох сэргэхсийэ түһүөхтэрэ. Барыта санаа хоту табылыннаҕына, өйөбүл көдьүүстээҕин чахчы көрдөрдөҕүнэ, сууматын кэлэр сылларга өссө үрдэтиэхтэрин сөп диэн сабаҕалыыбын.

Билигин соҕотуопкалааччылар: “Дьон 10 солк. үүтүн туттарыа суоҕа, сырье дэписиит буолуо, бэйэ бородууксуйатын сыаната үрдүө” эҥин диэх курдук мөккүөрү таһаараллар. Оннук буолбатах. Тоҕо диэтэххэ, 4-5 ынахтаах киһи от үлэтин үгэнин саҕана үүтүн сэппэрээтэрдии олорорун саарбахтыыбын. Онон, дьон ордук үүтүн син биир 10 солк. даҕаны илдьэн туттарыа. Тоҕо туттарыахтара суохтарай?

Биһиги Балаҕаннаахпыт аччыгый бөһүөлэк. Сүүсчэкэ ыанар ынахтаах. Онтон аҥаара икки бааһынай хаһаайыстыбабытыгар турар. 2016 сыллаахха И.А. Егоров уонна П.В. Кардашевскай утуу-субуу “Саҥа саҕалааччы пиэрмэр” граныгар тиксэннэр, 60-чалыы сүөһүлээх хаһаайыстыбалары атахтарыгар туруордулар. Билигин ити уолаттар: “Эһиилгиттэн үүппүтүн 60 солк. итэҕэһэ суох туталлар”, – диэн сүргэлэрэ көтөҕүллэ сылдьар. Оттон кэтэх ыаллар 35 тыһ. солк. кэлэригэр сөбүлэһэн, үөрэн олороллор. Онон саҥа механизм хайаларын да өйүүр сыаллаах. Тыа сирин дьонун барыларын өйүүллэрэ туох да куһаҕана суох.

Түмүк оннугар

Манна бэлиэтээн эттэххэ, саҥа өйөбүл тула мөккүөр уҕараабыт. Өйөөччү да, утарааччы да икки өттүттэн элбэх. Ол гынан баран, тыа сирэ саҥа сүүрээҥҥэ эрэйэрэ мэлдьэһиллибэт. Хаһааҥҥа диэри туох да уларыйбакка салҕанан бара туруой? Оттон өйөбүл көдьүүстээҕин дуу, буортулааҕын дуу бириэмэ көрдөрүө. Ол эрээри, туох барыта бэйэбиттэн эрэ тутулуктаах. Өскөтүн хас биирдии саха ыала судаарыстыба өйөбүлүн таба туһаннаҕына, онтон бэйэтэ эрэ сүүйүөн, барыһырыан сөп.