Тохсунньу 26 күнүгэр “Ил Түмэн” издательскай дьиэ” автономнай тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ-сүрүн эрэдээктэрэ, Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин чилиэнэ Мария Христофорова СӨ бырабыыталыстыбата 2020 сыл ахсынньы 30 күнүгэр тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын судаарыстыба өйүүр сорох боломуочуйаларын муниципальнай оройуоннар толороллоругар анаан олохтоох бүддьүөккэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн субвенция үбүн биэрии уонна ороскуоттааһын бэрээдэгин бигэргэппит 445-с №-дээх уурааҕын олоххо киллэрии хаамыытыгар анаммыт “төгүрүк остуолу” салайан ыытта.

“Тыа сирин олохтоохторун өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн көрүллүбүт субсидия, чуолаан ынах төбөтүгэр көмө харчы, сүрдээҕин долгутар, -- диэтэ Мария Николаевна. --  Дьон мунаарара-мунаахсыйара элбэҕиттэн сирдэтэн,  быһаарар-өйдөтөр үлэ миэстэтигэр тиийбэт дии саныыбыт. Бүгүҥҥү кэпсэтиигэ ол иһин биһиги чопчу СӨ бырабыыталыстыбатын 445-с №-дээх уурааҕын олоххо киллэрии хаамыытыгар тохтуохпут. Бары өттүттэн илдьиритиһээри, манна сыһыаннаах исписэлиистэри ыҥыран санааларын истэргэ былааннаабыппыт. Ол курдук, бүгүн тыа хаһаайыстыбатын, үп, экэниэмикэ министиэристибэлэриттэн, нолуок уонна статистика сулууспаларыттан дуоһунастаах салайааччылар кыттаннар, сиһилии хоруйдуохтара, мунаах боппуруостары быһааран биэриэхтэрэ”.

Онлайн нөҥүө “ыйытыы – хоруй” киэбинэн ыытыллыбыт кэпсэтиигэ улуустар, нэһилиэктэр баһылыктара, тыа хаһаайыстыбатын управлениеларын уонна астыыр-үөллүүр, соҕотуопкалыыр тэрилтэлэр, кэпэрэтииптэр, бааһынай хаһаайыстыбалар салайааччылара, исписэлиистэрэ кытыннылар. Кэпсэтиини спикери солбуйааччы Антонина Григорьева аан тылынан арыйда. Антонина Афанасьевна бырабыыталыстыба уурааҕар олоҕуран, муниципальнай оройуон таһымыгар  нуорма-быраап аактатын уу-хаар бычыгыраабат гына сыыһата-халтыта суох оҥостон ылыныах кэриҥнээхтэрин ыйда уонна көмө үп көдьүүстээхтик туһанылларыгар улахан эппиэтинэһи сүгэллэринэн бу дьыалаҕа боччумнаахтык сыһыаннаһалларыгар ыҥырда.  

Уураах туолуутун Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ хонтуруоллуур. Миниистири солбуйааччы Василий Афанасьев миэстэтигэр бэрээдэги хайдах оҥостуохха сөбүн ыйан-сүбэлээн биэрэр барыллары ыыппыттарын, билигин хас биирдии улууһу кытта боломуочуйалары туттарар туһунан сөбүлэһиигэ илии баттаһыы саҕаламмытын (тохсунньу 27 күнүнээҕи туругунан, барыта 10 улууһу уонна Дьокуускай куораты кытта сөбүлэһии түһэрсилиннэ) иһитиннэрдэ. Субвенция үбэ боломуочуйа бэриллибит биэс хайысханан ыытыллар:  хотугу дьиэ табатын иитиигэ; үүтү тутууга; ынах төбөтүгэр;  сиртэн үүнүүнү ылыыга, сылгыны үөрдээн иитиигэ, түргэнник ситэр салааҕа; улуустардааҕы тыа хаһаайыстыбатын салалталарын тутан үлэлэтэргэ. Сорох улуустар сорудах быһыытынан тиэрдиллэр кээмэйдэрин кытта сөбүлэспэккэ, илии баттаһа иликтэр.

Манна сыһыаран эттэххэ, Амма улууһун баһылыга Николай Архипов министиэристибэ сиртэн үүнүүнү ылыы көрдөрүүлэрин үрдэтэн тиэрдибитин, оттон үбүлээһин кээмэйэ уруккунан хаалбытын кытта сөпсөспөттөрүн биллэрдэ. Таатта улууһа эмиэ сорох параметрдар аһара үрдэтиллибиттэрин ылыммакка олорор этэ эрээри, сарсыныгар быһаарса охсон, илии баттаһан, бастакы 10 иһигэр хапсыста.

М.Христофорова:

-Сөбүлэһии түһэрсии олунньу 1 күнүгэр диэри түмүктэниэхтээх этэ. Болдьох тоҕо тутуһуллубатый? Эбэтэр хайа баҕарар сыҕарыта сылдьыахха сөп дуу?

В.Афанасьев:

-Бүтэһиктээх болдьох диэн суох. Сөбүлэһии түһэрсибит улуустарга субвенция үбүн ыытан иһиэхпит. Олунньу устатыгар илии баттаһыыны бүтэрэн, бастакы траншы барытын ыытыахпыт. Олунньуга 2 млрд солкуобайтан тахса үп тиксэриллиэхтээх.

“Улуус Бэрээдэгинэн көрөн ирдиэхпит”

Элбэх ыйытыы киирбититтэн баһыйар өттө – ынах төбөтүгэр бэриллэр көмө харчыны хайдах быһыылаахтык отчуоттууртан мунаарыы-мунаахсыйыы. Үп миниистирин солбуйааччы Надежда Филиппова маннык быһааран биэрдэ:

- Хас биирдии улуус Бэрээдэгин бэйэтэ оҥостор. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ ону бэрэбиэркэлиир. Сыыһалаах-халтылаах буоллаҕына, көннөртөрөр. Ол эрэ кэнниттэн улуус дьаһалтата Бэрээдэги уураах көрүҥүнэн ылынар. Уураахха улуус баһылыга илии баттыыр. Ити – улуус сүрүн докумуона, сокуон күүһэ күүстээх буолар. Ол иһин онно суруллубут Бэрээдэгинэн сирдэтиллиэхтээх. Үп министиэристибэтэ бэрэбиэркэлээн баран, сыыһа туттубут буоллахпытына, төттөрү устан ылыа диэн куттаналлар. Надзорнай уорганнар (биһиги эрэ буолбатах) улуус уурааҕынан ылыллыбыт Бэрээдэккэ хайдах суруллубутунан көрөн тутуһуохтара. Мин санаабар, муниципальнай оройуоннар отчуот киэбин талалларыгар, кэтэх хаһаайыстыбалаах ыалларга ынах төбөтүгэр бэриллэр көмө харчыны суругунан отчуоттаталлара ордук буолуо. Ол туох да уустуга суох.    

Павел Ксенофонтов, Ил Түмэн дьокутаата:

-Отчуотунас боппуруоһугар борокуратуураны, нолуок сулууспатын кытта сүбэлэспиккит дуо? Истэ олордоххо, олус чуолкайа суох өрүттэрдээх. Сэрэхтээхтик хамнаныахха. Ороскуоту син биир сурунан-бэлиэтэнэн иһиэххэ баара...

В.Афанасьев:

-Нолуок сулууспатын кытта кэпсэппиппит. Ким даҕаны оннук кытаанахтык тутар-хабар санаата суох. Биллэн турар, барыта сокуон иһинэн оҥоһуллуон наада.

М.Христофорова:

-Ыаллар ылбыт 35 тыһ. солкуобайдарын кимиэхэ отчуоттуулларый, хайдах дакаастыылларый?

В.Афанасьев:

-Кэтэх хаһаайыстыбалаах киһи ынаҕар ылбыт көмө харчытын нэһилиэгин дьаһалтатыгар отчуоттуур. Субсидия сыалынан туһаныллыытын олохтоох салайыныы уоргана хонтуруоллуур.

Петр Попов, Уус Алдан улууһун баһылыгын бастакы солбуйааччы:

-РФ бырабыыталыстыбата субсидиялары биэриини сүрүннүүр нуорма-быраап акталарыгар, муниципальнай быраап акталарыгар уопсай ирдэбил  туһунан 2020 сыл балаҕан ыйын 18 күнүгэр таһаарбыт 1492 №-дээх уурааҕын 6-с пуунун 2-с абзаһыгар “РФ Бүддьүөтүн кодексын 78.1 ыстатыйатын 2-с пуунугар сөп түбэһиннэрэн бэриллибит субсидия ороскуоттаммытын туһунан отчуот тиксэриллэригэр ирдэбил быраап актатыгар наада буолар түбэлтэтигэр эрэ (при необходимости) олохтоноро” ыйыллар. Ити Бүддьүөт кодексын 78.1 ыстатыйата коммерческайа суох тэриллиилэргэ, ол эбэтэр тэрилтэлэргэ, юридическай сирэйдэргэ эрэ сыһыаннаах. Оттон кэтэх хаһаайыстыба – бу физическэй сирэй, кини коммерческайа суох тэриллиигэ хайдах даҕаны киирсибэт.

Манна кыбытан эттэхпинэ, РФ Нолуогун кодексын 217-с ыстатыйатын 13.1 пуунугар “кэтэх хаһаайыстыбалар РФ бүддьүөтүн тиһигиттэн көмө харчы ылбыт буоллахтарына, ханнык да түгэҥҥэ бу дохуоттара нолуоктан босхолонорун” туһунан ыйыллар. Кэтэх хаһаайыстыба нолуоктан бохсолонор, өскөтүн, ылбыт үбүн кэккэ сыалга бараабыт (“сабыылаах испииһэги” көр. – В.Н.), кэтэх хаһаайыстыбатын сайыннарар сыалга туттар сирэ өрөспүүбүлүкэ сокуонунан 2,5 гектартан кыра уонна наймыга үлэһитэ суох буоллаҕына. Бу 3 усулуобуйаны тутустаҕына, кини дохуотуттан 13 % бырыһыаннаах нолуогу төлөөбөт. Ол иһин улуустар бэрээдэктэригэр ити “сабыылаах испииһэги” устан ылан, кэтэх хаһаайыстыбалаахтарга туохха ороскуоттуохтарын сөбүн ыйыахтарын наада.

Биһиги Бэрээдэги оҥорорбутугар чопчу Бүддьүөт кодексын 78-с ыстатыйатын тутуһуохпут. Манна бары киэптээх субъектар, ол иһигэр физическэй сирэйдэр, кэтэх хаһаайыстыбалаахтар, хапсаллар. Бу ыстатыйанан уонна РФ бырабыыталыстыбатын 1492-с №-дээх уурааҕынан икки суол отчуот ирдэнэр. Бастакыта – түмүк көрдөрүүлэри ситиһии туһунан, ол эбэтэр тохсунньу 1 күнүгэр баар ынаҕыҥ ахсаанын чөл тутуу. Иккиһэ – көмө харчыны туохха ороскуоттаабыккын суругунан көрдөрүү. Маныаха чиэги ирдээбэппит. Кэтэх хаһаайыстыбалаах киһи илии баттааһына баар буолуохтаах. Холобур, тыраахтардаах чааһынай киһиэхэ отун тиэйтэрдэҕинэ, ыспыраапка ылыан сөп. Бу туһунан улуус оҥорор Бэрээдэгэр чуолкайдык ыйыахха наада. Маннык отчуот судургутуллубут киэбин тутустахпытына, сокуон өттүттэн туох да майаачыта суох буолуо дии саныыбын. Хотугу улуустарга ынах төбөтүгэр көмө харчы ылбыттара ыраатта, кинилэр уопуттарын кытта билистэххэ даҕаны, оннук ээ...

Татьяна Лебедева, экэниэмикэ миниистирин солбуйааччы:

-Петр Иванович сөрү-сөпкө эттэ. Улуустар Бэрээдэк оҥостор уурааххытыгар “сабыылаах испииһэккэ” болҕомтоҕутун хатааҥ. 

“Сабыылаах испииһэк”

РФ Нолуогун кодексын 217-с ыстатыйатын 13.1 пуунуттан быһа тардыы:

“... кэтэх хаһаайыстыбаны сайыннарыыга сиэмэни уонна ыһар-олордор матырыйаалы, сүөһү аһылыгын, уматыгы, минеральнай уоҕурдуулары, үүнээйини харыстыыр сириэстибэлэри, ыччат уонна племенной сүөһүнү, көтөрү, тигээйини уонна балыгы атыылаһыыга, элбэх сыллаах үүнээйилэри уонна виноградниктары олордууга, көрүүгэ-харайыыга, тыа хаһаайыстыбатын сүөһүлэрин иитиигэ (искусственнай сиэмэлээһини уонна бэтэринээрийэ өҥөтүн, дьиэ кыылын-көтөрүн уонна турар тутууларын ыраастааһыны киллэрэн туран), тэпилииссэлэри тутар, бородууксуйаны уурар-харайар уонна астыыр-таҥастыыр тэриллэри, тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтин, саппаас чаастары уонна өрөмүөн матырыйаалларын атыылаһыыга, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын айылҕа кубулҕаттарыттан страховкалааһыҥҥа РФ бүддьүөтүн тиһигин бүддьүөттэриттэн бэриллибит көмө үп сыалынан туһаныллыбыт буоллахтарына...” 

М.Христофорова:

-Туохтан саҕалаабыппытыгар тиийэн кэллибит буолбатах дуо?

В.Афанасьев:

-Кырдьык, сокуоннар бэйэ-бэйэлэрин утарсаллара баар. Муниципальнай оройуоннар Бэрээдэги хайдах быһыылаахтык оҥостоллоругар сүбэ-соргу биэрбиппит. Билэн олороллор.

Н.Архипов:

-Биһиги бэйэбит даҕаны судургу суолунан барыахпытын баҕарабыт эрээри, Үп министиэристибэтиттэн саллабыт.

М.Христофорова:

-Бырабыыталыстыба 445-с №-дээх уурааҕар маныаха чуолкай быһаарыы суох, муниципальнай оройуоннарга боломуочуйа туох да ыйыыта-кэрдиитэ суох бэриллэр диэн өйдөөбүтүм. Эбэтэр Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ эбии бирикээс таһааран, киллэрэр дуу?

В.Афанасьев:

-Суох. Биһиги түмүгүн эрэ ирдиибит, ол эбэтэр көмө ылбыт ыал ынаҕа сыл бүтүүтүгэр баар буолуохтаах. Ону толорботоҕуна – көмө харчытын төннөрөр.

Марина Медведева, Федеральнай нолуок сулууспатын Саха сиринээҕи салалтатын физсирэйдэр дохуоттарыттан нолуоктааһыҥҥа уонна страховой усунуостары дьаһайыыга салаатын начаалынньыга:

-П.И.Попов чуолкайдык эттэ. МО сыалынан туһаныллыытын бэйэтэ быһаарар. Ол сыал тутуһуллубатах буоллаҕына, нолуоктанар.

Н.Филиппова:

-Улуустар салайааччылара, маннык түгэҥҥэ болҕойуҥ. Бүддьүөт кодексын 78-с ыстатыйата үбү икки ньыманан тиксэрэри көрөр: үбүнэн хааччыйар уонна ороскуоту толуйар. Мантан уурааххытыгар бастакытын ыйыҥ. Оччоҕуна үп ороскуот тахса илигинэ тиийиэ. Мин санаабар, отчуотунас судургутутуллубут киэбин таларгыт табыгастаах уонна бэйэҕитигэр охсуута суох буолуо. 

Хаһаайыстыба кинигэтэ – нэһилиэк сирэйэ, суобаһа

Туһааннаах нэһилиэккэ хас ынах сүөһү, сылгы иитиллэн турара – биһиги тыабыт хаһаайыстыбатын таабырына. Госкомстат, министиэристибэ уонна бэтэринээрийэ дааннайдара мэлдьи уратылаһааччылар. Онтон хайатын тутуһабытый? Бүгүҥҥү кэпсэтиигэ Федеральнай судаарыстыбаннай статистика сулууспатын Саха сиринээҕи уорганын салайааччыта Ирина Гаевая бэйэтинэн кыттан санаатын тиэртэ:

-Кэтэх хаһаайыстыбаларга төһө ынах сүөһү, ол иһигэр ынах, баарын нэһилиэк дьаһалтата сыл түмүгүнэн биһиэхэ 14-с формаҕа сыһыарыы быһыытынан түһэрэр. Онон, нэһилиэк туһааннаах исписэлиистэрэ сыл бүтүүтүгэр, аҥаар кырыытыттан даҕаны буолбатар, талан, хотоҥҥо хас сүөһү, ынах турарын чуолкайдыахтарын уонна отчуоту кэмигэр түһэриэхтэрин наада. Статотчуот хойутаан түһэрилиннэҕинэ, көмө харчы тиийбэт. Болдьоҕу тутуһуҥ. Хомойуох иһин, хаһаайыстыба кинигэтин нэһилиэк аайы кэмигэр сөргүтэн иһэр буолбатахтар. 2006 уонна 2016 сыллардаахха тыа хаһаайыстыбатын биэрэпиһин ыытарбытыгар сыыһа, итэҕэс элбэх этэ. Дьиҥэр, хаһаайыстыба кинигэтэ – тыа сиригэр сүрүн докумуон. Онон нэһилиэктэр баһылыктара хаһаайыстыба кинигэтигэр боччумнаахтык сыһыаннаһыах тустаахтар.

Кыыдаана Егорова, ФССС Саха сиринээҕи уорганын тыа хаһаайыстыбатыгар уонна тулалыыр айылҕа эйгэтигэр статистикатын салаатын начаалынньыга:

-Хаһаайыстыба кинигэтэ сылга биирдэ хайаан даҕаны сөргүтүллэн, сибиэһэй дааннай киллэриллэн иһиэхтээх. Ол үлэ сайын ыытыллара табыгастаах. Нэһилиэк дьаһалтатын исписэлиистэрэ хас сүөһү, ынах баарын барытын кэрийэн ааҕыахтаахтар уонна сыл бүтүүтүгэр эмиэ, Ирина Кулунтарьевна эппитин курдук, биирдиилээн  талан, хотоҥҥо кыстаан турар сүөһү ахсаанын чуолкайдыахтарын наада. Ити бүүс-бүтүннүү эһиги, муниципальнай тэриллиилэр, эппиэтинэскитигэр киирэр. Биһиги итиннэ орооһор, хонтуруоллуур боломуочуйабыт суох. Отчуот эрэ ирдиибит, хомуйабыт. Билигин кэтэхтэр дааннайдарын хомуйа олоробут. Отчуоту, үгэс курдук, хотугу улуустар хойутаталлар. Биһиги нэһилиэктэр биэрбит бүттүүн сыыппараларыгар (холобур, Чурапчы улууһун Муҥудай нэһилиэгин кэтэх хаһаайыстыбалаах ыалларыгар бачча ынах сүөһү, бачча ынах баар диэн, оттон Маарыйалаах, Ньукулайдаах хас ынахтаахтарын нэһилиэк дьаһалтата чопчулуур) тирэҕирэбит. Ынах төбөтүгэр көрүллэр көмө харчы Госкомстат түмпүт тохсунньу 1 күнүнээҕи дааннайыгар олоҕурар. Онон, информация чуолкай буоларын ирдиибит! Атын эрэгийиэннэргэ электроннай ааҕыыга көһөн эрэллэр.  

М.Христофорова:

   -Сыыппаралартан көрдөххө, 2016 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 244565 төбө ынах сүөһүлээх эбит буоллахпытына, 2020 сыл түмүгүнэн 181090 ынах сүөһүлээхпит. Ол аата сүөһүбүт ахсаана 25 бырыһыан көҕүрээбит. Маны хайдах быһаарыахха сөбүй?

К.Егорова:

-Биэрэпис сайын ыытыллар. Ол кэмҥэ төрүөх эбиллэр.

В.Афанасьев:

-Сыл аайы 70 тыһ. кэриҥэ төбө ынах сүөһүнү, сылгыны идэһэҕэ туттабыт. Кэлиҥҥи үс сылга сылгы ахсаана эбиллэр, оттон ынах сүөһүбүт биир кэм таһымҥа турар. Ынах ахсааныгар нэһилиэк баһылыга сирэй эппиэтинэһи сүгэрин өссө тоһоҕолоон бэлиэтиибин. Хаһаайыстыба кинигэтэ – нэһилиэк пааспара. Биһиги икки сыл устатыгар электроннайга көһүөхпүт, барытын биир кэлим базаҕа киллэрдэхпитинэ, судургутуйуо.  

* * *

Ааспыттааҕы “төгүрүк остуолу” кытта тэҥнээтэххэ, бу сырыыга кэпсэтии кыттыылаахтара биир чопчу түмүк санааҕа кэллилэр: олохтоох салайыныы уорганнара улуус таһымыгар бэриллибит кыаҕы төһө көдьүүстээхтик, табатык туһаналлара – бэйэлэриттэн тутулуктаах уонна эппиэтинэс бүтүннүү кинилэргэ сүктэриллэр. Тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Василий Афанасьев аһаҕас кэпсэтиини көҕүлээбит, тэрийбит “Ил Түмэн” издательскай дьиэ салайааччыта Мария Христофороваҕа туһаайан: “Министиэристибэ аатыттан махталбын биллэрэбин. Саҥаны киллэрии иҥнигэһэ элбэх. Ону кыттыһан быһаарарбытыгар маннык былаһааккалар олус көдьүүстээхтэрин көрдөрдүлэр. Биһигини улахан уларыйыылар күүтэллэр”, -- диэтэ.

“Бу уураах сүнньүнэн олоҕу хамнатыахтаах, сайдыыны түстүөхтээх дьоммут тыа сиригэр олороллор. Тыа сирин үлэһит дьоно кэмигэр сөптөөх боппуруостары көтөҕөннөр, маннык кэпсэтиилэри тэрийэн ыыттыбыт. Мөккүөртэн кырдьык үөскүүр. Норуот күүһэ – көмүөл күүһэ. Улуустар салайааччылара, бэйэҕит миэстэтигэр эмиэ быһаарар-өйдөтөр үлэни киэҥ хабааннаахтык ыытаргытыгар баҕарабын”, -- диэн Мария Николаевна икки чаас кэриҥэ салҕанан барбыт кэпсэтиини түмүктээтэ.