Иркутскай уобалас – Сибиирдээҕи федеральнай уокурук састаабыгар киирэр. 1937 сыл балаҕан ыйын 26 күнүгэр төрүттэммит. 2008 сыл тохсунньу 1 күнүгэр Усть-Ордынскай Бурятскай автономнай уокурук холбоммут. Хотугулуу илиҥҥи өттүгэр Саха сирин кытта кыраныыссалаһар. Административнай киинэ – Иркутскай куорат. Нэһилиэнньэтэ 2375 846 киһи (2021 с.) 

Өйөбүл “дьэҥкир” буолуохтаах

Иркутскай уобалас Сокуону Оҥорор Мунньаҕар тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин кэллиэгийэтэ буолан ааспыт. Мунньахха олохтоох парламент вице-спикерэ Кузьма Алдаров фермердэри кэмигэр өйүүр “дьэҥкир” уонна өйдөнүмтүө судаарыстыбаннай көмө оҥоһуллуохтааҕын эппит.

Кини билигин сааскы ыһыы хампаанньатыгар уһулуччу болҕомто ууруллуон наада диэбит. Быйыл тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарааччыларыгар харчынан көмө бэрээдэгин уонна мэхэньииһимин туһунан уураах хойутаан тахсыбыт. Ол содулугар фермердэр 307 мөл. солк. суумалаах көмөлөрүн ыла иликтэр. Инньэ гынан вице-спикер ыһыы үлэтин хойутаппат туһугар харчыны түргэнник хамсаталларыгар ыҥырбыт.

Инники сылларга Иркутскай уобаласка тыа хаһаайыстыбатын көдьүүстээх өйөбүлэ үлэлээбит. Ол курдук, тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарааччыларыгар үлэ тэрилин уонна тиэхиньикэ атыытын ороскуотун 50 %-нын харчытынан толуйа, төнүннэрэ сылдьыбыттар. Бу өйөбүл быйылгынан тохтообут. Онон кэллиэгийэҕэ тыа хаһаайыстыбатын өйөбүлүн саҥа мэхэньииһимнэрин толкуйдуулларыгар этии киирбит.   

– Эдэр фермердэргэ уонна дьоҕус хаһаайыстыбаларга саҥа өйөбүлү оҥоруохтаахпыт. Федеральнай бүддьүөттэн эбии үбүлээһин кэлбэтэҕинэ да, уобаластааҕы таһымҥа саҥа мэхэньииһимнэр наадалар. Бу барыта эдэр дьон тыа сиригэр олохсуйарын көҕүлүөхтээх, – диэн Кузьма Алдаров бэлиэтээбит.

Быйыл Иркутскай уобаласка тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһинэ 400 мөл. солк. аҕыйаабыт, ол иһигэр дьоҕус хаһаайыстыбалар өйөбүллэрин кээмэйэ 200 мөл. солк. сарбыллыбыт. 2019 сылы кытта тэҥнээтэххэ, үбүлээһин кээмэйэ 900 мөл. солк. түспүт. Онон норуот дьокутааттара уобаластааҕы бүддьүөт көннөрүүтүн көрүү кэмигэр бу боппуруоска ураты болҕомтону ууран дьүүллэһэллэрэ былааннанар.

Адьырҕа кыһалҕата

Норуот дьокутааттара Сокуону Оҥорор Мунньах айылҕа баайын туһаныыга, экологияҕа уонна тыа хаһаайыстыбатыгар сис кэмитиэтин мунньаҕар тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын инвестиционнай бырайыактарын олоххо киллэрии түмүктэрин кытта билсибиттэр, дьүүллэспиттэр.

Тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Илья Сумаров кэлиҥҥи 5 сыл устата 85 инвест-бырайыак олоххо киирбитин кэпсээбит. Ити кэм иһигэр эрэгийиэҥҥэ бурдугу үүннэрии 2 төгүл үрдээбит (99 тыһ. туоннаттан 185 тыһ. туоннаҕа диэри), оҕуруот аһа 3 төгүл (15,3 тыһ. туоннаҕа диэри), үүтү ыаһын 23 %, эти оҥоруу 17 % эбиллибит. Ол эбэтэр бүддьүөттэн өйөбүл быһыытынан көрүллүбүт 1 солк. 21 солк. суумалаах бородууксуйа оҥоһуллубут. Инвест-бырайыак кыттыылаахтара 7 млрд. солк. кэриҥэ нолуогу төлөөбүттэр.

– Билигин АПК үлэһиттэрин үлэ салгыы хайдах барыахтааҕа күүскэ долгутар. Сүрүн хаһаайыстыбалары кытта үлэ саҥа мэхэньииһимнэрэ ситэ өйдөтүллэ, быһаарылла иликтэр. Онон билиҥҥитэ салааҕа саҥа сүүрээн булгуччу киирэрэ ирдэнэр, – диэн сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Роман Габов бэлиэтээбит.

Күн бүгүн уобаласка фермердэри грант көмөтүнэн өйүүр бырагыраама уһаабыт. Маны сэргэ, бөдөҥ хаһаайыстыбаларга саҥа мэхэньииһими киллэрэн эрэллэр. Ол курдук, бэйэлэрэ чопчу сайдыыга былааннаах хаһаайыстыбаларга харчынан көмө оҥоһуллуохтаах. Маныаха кэпэрээссийэлээһини сүрүн ирдэбил быһыытынан киллэрбиттэр.

Мунньах иккис сүрүн боппуруоһунан – бөрө ахсаанын хонтуруоллааһын буолбут. Эспиэрдэр эрэгийиэҥҥэ адьырҕа ахсаана 1000-1500-тан элбэх буолуо суохтааҕын эппиттэр. Олох муҥутаабыта 3500 тиийиэн сөп диэбиттэр. Билигин кыһыҥҥы суоллары учуоттаан, 6476 бөрө баара сабаҕаланар (былырыын 5408 эбит). Онон адьырҕаны бултааһыҥҥа федеральнай киин өйөбүлэ наадата бэлиэтэммит. 2021 сылтан булт саҥа быраабылалара олоххо киирбиттэрэ. Онно бөрөҕө бултааһын болдьоҕо уонна туһаҕы туттуу көҥүллэммитэ. Инньэ гынан Иркутскай дьокутааттара булчуттарга үчүгэй харчынан көмө оҥоһулуннаҕына, боппуруос кыаллыан сөп диэн биир санааҕа кэлбиттэр. 

Үтүө уопут 

Сокуону Оҥорор Мунньах иһинэн үлэлиир Уопсастыбаннай Сүбэ Зима куоракка тыа сирин биир кэлим сайдыытын боппуруостарын дьүүллэспит. Көһө сылдьар мунньаҕы парламент бэрэссэдээтэлэ Александр Ведерников салайбыт.

Парламентарийдар Зиминскай оройуон Кимильтей сэлиэнньэтигэр сылдьыбыттар, эбийиэктэри көрбүттэр. Манна Отраднай диэн туристическай дэриэбинэ үлэлиир. Бу дэриэбинэ сүрүн уратыта диэн – туристары кэрэхсэбиллээх сирдэринэн эрэ сырытыннарбаттар, тыа хаһаайыстыбатын үлэтин-хамнаһын кытта билиһиннэрэллэр. Ыалдьыттар ынаҕы, сылгыны, о.д.а. дьиэ кыылын, көтөрүн кытта быһаччы үлэлээн көрөллөр. Ферманы Ольга Федосеева салайар. Кини 2017 сыллаахха “Дьиэ кэргэн фермата” диэн граны сүүйэн, бу туристическай дэриэбинэ туппут. Онон Иркутскай тыатын сирин агротуризм сайдыытыгар уопута Саха сиригэр холобур буолуон сөп.

Түмүккэ 

Бу нэдиэлэҕэ Иркутскай уобалас Сокуону Оҥорор Мунньаҕар сүрүн болҕомто тыа сирин сайдыытыгар ууруллубут. Парламентарийдар тыа хаһаайыстыбатын саҥа мэхэньииһимнэригэр, тыа сирин сайдыытыгар элбэх көрсүһүүлэри, мунньахтары тэрийбиттэр. Үөһэ этиллибитин курдук, быйылгы сылга уобаласка тыа хаһаайыстыбатын хайысхатын үбэ-харчыта биллэ кыччаабыт. 2019 сылы кытта тэҥнээтэххэ, үбүлээһин 1 млрд. солк. кэриҥэ көҕүрээбит. Ол да буоллар, олохтоох аграрийдар Сибиирдээҕи федеральнай уокурукка тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыы кээмэйинэн 5-с миэстэҕэ тахсыбыттар. Санаттахха, федеральнай уорукка 10 субъект киирэр. Маныаха бүддьүөттэн үбүлээһин дьоҕус хаһаайыстыбаларга күүскэ сарбыллыбыт. Ол оннугар бөдөҥ хаһаайыстыбаларга саҥа мэхэньииһимнэри олоххо киллэрэргэ ылсыбыттар. Атыннык эттэххэ, ыаллыы эрэгийиэҥҥэ улахан тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга көмөлөһөр бэлиитикэ саҕаламмыт. Оттон Саха сиригэр быйылгыттан кэтэх хаһаайыстыбалары, бааһынайдары уонна тэрээһиннээх хаһаайыстыбалары биир тэҥник өйүүр саҥа мэхэньииһимнэр олоххо киирдилэр. Онон ити чааһыгар ыалларбытыттан биир харыс чорбойор курдук эбиппит. Уопсайынан, Саха сиригэр атын эрэгийиэннэри кытта тэҥнээтэххэ, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар дьоһуннаах көмө оҥоһуллар.