Ыһыы иэнэ фермердэр эрэ суоттарыгар улаатар

Урукку сылларга тэҥнээтэххэ, эрэгийиэннэртэн түмсүбүт бөлөхтөр чараастар. Хата, хааччах арыычча сымнатыллан, сийиэс куйаар ситиминэн буолбакка, илэ ыытыллыбытыгар махтал. Үгэс курдук, сийиэс үлэтэ улахан АККОР солбуллубат бэрэсидьиэнэ (урутаан эттэххэ, бу сийиэскэ бэһис төгүлүн талыллан, солотугар өссө биир болдьоххо хаалла) Владимир Плотников дакылаатынан саҕаланна. Кини ааспыт сылга төһө даҕаны хамсык дьаҥа туран үлэни-хамнаһы атахтаатар, Арассыыйа фермердэрэ ылбыт тэтимнэрин ыһыктыбатахтарын астынан бэлиэтээтэ. Дьоҕус киэптээх хаһаайыстыбалар (бааһынай уонна кэтэх хаһаайыстыбалаахтар, кэпэрэтииптэр) дойду үрдүнэн бүттүүн оҥоһуллар тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатыттан 55 бырыһыанын оҥорон таһаараллар. Ол иһигэр фермердэр ыһыы иэнин кэлиҥҥи 10 сылга сыл аайы ортотунан 1-дии мөл. гектарынан кэҥэтэн, 25 мөлүйүөҥҥэ тириэрдибиттэр. Владимир Николаевич бааһынайдар эрэ кэҥэтэллэрин суотугар дойду 80-ча мөл. гектар ыһыы сирдэммитин тоһоҕолоон ыйда.

Фермердэр ааспыт уустук сылга 40 мөл. туонна бурдук үүнүүтүн (бүттүүн көрдөрүүттэн 30 бырыһыана) ыллылар. Подсолнечник 35 бырыһыанын кинилэр үүннэрэллэр. Кэлиҥҥи сылларга хортуоппуйу уонна оҕуруот аһын оҥорон таһаарыыны 200 бырыһыан улаатыннардылар. Сыанатыгар таһаардахха, бааһынайдар оҕуруот аһыгар тэтимнэрин бөдөҥ уонна орто хаһаайыстыбалардааҕар 4,3 төгүл үрдэттилэр. Оттон сүөһүнү иитии салаатыттан ылыллар бородууксуйаны кэлиҥҥи 5 сылга 232 бырыһыан улаатыннарары ситистилэр. Бу көрдөрүү улахан уонна орто кээмэйдээх хаһаайыстыбаларга – 65 бырыһыан.

Владимир Плотников бааһынай хамсааһынын дойду салалтата уонна былаас баартыйата өйүүллэрин РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин: “Судаарыстыба фермердээһини өйүүрүн күүһүрдэн иһиэ, кини күрэстэһэр кыаҕын улаатыннарарга, тыа хаһаайыстыбатын кэпэрээссийэтин ордук көдьүүстээх киэптэрин тэнитэргэ көмөлөһүө” уонна РФ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Михаил Мишустин: “Судаарыстыба бэлиитикэтин биир уһулуччу тутуллар хайысхатынан дьоҕус киэптээх хаһаайыстыбалары сайыннарыы буолар, ол иһин бырабыыталыстыба фермердээһини сайыннарыыга, тыа сиригэр олорорго, үлэлииргэ табыгастаах усулуобуйа тэриллэригэр улахан болҕомтотун уурар”, -- диэн этиилэринэн чиҥэттэ.

Улахан түмсүү салайааччыта, Госдума дьокутаата АККОР көҕүлээһининэн, дойду салалтатын өйөбүлүнэн бааһынай (фермер) хаһаайыстыбата юридическай сирэй статустанарын бигэргэтэр сокуон ылыллыбытын кыайыынан ааҕарын аһаҕастык эттэ. Дойдуга 12600 маннык хаһаайыстыба баар. Юридическай сирэй статуһа аны болдьоҕо суох, халбаҥнаабат буолла. Иккиһинэн, фермер бэйэтин сиригэр дьиэ туттарын көҥүллүүр сокуон барыла Госдумаҕа бастакы ааҕыыга биир санаанан ылыллыбытын эмиэ дьоһуннаах хардыынан аахта.

Владимир Плотников “бааһынайдар кыһалҕаларын уонна туохха дьулуһалларын олохтоох ассоциациялартан ордук билэр тэрилтэ суох” диэн санааны этэн туран, ааспыт 2020 сыл түмүгүнэн бастыҥ үлэлээх эрэгийиэннэрдээҕи АККОР-дары ааттаталаата: Татарстан, Краснодар, Волгоград, Оренбург, Саха сирэ, Хотугу Осетия-Алания. Манна өссө иккис наҕараада кыттыста. Нам улууһун Хатыҥ Арыы нэһилиэгэр 1996 с. бааһынай хаһаайыстыба тэринэн үлэлиир Захар Винокуровка АККОР бэрэсидьиэнэ В.Н.Плотников “Арассыыйа үтүөлээх фермерэ” аатын ылбытын туоһулуур бэлиэни туттарда.

Бааһынай аҕыйыыр, ол аата кыһалҕа баар

Арассыыйаҕа билиҥҥи туругунан, быһа холоон, 182 тыһ. бааһынай (фермер) хаһаайыстыба баар. Биир сыл иһигэр 12 тыһ. хаһаайыстыба көҕүрээбит. Дьиҥэр, Росстат дааннайынан, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһааран атыылыыр-батарар 2 мөлүйүөнтэн тахса табаарынай кэтэх хаһаайыстыбалаах ыал баар. Кинилэргэ сөптөөх усулуобуйаны тэрийдэххэ, учуонайдар уонна экспертэр ырыталларынан, 500 тыһыынчаттан 1 мөлүйүөҥҥэ диэри бааһынай (фермер) хаһаайыстыбата эбиллиэн сөп. Дойдуга 25-тэн 40 мөл. гектарга диэри тыа хаһаайыстыбатын сирэ быраҕыллан сытар. Онон тыа сиригэр АПК-ы тэнитэргэ ис кыах улахан.

Сийиэскэ тыл эппит дэлэгээт-бааһынайдар күннээҕи олоххо административнай харгыстары көрсөллөрүн, судаарыстыба өйөбүлүгэр тиксии быраабылата уларыйа турарын, сокуон ситэтэ суоҕун, оҥорон таһаарыы ороскуота улаата турара судаарыстыба өттүттэн кыайан сүрүннэммэтин, бородууксуйаны батарыы моһоллордооҕун бэлиэтээтилэр. Дакылаакка ыйыллыбытын курдук, үрдүк сололоохтор бааһынай хамсааһына сайдарын тылларынан өйүүллэр эрээри, дьиҥ олоххо судаарыстыба өйөбүлүгэр, сүрүннээн, бөдөҥ агрохолдиннар тиксэллэр. Гектарга көрүллэр субсидияны ылан көрүөххэ. Бу көмөнү кытта ситимнээх усулуобуйаны фермер эрэ барыта толорор кыаҕа суох. Ол иһин РФ субъектарыгар маннык көмөнөн туһанар бааһынай ахсаана аҕыйаан иһэр. Холобур, Амур уобалаһыгар 2020 сылга гектарга субсидияны 5 эрэ фермер ылбыт. Бу туһунан эрэгийиэҥҥэ сиэмэҕэ анаан бурдугу ыһар соҕотох “Сев” бааһынай хаһаайыстыба баһылыга Евгений Соколовскай иһитиннэрдэ. Оттон Тула уобалаһын фермерэ Евгений Подшебякин этэринэн, кини үлэлиир Воловскай оройуонугар кэлиҥҥи икки сыл иһигэр субсидия ылааччы ахсаана 33-тэн 15-кэ диэри көҕүрээбит.

Бааһынай буоларга грант суолтата улахан уонна саҕалааччы фермердэргэ, дьиэ кэргэн фермаларын сайыннарарга көдьүүстээҕин көрдөрдө. Хомойуох иһин, быйылгыттан “Саҕалааччы фермер” граны тохтоттулар. Ол оннугар “Агропрогресс” диэн саҥа хайысханы киллэрбиттэр. Бу граны дьоҕус тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрэ эрэ ылар кыахтаахтар. Сийиэс дэлэгээттэрэ грант өйөбүлүн кээмэйэ биллэрдик кыччаабытын сиэрдээхтик ыйдылар. Холобур, Ульяновскай уобалаһынааҕы АККОР бэрэссэдээтэлэ Станислав Санкеев 4 төгүл түспүтүн эттэ. РФ тыатын хаһаайыстыбатын миниистирин бастакы солбуйааччы Джамбулат Хатуов “бу боппуруоһу анаан көрүөхпүт уонна тустаах докумуоннарга сөптөөх көннөрүүлэри киллэриэхпит” диэн эрэннэрдэ.

Оттон биһиги дэлэгээттэрбит тугу туруорустулар? “СахаАгроПродукт” өрөспүүбүлүкэтээҕи тыа хаһаайыстыбатын потребительскай хааччыйар-батарар кэпэрэтиибин бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ, сийиэс дэлэгээтэ Константин Тимофеев НДС боппуруоһун туруорбутун билиһиннэрдэ. Санатан эттэххэ, федеральнай сокуон киирбитинэн сиэттэрэн, биир кэлим тыа хаһаайыстыбатын нолуогун (ЕСХН) төлүүр хаһаайыстыбалар 2019 сыл тохсунньу 1 күнүттэн НДС төлүүр буолбуттара. Бастакы сылыгар 100 мөл. солкуобайтан элбэх кээмэйдээх бородууксуйаны оҥорон таһаарар хаһаайыстыбалартан 10-нуу, өҥөнү оҥорууга 20-лии бырыһыан нолуок тутуллубута. Салгыы иккис сылыгар 90 мөл. солк., үһүс сылыгар 80 мөл. солк. таҕыстаҕына итинник нолуок тутуллар.  Ол аата кэпэрэтиип кэҥиирин оннугар кыччыырыгар кыһайар сокуон ылыллыбыт. Мантан Саха сирин соҕотуопкалыыр, астыыр-үөллүүр потребительскай кэпэрэтииптэрэ ордук оҕустардылар. Холобур, “Чурапчы” ТХПК 2019 с. 24 мөл. 930 тыһ. солк., 2020 с. 24 мөл. 298 тыһ. солк. НДС төлөөтө. “Амма”, “Сыа Бүлүү”, “Хоту”, “СахаАгроПродукт” кэпэрэтииптэр бары маннык хабалаҕа ыллардылар.

“Арассыыйаҕа биһиэхэ курдук үүт тутар уонна астыыр улахан потребительскай кэпэрэтииптэр суох буоланнар, туруорсарга уустук, -- диир Константин Егорович. – Биһиги соҕотуопкалыыр, астыыр кэпэрэтииптэрбит чилиэннэриттэн – кэтэх уонна бааһынай хаһаайыстыбалаахтартан, кэпэрэтииптэртэн оҥорон таһаарар үүттэрин, эттэрин, дьон хомуйбут сир аһын НДС-һа суох тутан, астаан-үөллээн баран, атыылыырыгар 10-20 бырыһыан НДС төлүүр, сотуһуннарар нолуога суох буолан, бу кинилэргэ эбии нолуок буолар. Дьиҥэр, ити НДС суоҕа буоллар, үүтү 10 эрэ солкуобайга туппакка, балачча үрдэтиэх этилэр буоллаҕа. Онон, кыһалҕаттан бородууксуйа сыанатыгар эбэргэ күһэллэллэр. Түмүгэр атыылаһааччы (туһанааччы) уонна оҥорон таһаарааччы иккиэн оҕустараллар”.

Саха сирин дэлэгээссийэтэ Москубаҕа тиийээт, Федерация Сэбиэтин аграрнай уонна ас-үөл бэлиитикэтигэр, айылҕаны туһаныыга кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Егор Борисовы кытта көрсүһүүгэ туруорсар боппуруостарын эппиттэрин кини сийиэс резолюциятыгар киллэттэрдэ. Быстахтык ыллахха, Егор Афанасьевич сийиэс президиумугар Федерация Сэбиэтин аатыттан олордо уонна сийиэскэ тыл этэригэр тыа сирин сайыннарыыга кээпэрээссийэҕэ тирэҕирэргэ, сири оҥорууга, эти-үүтү оҥорууга дьоҕус киэптээх хаһаайыстыбалары ойуччу тутан өйүүргэ, көмө кээмэйин улаатыннарарга ыҥырда.