Аммаҕа атыыга от суох

Саамай улахан хоромньуну көрсүбүт улуус – Амма. Манна 707 туонна түүрдэриллэн кэбиһиллибит бастыҥ хаачыстыбалаах от уот аһылыга буолла. Улуус ити иэдээн суоһуор диэри 26847 туонна оту чөкөтөн, былаанын 86,2 бырыһыан толорбута. Кураан сайыҥҥа куһаҕана суох көрдөрүү. Маны таһынан 2800 туонна сиилэстэнэн (100 бырыһыан) уонна 1050 туонна сенажтанан (былаан аҥаара) кыстыгы этэҥҥэ туоруур буоллубут диэн суоттаммыттара. Нэһилиэктэринэн көрдөххө, саамай улахан охсууну соморсуннар ыллылар: 334 туонна от сүтүктээхтэр.

Соморсун нэһилиэгин баһылыгын солбуйааччы Надежда Белолюбская билиһиннэрэринэн, нэһилиэк күһүҥҥү уоттан эмсэҕэлээбит хаһаайыстыбаларын испииһэгэр «Соморсун» уонна «Үрүйэ» кэпэрэтииптэр, Матрена Федорова бааһынай хаһаайыстыбата уонна кэтэх хаһаайыстыбалаах 4 ыал киирэллэр. Сүрүннээн, Амма уҥуор оттоммуттарын былдьаппыттар. Онон, Саҥа дьылга диэри сиир оттоохтор. Сылгылаах «Үрүйэ» кэпэрэтиип  ынах сүөһүгэ идэтийэр «Соморсун» кэпэрэтиипкэ онуоха-маныаха диэри от иэһээн салҕаабыт.

Нэһилиэк үрдүнэн кэтэхтиин-тэрээһиннээхтиин 1 тыһ. тахса ынах сүөһүлээхтэр уонна 1600 сылгылаахтар. Быйыл сайын уот кураан туран, хаһаайыстыбалар даҕаны, ыаллар даҕаны бэйэлэрэ эрэ кыстыгы сиирэ-халты туоруур отторун хааччынан олороллор. Онон, Надежда Гаврильевна этэринэн, нэһилиэк, бэл диэтэр, улуус иһиттэн оту буларыҥ уустук. Биир эмит туоннаны буллаххына даҕаны, 5 тыһ. солк. кыраҕа атыылаабаттар. Атын улуустар 6 тыһ. солк. атыылыыллар. Соморсун нэһилиэгин «Соморсун», «Үрүйэ» кэпэрэтииптэрэ уонна Матрена Федорова бааһынай хаһаайыстыбата Хаҥалас улууһуттан 326 туонна оту 6-лыы тыһ. солк. атыылаһарга кэпсэппиттэр.

Баһылыгы солбуйааччы: «Биһиэхэ сүөһүтүн эһэр санаалаах ыал да, хаһаайыстыба да суохтар. Көмө харчы кэмигэр кэллэҕинэ, кыстыгы этэҥҥэ туоруурга эрэллээхпит», — диир, итиэннэ сылгылаахтарга бурдук, уотурба тиэйиитигэр эмиэ көмө көрүллэригэр баҕа санаатын этэр. 

Таатталар истэриттэн буллулар

Таатта улууһугар Кыйыга, Тыараһаҕа, Игидэйгэ, Уус Тааттаҕа, Хара Алдаҥҥа 601 туонна түүрдэриллибит оту уот кыһыл тылыгар былдьаппыттара. Дьиҥэр, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн Мэҥэ Хаҥалас уонна Чурапчы улуустарын кэннилэриттэн үһүс улахан былааннаах улууска от үлэтэ түмүктэнэн, балаҕан ыйын бүтүүтэ 38774 туонна кэбиһиилэнэн, былаанын 1,7 бырыһыанынан аһарбыта. Онон, быйылгы уустук, кураан сайыҥҥа Таатта үлэһит дьоно харса суох түһүнэн, мэҥэлэр кэннилэриттэн иккис элбэх оту сомсубуттара.

Улуус тыатын хаһаайыстыбатын салайар Михаил Хаптагаев иһитиннэрбитинэн, хоромньулаах хаһаайыстыбалар атыылаһыахтаах отторун булунан, кэпсэтэн олороллор. Көмө харчыларын эрэ күүтэллэр. Үчүгэйэ диэн, дьүккү бары улуустарын, нэһилиэктэрин иһиттэн булуммуттар. Сорох ыксаабыт өттүлэрэ  «харчы кэлиэр диэри» диэн иэс ылбыттар. Михаил Ильич улууска өссө 1,5 тыһ. туонна кур оттоохторун этэр. Сылгыга ыарахан дьыл буолара биллэр, онуоха хаһаас от абырыа турдаҕа. Харбалаахха «Хочо» кэпэрэтиип, Чымынаайыга бааһынай Иван Саввин бурдугу хото үүннэрэннэр, 200 туонна туорах бурдугунан сылгылаахтары хааччыйар кыах үөскээбит. Маны тэҥэ чааһынай маҕаһыыннарга Алтай уотурбата удамыр сыанаҕа атыыланарын дьон хамаҕатык ылар эбит. 

Буруйдаах – өрт уота дуу, ойуур уота дуу?..

«Буруй барыта – Моттойоҕо» диэбиккэ дылы, айылҕа харыстабылын тойотторо күһүн уот туруутугар кэлтэйдии тыа сирин олохтоохторун  буруйдууллар, онтуларын «кинилэр үрүйэ-харыйа сирдэри өртүүллэриттэн ойуурга уот тахсан тарҕанар» диэн матыыптыыллар. Сайын уоту умуруорар сулууспалар  нэһилиэнньэлээх пууннартан тэйиччи диэн «көҥүл ыытан» кэбиспит уоттара көрдүгэннии сытан баран, от-мас куурарын-хатарын саҕана күүстээх тыалтан күөдьүйэн тахсыбатаҕа буолуо дуо?..

Аммаҕа «Сэргэ Бэс» бааһынай хаһаайыстыбатын баһылыга Константин Фомин 60 туонна күөх бэйэлээх отуттан ытыс сотунна. Константин Матвеевич өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-көстөр үлэлээх биир бөдөҥ бааһынай. Хаһаайыстыбатыгар 200-чэ ынах сүөһүлээх, мантан ыанара – 110 төбө. Аны саас төрүөхтээх тиҥэһэтэ эмиэ элбэх. Сайын барыта 300-тэн тахса туонна оту чөкөппүтүн таһынан биир итиччэни сенажтаабыт, 200 туоннаны сиилэстээбит. Итэҕэһин оһорунан, Хаҥалас биир улахан бааһынайа, үөлээннээҕэ Михаил Павловтан 60 туонна оту 5-тии тыһ. солк. атыылаһарга кэпсэппит.

Константин Матвеевиһы «тыа сирин дьоно мээнэ уот анньа сылдьар үһүгүт» диэн дьээбэлээбиппэр: «Сайын атырдьах ыйын ортотуттан буруо бөҕө бүрүүкээбитэ. Куолума баһыгар уот турбута быһыылаах. Илин өттүбүтүттэн, Мындаҕаайы диэкиттэн кэлбитэ. Онтон иккис уот соһуччу үөһэ тыаттан киирбитэ. Онон ойуур уота тарҕанна», — диэн чиҥник эттэ.

Ис-иһигэр киирдэххэ, үөһэттэн өртөөһүнү бобоннор, дьон илиитин-атаҕын баайан, киһини барытын куттас, иннин-кэннин быһаарбат ахаа-махаа оҥордулар. Сэбиэскэй саҕана отделение биригэдьиирдэрэ туох да айдаана-куйдаана, тыаһа-ууһа суох ходуһа-мэччирэҥ сирдэри саас аайы ойуур хаардаах, инчэҕэй эрдэҕинэ өртөөн кэбиһэллэрэ. Ол – саха былыргыттан илдьэ кэлбит үгэһэ, ааттыын «сир-уот» буоллаҕа. Өртөммүт, ол аата тупсарыллыбыт сир эрэ үүнүүнү биэрэр диэн өйдүүллэрэ. Мантан инньэ кур лаҥха-сэтиэнэх мунньуллан, халыҥаан истэҕин ахсын уот соҥнуур иэдээнэ сылтан сыл өссө сэтэрээн иһиэҕэ эрэбил.

Руслан Федотов, Ил Түмэн дьокутаата:

— Ходуһалаах, оттоох киһи сирин-уотун бэйэтэ көрө-истэ сылдьыахтаах. Наар судаарыстыбаҕа найыланар сыыһа дии саныыбын. Куораттан тахсан уот анньыбатахтара чуолкай. Сиргэ бултуу тахсыбыт дьон уот быраҕан баран, кэтээн-манаан көрбөттөрүттэн итинник тахсар. Сылгыга эбии аһылык наада дьыла кэллэ. Алтайтан өрөспүүбүлүкэ сылгыта кыстыыр бурдугун аҕалбытым. Маҕаһыыннарга атыыга элбэх.

«Көмө харчыны  ыыталаан эрэбит»

Тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Николай Афанасьев бу күннэргэ хоромньуну көрсүбүт улуустар баһылыктарын кытта Сөбүлэһиигэ илии баттаспыттарын иһитиннэрдэ. «Биһиги харчыны улуустарга ыытабыт. Бу нэдиэлэ бүтүүтэ эбэтэр кэлэр нэдиэлэ саҥатыгар тиийиэҕэ. Онтон дьаһалталар бэйэлэрэ эмсэҕэлээбит хаһаайыстыбаларыгар үллэрэн биэрэллэр», — диир Николай Степанович.

Бырабыыталыстыба б.дь. сэтинньи 13 күнүгэр «Сүөһү уонна сылгы 2020-2021 сыллардааҕы бигэ кыстыгын тэрийэргэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн муниципальнай тэриллиилэр бүддьүөттэригэр бүддьүөттэр икки ардыларынааҕы трансферы үллэрии туһунан» диэн 352 №-дээх уурааҕы таһаарда. Онно олоҕуран, 9 050 680 солк. суумалаах үп көрүллүбүт. Мантан «кэлэр сылга сүөһү аһылыгын бэлэмнээһин хампаанньатын тэрийиигэ» диэн Орто Халыма улууһугар хаһаас пуондаҕа 600 туонна окко анаан 740880 солк. харчы көрүллүбүт.

Мантан ордугун – 2077,45 туонна от атыытыгар 8 309 800 солк. эмсэҕэлээбит улуустарынан тыырбыттар: Амма улууһугар  654,65 туонна окко – 2 618 600 солк., Тааттаҕа – 444,80 т (1 779 200 солк.), Чурапчыга – 214,60 т (858 400 солк.), Горнайга – 154,90 т (619 600 солк.), Уус Алдаҥҥа – 147,50 т (590 000 солк.), Мэҥэ Хаҥаласка – 67,20 т (268 800 солк.), Кэбээйигэ – 67 т (268 000 солк.), Томпоҕо – 41,80 т (167 200 солк.), Намҥа – 35 т (140 000 солк.). Маны сэргэ саха сүөһүлээх Эбээн Бытантайга сайын курааннаан кыайан оттоммотохторун иһин 250 туонна окко 1 мөл. солк. тиийиэҕэ.

Көстөрүн курдук, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн көмө биир туонна окко 4-түү тыһ. солк. суоттанан бэриллэр. Итинтэн тиийбэтигэр улуустар көмөлөһүөхтэрэ эбэтэр хаһаайыстыбалар бэйэлэрэ уйунуохтара. Николай Афанасьев мантан кыһын оту, бурдугу, уотурбаны тиэйии ороскуотун сорҕотун толуйарга эмиэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн үп көрүллүөҕүн эттэ. 

Василий НИКИФОРОВ